Ka Leo o ka Lahui, Volume II, Number 845, 2 Ianuali 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unuhiia e Mose Manu no "KA LEO." HELU I. [Hoakaka: - E na makamaka, na hoaloha—na poe i kamaaina me a'u—a me ka hanauna hou. Aloha oukou. Mamuli o na kono mai a na hoa lehulehu ia'u e hoopuka hou i moolelo no ka pomaikai o ka poe heluhelu, a oia keia Moolelo Kaao Hawaii nona hoi ka inoa e kau ae la maluna, a nau e ka mea heluhelu e wae, a kaana iho i kou makemake a paulehia oe i ka nanea me ka mea nona keia moolelo "mai oni hoi oe," no ka mea o ka ia nei hana ia o ka hone - ka lou — o ka aka o ke kaunu — o ka lawe a lilo i KA LEO, i hoolawa ia ai na iini ou e ka mea heluhelu, a hiki i kona hopena, a e hoomaka kakou e kamailio i ka mea nona keia moolelo]. Ua oleleia na kupuna kahiko o ka Lahui kanaka o Hawaii nei, oia hoi na mokupuni he umikumamalua. Ua lilo i mea paanaau a walewaha na moolelo o na akua me ke kuauhau o na alii, a me na moolelo kaao he lehulehu wale, ma ka ikaika o ko lakou lolo, a pela no me ka lakou mau mele, a he oi aku o ka noeau me ka poliuliu, ka mamao hoi o ka lakou mau mea a pau i hana'i mai a kakou aku na hanauna hou, a e like me ko lakou ano i loaa mai ai ka mea nona keia nanea. O kela aina awaawaa o Waipio, ma Hamakua, Hawaii, nona hoi na pali kaulana i holo i ke mele ia e na'lii: "Maikai Waipio he alolua na pali e poai a puni —, a hapa makai, Pihoihoi i ka pii'na o Koaekea Pii no a hoomau i Kaholoakuaiwa,'' O Koaekea, he kane, a o Kaholoakuaiwa kana wahine. He mau keiki a laua no ia awaawa o Waipio na makua a me na kupuna mai a no lakou hoi na pali hulaana. Ua noho laua ma ke ano hoao [mare] he kane a wahine. He pili kaikunane a kaikuahine nae laua, ma ke ano hanauna o na makua, ua noho laua mauka o Waipio ma kahi i kapaia o Ulu, he wahi makaikai ia e na malihini. I na la opio no o ko laua noho ana, ua hoike mai na OULI ILOLI hapai keiki o Kaholoakuaiwa; nolaila ua kuka olelo iho la laua me ka holo like o ko laua manao ana, a oia hoi ka Koaekea i olelo aku ai i kana wahine: he nani hoi kena e ka'u wahine, ke hoike mai nei kou mau helehelena e hapai ana oe, a i hanau mai he keiki kane, a alaila na'u

e kapa i kona inoa, aole no hoi e lilo aku i ko kaua mau makuakane a ohana paha ka hanai ana, a aole hoi i kekahi poe e ae i pili ia kaua, aka hoi, i hanau mai a he kaikamahine, alaila kapa iho no hoi oe i ka inoa ma kou aoao. Ae, wahi a kana wahine. E like me ke ano mau o ka wahine hapai keiki, i ke kokoke ana aku e puni; oia hoi na la e hanau ai, ua hoomakaukau iho la o Koaekea i na pono kapa no ke keiki, a ua hele aku oia imua o kona kaikuahine ponoi, oia hoi o Pokahi a me kona kaikoeke, oia hoi o Kaukini, maluna aku o Waipio a me Waimanu, a he wahi hoi ia na ia mau kupueu i noho ai-a aloha: "I ka uahi manu a Kamaino." Nolaila, aole no hoi he mea hewa nau e ka mea heluhelu ke hooheno iho: "Ike ia Kaukini he lawaia manu, He upena kuu i ka noe ko Pokahi, Ua hoopuni i ka ohu na Kikepa. Ke na'i ala i ka luna o Kaauwana, "O Kauahi ke kapeku e hei ai Ka i'a manu o Puawalii O ke 'lii wale no ka'u makemake O ka luhi o maua me ia nei O ko makou lealea no ia, ua i-ke- a—" I keia manawa a Koaekea i hiki aku ai ma kahi noho o kona kaikuahine me kona kaikoeke, ua pa-e mai la ka leo mahamaha o kona kaikuahine me kana kane: " Mama wale hoi na wawae o ka hele ana mai nei ? Ae, wahi a kona kaikunane. Ia Koaekea i komo aku ai iloko ka hale, ua uwe ae la kona kaikuahine me ka leo nui, a he manawaia no ko laua mau waimaka e pulu ana i na lihilihi, aia i keia wa, a laua nei e uwe ana, oia no ka manawa a Kaukini i puka aku ai mai- loko aku o ka hale, a hele aku la no loko o ka ululaau, nahele me na pali kahako o uka o Waimanu, ma ka hana i maa iaia he lawaia manu no ia kuahiwi, a no ka wa pokole loa, ua hoi mai la oia me ka auamo manu, a hiki ma kekahi hale okoa e aku o laua ua awiwi koke oia i ka ho-a ana i ke ahi me ke kau ana i na pohaku "eho makaia" i maiau ia, a e like me ka nui o na manu i makemake ia, pela no ka nui o na pohaku i ho-o aku ai iloko o ka manu. I ka pau ana o na manu iloko o na ipu "puholo," ua hoomakaukau ia mai la ka ai me na mea ai e ae he nui wale. Mahope iho o ia wa ua lawe aku oia i keia mau mea ai a hiki imua o ke alo o kona kaikoeke, a pane aku la oia me ka leo ohaoha, e hoopau i ka uwa, he makamaka make, o ka ai mamua, o mahope aku ka huaolelo, a no keia huaolelo maikai, ua hooko ia ko Kaukini manao. I ka hoomaka ana o lakou nei e ai, aole i pau ka manu Uwa'u hookahi ia Koaekea, kaua mea o ka momona o ka manu, mahope iho o ka lakou paina ana, ua hoopuka aku la o Pokahi i kana olelo i kona kaikunane: