Ka Lei Momi, Volume I, Number 21, 25 Kekemapa 1893 — KULA KAMEHAMEHA. La Hoomanao Hanau o ke Aliiwahine Nana i Hookumu. Na Haiolelo a me na Lealea o ka La ma ia Kahua Hoonaauao [ARTICLE]

KULA KAMEHAMEHA.

La Hoomanao Hanau o ke Aliiwahine Nana i Hookumu.

Na Haiolelo a me na Lealea o ka La ma ia Kahua Hoonaauao

E liko no hoi me ka mea i ho.ililmia, pela no i hookoia ai na hana iua ke Kula Kamehanu'li» [o na keikikane] no ka nuilama a hoomanao ana i ka la hii'iiiu o ke Alii B. Paualii Bihupa. ka mei nana i hookumu ]k ihua hoonui īke oka lahui Il.iwaii opio, e like hoi me ka pK'ii i maa mau i ka malamaia ilnko ona makaliiki ehiku mai ka weheia ana. Ua hoomakaia iu\ haiU ma ka mau«wa i hoolahui i, ma kekahi kahun maniauia iiiainua mai oka halekula a maliil'* hoi e ka olu lau kiawe o kekuhi awai i kukuluia U'> kii manawa, i uhiia me ka hue Hawaii. a imua hoi o ka lehulehu i akoakoa aku, he elua haneri a keu paha, he poe Hawaii !iy u.ie ka hapanui. Ona haumana no hoi keia, ua hele nui a pailii me ko lakou aahu [o ke ano koa] makalike. Ua lawelawei.i na hana malalo ,p ka hoomiilu ana 11 Rev Kauka Hai, a he ekolu p« i haiolelo ae, o Mr. J. W. Kalua, o Wailuku, Maui, iaia ka haiolelo oka la, i ukaliia e Mi\ S. Kauhaue. o Waiohinu, Kau, Hawaii, aia Mr. J. K. Aea, o Honolulu nei, ka hoopau ana. Ma ka olelo -Hawaii na mea mua elua,a ma ka olelo Enelani hoi ka hope. MaLope iho oka makaukau pono ana o na liuliu ana a Kev. Kauka llai, ame ka pule ana a Kev. J. Waiamau, ua hoolauna mai oia ia Mr. J. W. Kulua, a laoomaka mai oia e kamuilio,"e like me ia malalo īho, i kana lIAIOLELO O KA LA. E nu Lede a me na Keonimana a me na pulapula « kuu luhui aloha; Aloha oukou;— Ua akoakoa mai nei kakou i keiu malalo o ka lokoiuaikai o na Lani, a ma keia kahua kamnhao a nani, me he lerusalema la, ke kulnnakauhale houno o ke Akua i kukuluia maluua o kekahi aina kiekie a ma kahi he 37 mile mai ke Kai Waenahonua juai ; a.he 2-i paile mai I')redtme mai. Pela no hoi auanei keia kuhua a me keia mau hale n.uii i kukuluia maluna okeia ili aiua kiekie ake Akua i hōano e ><i i o la honua no ka hana hoonmuiao a me ke olao keia lahui, i lioikeia iloko o ka lokomaikai ku io o ka Mea Kiekie ,ke Alil Be"nicer Puuahi Biahop, i nme akU la me ka mauaolaua po)io olp. oka mua o ka'u mau meu e kahoahoa ae ai ano, oia no ko ke alii kulana a me kona haipule iloko o ke ao nei. Muilok® mai o ka luhini o na Kamehameha oia i hole inui ai 3 a penei e maopopo ui E hoo. moakaka iki aku au ia oukou. "0 Keopuolaiii (w) ka Kamehu-

mehn L wahine, a .mailoko mai o ia lalani o Kalakua, Kanekapolei; na Kaneknpolei mai o Pauli, Kaoleioku (k), o Kaoleioku ik) noho ia Luahine (w) ua luua naai o Konia (w) ine Pauahi (w); o Konia w. noho ia Paki k, hanau ke Alii, ka Mea Kiekie Bernice Paualu Bishop i aloha ia." Ma kona ano he alii no Maui, tmi ka aoao o kona m;iku»kune, oia o Paki, he alii oia i nmopopo ma ko kuauhau, a punei, "O Kekaulike ko Maui alii u hiki i ka a. n. 1730, o K»kuiapoiwa kana wahine, na laua mai o Knmehainehanui k, o Kameliauiehanui k, noho ia Kukamano w, iianau mai la o Kulanihelemaiiluna k, a i kona nolio nnu ia Kawao w, hauau o Puki k, u o Paki k, noho ia Konia w, hanau mai o Beruioe Pauahi Bishop," nolaila, ma koua ano ho alii kiekie no Maui, ke haaht'o nei nu malnna o kuia kahua, aole owau wale, ika, o laa Lini o Vaui e hooho mai la ma keia imli o na ale kualoloa o tnr kukou mau kai aloha. H<* mea pouo e kuui ia a paa iloko o ka puuwai o keia lahui a pau keia inuu liana aloha, a me ka mooleln pihu o na hana maikai a kei;i pua a Kaniehamelia, e like nn 1 ki: olelo, "E hahi-.i ana no kana mau hana maikai mahope nua." He mea pono i keia lahui e lelia aku nai maka 1 hope a nana aku mai keia mau men kamahau 0 keia la i na haua īi.-uii a na Kamehaiueha i hauaai, a i j)aiia a pua !oii ma ka ]ae no keia mau mokupuni. O Kuiuehameha I. ka mea nana i ua'i na moku mai Hawaii o Keawe a Kauai o Mano, hui ai na moku, a i keia la, ku ai nei kakou, ke lealea uei me ka eha ole o ka ili, oiai, na pnu ka luhi 1 kela poe ī moe aku la. O! he mea pouo e kanaenae ao ine ka hoomanao aloha i keia niau lalani pokole. ' Makua Lani no, Kamehameha e; Na kaua i pale, Me ka ihe." A hui na moku, aKila, pii ac o Kamehameliii 11. mn ke kaluunu, o kana i hana ai: "Houkipa mai la oiu i k.i pono ilu-ia o koia aina, a na ia pono i kukalu ne, he lahui malamalam.: o llawaii, a he lahui knristiano }joj. ke laha nei, ua ulu, ua kuwown, a ke hoonani nei ia pono i kii n, u ke kuhiko noi i ka ulimik;, i ka mea i ai ijo i kapono." Huokiokie up Ia ka pouo i ka hthui,<> ka hewa ka m'ea nana e huohaahaa. A noho k* pono iluua o ka aina, alaila, pii ae la o Kamohaineha 111. muluna o ka uohonlii, 0 kaiia liana aloha i haua ai i keia lahni, oia kona haawi ana 1 naaiua i kona mau niHkaainaua e heokuleana, a i keia.la ua kakou iho ko kakou uele iio ka malama ole i keia muk;iu nui a ai mamo a Kamohameha, i»aawi ka akau, haawi ue hoi ka hemu, i ke kuai, i ka mornki,ji o ka neie no ia. O keia hiuiwi aiua a Kamelmmeha 111. a oia ka hua mua loa o ka oihana hoonuau;u> karistiano i lioolah'oa nm keia Paemoku, a i ike nui iu e ohaha ana iloko o ka lepo o Ilawaii, a o kukou no na hoike o ia mea. A h u .»wii& ka aina, niniln, kukulu iho i oiu ki knlii hana nnauao a ke kanaka liana ai mahono iho o ka loaa .mu'o kona aina. 0 Kamekameha IV kn nieu

nana i kukulu iho i kela hoomanao aloha, i hale e hoopuuia ai na elmeha r. kona lahui i loaa i na nuwaliwaii kiuo, oia hoi ka Haleoaai Moiwahine, u he' mea pono ia kakou e hoouiaikai mua aku i ka luni o na lani no k'eia niau haiia a ko kakou mau alii. Alaila, o Kamehamehu V, uana i hoololi i ko Kuir,ukanawai o l«r»2, a hoolaha mai i Kumukanuwai a kuna mana ponui 1 haua ai nia ka A. I). 18<>4, a nana i hooKuonoono ae i ko aupuui uio kekahi mau hale iiaui e ku nei a hiki i la. (J Lunalilo I. ka men i huua ao nei i kekahi hale a home hoi no koia lahui i ka wa e emi mai ai ka ikaika o ke kino, puu ka maīi'.iolana, no ka inea, uohe kama, aohe wahi niea nana e in uluma iuai, alail.i, ku ]>oiolei ae, e ka palupalu a hoi i ka Houie Luualilo, mnlailaoe a ma ka umauina o kona lokomuikai, īl.iila oe e oiuo ai i ka waiu o kona aloha. Me he leo la o ka Alea Mana mai ke Kea mai, e hea ana. ( 'E liele mai oukoii a pau 1 w'u uei, e ka poo lubi a u»e k<i poe kauiuaha, ua'u oukou e hoomuha aku.'. 1 toia lu ( ke hoomanao nei ka kou no ka Mea Kieki« i hala no kaua m.iu haua maileai i ke ao nei, a o kuia palia kekahi o na haawiua jK>oke.a loa'a na uiauio a' Kauiehameha i wuiho ilio ai i Kin, i Hae a i Hoku e alohilohi ana inuwauno o ua home Hawaii uo ke alakui ana u rnt* ka mohai anu i koia hauaiina hou i ka aina o'ku naanao. ka uoho Kuonoono, ke kuokoa a lue ka holomua mui keia la a ma keia muli aku. A ua ike no kakou i kahi ao jki m»i : ke kai inai (euanelio) tue he inunamanalima o ka mea hoopakele i pii ae a lilo i ao hakumakuma o ka ua a hiolo mai la maluua o ».eia aiua me ka lahu-i ua pomaikai pilj. uhaue a ine na pooiaikai pilikiuo, oia ko. waiwai, ke ola a me ka hunohano ana o ka iahui malamalama uluilu, silu iho i keia aiua me ka iuoa Kameliameha, a haawi aku iloko o ua limu o ka naauao, a mailaila aku iloko o ka lnna o ke Akua Maua*Loa. He meu pouo i keiu lahui, a iloko hoi o keia unainn hanohau(», e hoomanuo pu ia ka inoao ilon. C.lt. no kuua mau mnkana alohu ] ka oihaua hoonnauuo iloko o ka ainu hookaiiia a ko Akuu i ulukui ai iuia iloko o ka pomuikni. Owau kekahi me iji ma na AliaoU'lo niai ka a. i». 18<S0 mai, a eia no mo a'u na lioomanuo aua no kaua uiau hana. Ma ua mea pili i ka oihuna hoonaauao, oia ka mua loa iloko oia hale ma ia kumuhana. 11* nui no hoi kana uuiu kokua mauawalea me ke alohu i na Kula a me ku Phpa Hoonaauao, a o kekahi o kana mau makaua oi kelakela, oia ka'u i ike ai ma na nupepa i kona hauwi una i kela aina waiwai nui o 90,000 eku a oi ma M'>lokui no na "Kulu K-amehamelia." U! lle nu hou kumuhuo loa kfia i laweia mai me ua tlelo mama o ka hauoli, oiai, mamua o ka inoa wul'3 waha ia kak'iu a p»u "Ke Kula Kamehaiuehn," aka no, "Na Kul» Kamehemeha." Ua makaua hou mai oia mawaho ae o ku ainu i liuina o $/£O,OOO no ke kukulu ana i liulekul.t 110 na kuikamahiue,.uolaila, ke ike nei k.»kuii wuie keia iio ka hnoiiiiouao nna i na keikiwa'e no [ka makuaknno « ko knnaka|uka ina kaikamahine

pu no u kakou [ka loakuahino o ka wahine.J Nolaila» he manao kuhoht)nCi Loa kēiu i hookahuaia a hookumuia a paa e na u»oa hanohano, no ke kukulu ana i lahui kanaka hou 110 fiawaii,e hoomaka uua mailoko mai o keia inau kula keiVikane a kaikauialiine o na Kamehameha. NolaiUi, ke koi nei au i keia nuuina a i'ne ka lahui i mailani. nui ia e na Kamehameha e hnawi nui aku kakou i na lioomail'ai a pau no ka Mea Hanohano, a 'ia ke Akua o malama mai iaia a hiki i ka hopona. Mailoko mai o nn maknna aloha a ma na hiuni lokoinaikai a kakou e ike īiei, ke ninau ao noi uu me na kaiauln o Hawaii, ma na home Hawaii, ma na Kula Ilawaii, 1 nu Luakini Hawaii, a i ua uiakua Hawaii, i na opio īl-.iwaii, i na malihini i kipa mai e luakaha i ka malumalu o Hawaii, i na mauna kilohana o Hawaii a me koiaa mau awawa lipolipo. Iloaha la ka umnuo e haawi waU ana i koia muu waiwai nui, na ilala nui e maiiua ana inalunao kuia iui\u pu a-n, a kuanea i na .a i aui aku la o Ka iwiula nei, kaMi a nu keiki a kakou e hoopiha :ei i ko lakou mau home, aluila, e liooho mai aua kela mau halelaau i kukuluia mii keia kahua, keia mau halepohaku & me na pohuku imua o ko kakou alo, na wehi e luhiehu mai la a puni na paia, a ua wahi a pau a p-uni ka aina, o ka lani a me ka lani o na. lani, e pane mai ana lukou īue ka 100 hookahi, "No ka hoonaauao ana i ka makuakane a me ka makuahine o Hawaii i maunu ia'i :a mau waiwai. I ka hana 'ana i kino hou, i ikaika hou, i ola hou iloko o Hawaii." 0 oukou e na keiki ka iwi & me ka io, ke koko, ke olona o ka lahui ma keia hope aku, he mau inakua oukou o keia wa, he kakahiaka no ko oukou ola ana. ke kau lioi o keia kino.- - Nolaila, he wa hoiliili keia, ua paka mai ka la o ka naauao maluna o oukou, mai kali oukou mawaena o ke alahele o ka. paakiki a me ka pupu ma na haawiua hoouaauao. E na keiki, hookahi pilikia nui a'u i ike inawaena o »a kanaka Hawaii, oia ka inolowu, ka palaualelu, ka uhaulia » nie ka uawaliwali o ka maMiio. He mau hewa iiui keia o ahikai ana i koi.i laluii i ka hopeiia poinr>. Me ka ei-aeha au e oleio aku noi ia o ikou i keia mau olu.o, aka, aneane hiki ole ia'u ko p'ale ae, he mea pouo ia'u ko hoiko aku i na mea oiaio, ina ho mea ia e h«/opakeleia ui ka hauauna hou me keia mai ahulau. R paio aku me ka īkaika, a kui aku j hina ka hupo, alaila, e keehi me ku oukou mau wawae a pope ka molowa a me ka palaualelo, na hale hana kamana o ke diabolo. E hana rae ko oukou īnau lima a e hoiliili i na loaa, mai hoolilo ia mau loaa no ua liana hoopomaikai ole i ka uoAuoo a mo ke kino. Ke hooiaakāulii nei oukou ma ko kukulu ana i banoko no oukou pouoi nialoko o keia kula, oin kekahi o na hana oi Kelakela i lianaia nia keia kula, e liI" e me ko kuoilu o ka makana i haawlia mnluna o keia kah ua. Ia oukou e imi nei i ka naauao r o"imi pn oukou i ka iko i ko Akua oiaio ia lehova. Oia ka mi*a e [><nio ai oukou, o lmoika-

iku oukou i inuu houie i nolioui uku hiina, \ w nu . a ku nuauao, ko 010 o hoohnnaiu, a ma kyi« hopo aku hoi, t . li! 0 ou . kou 1 |>oe pnahium o ku nuaiiiu» ama ko oukou moa o uohi> knoiu>o»o ai, u t« h(jo]mn ( .hunoia ana un inoa o na Kiuiu'liain .'ha mu o emkou la; ku lukou inan koikj hookama, oiai, o ka l.ome kari«{i:ini> o ko kaiiaka hana, oui iho la no k.i ipnka u iuo k« keona ho( ki{>i, » ka Lai>i ilok» o ko ao nt'i. a o hoonianuo lioi oukou a, mo na makua i akoakoa inai nei, ua ioaa ia kakou koia pomaikai miuuuli o ko ke Akua alakiii aloha ana mai ia Kamohaineha ī. mai a hiki i keia la kainahao, a ma keiu liope £iku ko ko Akua alakai ana, a na kona mana no i liana uiai i keia muu meu kamahao a ko kakou niau maka o ike nei. I'j na makun, ke koi aku nei au ia 011 kou ai na niea a pau i akoakoa inai i keia la e lilo kakou a pau ī poe kokua i keiu leuln, i nu kuniu, n o lilo hoi kakou i mau koo no na keiki a kakou, a o hoounn mai i keia kula. Aole kakou e hoi ana i hope 1 kela au o WaaAvaaiki-naaupo, i ka helu kauna, na hipuu la-i, aka, e hele a«ia kakou imua ma ka naanao karisiiano a me ka noho kiekie ana o na lahui "nolouiua oka honua. Ua hana o ka "wahino hele la o Kaionn, alualu wai liula o ko kuha ohai," Berniee Pauahi Biahop, i kana kauoha no kona aloha i keia lahui Hawaii, ake koi nei au ia kakou, ka poe a pau e ike pono nei i keia mau hana kamahao. E lilo kakou i nupepa e lioolalia aku i koia uu hou inaikai i na haumana e pii moi ana ma keia hope aku. I kuu hoopau ana i koia mau olelo paipai, ke pulo uei au i ka Mea Maua Loa, e hoopakeleia o Hawaii mai na pilikia mai, e pono ke kulanalaua, e holopono ka naauao a puni ka aina, ana ke Akua e malama ia Hawaii. lle mau hinaeni ka i okomoia mawaeua o iva haiolelo, a ua hookuuia ia mahele hana xna ke mole ana īa "I-lawaii Ponoi," uie ke ku ona poe a pau iluna. O ka paikau hookahakaha ka i mahiinaia mahoi>o koke iho o ka pau ana o na haUlelo, aua ku 110 i kahi o ka nmhalo, Na ko lak«u puali puhiohn nn i ulio.no no ina 100 niolo no ka jiuikau imn, malalo oko alakai ann a J\lr. 11. Ttoj;a. Pau ia, paina maīna, n inn ka h<>ru 2 «» ia auwina la, ua hooinakain iia hana heihei kukini a mo na U'aloa o ao o ia ano like. Ua lilo iu la i la poina 010 no ia kula. Oiai hoi e paikau ana, paina nna a e leaka ana, aia uo kekahi poe lehuleha ko hele makaikai la ika Hale Hoikeike oua moa kako o kakou nei, ka halikula, a mo kola a mo koia wahi oia kuhua lioonaauao. Ua malamaiana ha- 1 na a pau nio ka maikai a me ka liololea, a uolio aku la no hoi e nele ka hoohauoliia o 1114 hauma- j na. Kia wale nr> k« hoi la ka lilo , oko Kula o Kuiwiuhi; i holo a | panoa a piha aa niamua, i kahua ; nani a maikai mamuli o ka waiwni o kela Aliiwuhino i mako n i aloha ina opio n kona aina kulaiwi noi.