Ka Lei Rose o Hawaii, Volume I, Number 8, 1 June 1898 — Page 10
10
KA MOOLELO
O KE
kulanakauhale o Lahaina.
I kakauia e Hon. Daniel Kahaulelio,
Ka Luna Lanawai o Lahaina
He keiki-papa a lalawai no ka malu ulu o Lele
NA MAHELE
1 Ke kulana a me ka hiohiona o ke kulanakauhale o Lahaina. 2—Ke ano nui o ka noho ana o na kanaka. 3—Na'lii hanau o ka aina. 4—Na kaukaualii. 5—Na kanaka koikoi a naauao o ka aina. 6—Na makaainana e noho ana maluna o ua kulanakauhale kaulana la o ka lai o lele, e hoomaka ana mai ka M. H. 1820 a hiki i keia makahiki e nee malie nei. —Na hana ano nui iloko o ka aina.
E Mr. Lunahooponopono o ka Lei Lose o Hawaii—Aloha oe:—
E oluolu mai oe ia'u e hoike aku i ke ano o ke kulanakauhale o Lahaina nei, kahi a ka nani a me ke onana i noho ai, ka Moiwahine hoi o na kulanakauhale iloko o ka Pae moku kaulana o Hawaii nei; i haiamu ia e ka nani a me ka hiehie, ke kiekie o ke ala a me ke onaona. Ua kiki-koele wale no a pau ilaila, aohe au mea e hoohalahala ai, nolaila, e e hoike mua aku ana au i ke kulana o ke kulanakauhale o Lahaina nei, mai ka M. H. 1820 mai a hiki i keia makahiki [auhuhu-paina] 1898 e nee nei—Alooha oukou.
O ke kulanakauhale o Lahina nei, eia oia ke waiho Akau komohana nei a hiki ka ulunui o Mala kona palena, a ka uluniu hoi a ke alii Kaleikoa i kanu ai, e moe Hema Hikina ana a hiki kona palena i ka pohaku nui a Kaukuna i manao ai e hiki i kona ikaika ke hoonee iaia mai kona kahua e waiho ana a i kahi okoa aku, aka, aole nae pela, a na ke diana pauda maoli aoia i hoonee a hoopuehu aku iaia a lilo i mea ole.
Nolaila, o ka loa o ke kulanakauhale ponoi o Lahaina, ua like me 3mile, a he 2 1/2 mile laula mai ke kai a hiki iloko o ka hale o Rev. Debela o kekahi o na kumukula o Lahainaluna; a me ka hale laau nani o L. Kapokahi aikane a mi nei, a me ka Lunahooponopono o ka Lei Rose o Hawaii, a ma ka'u manao koho ua like paha me 10 meli ke anapuni o ke kulanakauhale o Lahaina, ua hoonohonoho ia o Lahaina nei i na olelo kaulana a ka poe kahiko, mamuli o kona ano he Paredaiso no ka Pae moku o Hawaii iloko oia au o ka nani a me ka hiehie e haiamu ana; a oia mau olelo la e hoonani ana ia Lahaina iloko oia mau la, e ku ana iluna o ke kulana o wahine kapu nona ka nani a me ka hiehie.
1—Huai ka ulu o lele i ka malie.
2—E aha ana ka ulu kaulana o lele e lohi nei?
3—Ka pohu lai o Hauola,
4—Ka ua paupili o Lahaina.
5—Ke ahehae makani i ka maa-a i ka lai.
A na ka poe haku-mele hoi ia e punee hou ae ma ke ano hoohanohano ia Lahaina; elike me keia ala Kiele:
Halau Lahaina molale malu i ka ulu
Malu mai ka pea laula o ka aina,
Kiekie Lahaina i ka ua paupili
Pili aloha Maunahoomaha me kekaa
Auau i ka wai hoolana kino.
MAHELE 1.
Ke au o ka aina ma ka makahiki 1820 a hiki i ka makahiki 1830. E hoomanao e ka mea heluhelu o ka M. H. 1820, oia ka wa i o mai ai na kukuna olinolino o ka malamalama Christiano a Binamu a me Kakina ma i lawe mai ai, aole i hala elima mahina ma ia hope iho, ua malama ia he hoike kula ma Honolulu; ia wa pu no hoi, he mau kula no ma Lahaina nei i kapaia "He kula pi-a-pa walu," oia hoi ka—Ahe, A-ha aha, Hana Ha-na a pela wale aku a lehulehu maoli no
Ma ka hoike a ko'u makuakane, ke hui pu la no ka naaupo me ke au kahiko, e laa ka puhenehene, ke konane, ka heenalu, ka holua, kau-maika ana, ke ke'a pua, ka hoolele lupe a pela wale aku o na ano hana like a pau, ia wa pu no ke a'o pu ia la no ka pi-a-pa walu ma ka pualu a puana like ana, ua kohu hula maoli no ka lealea mamuli o ke olowalu like ana o na leo pualu o na mea a pau—ua lilo ia i mea makemake loa ia e na poe kamaaina o keia kulanakauhale, mai na'lii a na makaainana, a ua poina mai hoi na lealea ano nui i maa ia wa. A i mea e maopopo ai ka holo mua o keia kulanakauhale ma keia lala nui o ka pono, ua hoala ae la o Hoapili (k) a me Hoapili [w] ma ke ku-ka ana me ke Kuhina Nui Kaahumanu a me na'lii no apau, e kukulu i papu, i mea e pale aku ai i ka enemi, iloko o keia mahele, ua paa ka halepule o Wainee i ka makahiki o ka Haku 1828.
E hoi hou ana kakou i hope i ke kulana o Lahaina iloko o keia mahele, no na mea e pili ana i ka pono kino o ka noho ana o na kanaka elike me ka moolelo a ko'u mau makua i kamailio ai ia'u. I kona hiki ana mai keia wahi o Lahaina i kona mau la opio wale no, he 19 makahiki ma ke ano makaikai ia Lahaina mai Honuaula aku nei, no ka aina kaulana i ka maikai a me ka momona o Lahaina.