Ka Leo o ka Lahui, Volume II, Number 141, 3 Malaki 1891 — Page 2

KA LEO O KA LAHUI.

"E Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."

 

MA KE KAUOHA.

Olelo Kuahaua.

            Oiai ua oluolu i ke Akua Mana Loa ka lawe ana aku i ke ola o ke Alii ka Moi Kalakaua, mai keia ola ana, ma ka la 20 o keia mahina, ma Kapalakiko, Kaleponi Amerika Huipuia.

            O makou o na Hoa o ka Aha Kuhina, o ke Alii ka Moi i hala e aku.

            Ke hoike aku nei, i kulike ai ma ka Pauku 22 o ke Kumukanawai e ku nei. Nolaila, ke kukala aku nei makou:

            O ka Mea Hanohano ke Kama Aliiwahine Liliuokalani Ka Moiwahine o ko Hawaii Pae Aina malalo o ke ano a me ka Inoa Liliuokalani.

E OLA KA MOIWAHINE I KE AKUA.

            Haawiia ma ka Halealii Iolani i keia la 29 o Ianuari, M.H. 1891.

 

Na Palapala Hoalohaloha.

            I ka Mea Kiekie ka Moiwahine Kanemake Kapiolani. E ka makua: Mamuli o ka lono kaumaha i pahola iho maluna o ka lahui a me oe ko makou Aliiwahine Kanemake i hooneleia i ka makua ole.

            Oiai ua oluolu ka Mea Mana loa ka lawe ana aku i ke ola makamae o ko makou haku lani Moi David Laamea Kalakaua, o ke kaumaha i ili iho maluna Ou, ua ili pu iho ia maluna o na mea a pau a ma ka inoa o ka Halekula Alii o Honolulu nei, Royal School, ma o maua ala na haumana oia kula i koho ia i Komite, e lawe aku i na kanaenae ana a e hoomana ae i Kou mau manao kaumaha oiai na ke Akua i haawi mai a Nana no i lawe aku.

            E hooholoia: Oiai e noho ana oe iloko o ka luuluu paumako kumakena minamina wale i ka makua o na mea a pau, ke pule ae nei makou na haumana kula a pau i na Mana Kahikolu e hoomama mai ia Oe. Na Kou mau kauwa opio.

B. Kanuha

P.H. Haiha

 

KA LEO O KA LAHUI.

JNO. E. BUSH.

Lunahooponopono a me Puuku.

 

POALUA, MARAKI 3, 1891.

 

He Paakiki ka ka Moiwahine.

            Wahi a ka nui olelo, he paakiki ka Moiwahine. He haawina maikai keia o ke kanaka, a ina ke alii e paakiki ana maluna o na hana pono, alaila, ua maikai. Mamua aku nei ua @ enia kakou i ka Moi i make i kona haawi pio wale, a lilo hoi he mea ole kona mau noonoo maikai ana i hoolala ai.Ma ka makou hakilo aku, aole i hana hewa ka ka Moiwahine mau hana i hookumu ai. He mea paakiki loa i ka mea iaia ka hoonohonoho ana i na kanaka kupuna ma ka oihana. I keia manawa, a kulike loa me kona makemake. He hana naauao ka wao o ka Moiwahine i kona Aha Kuhina me ke akahele loa, iloko o kona noho ana @ Moiwahine. He oiaio @ol@ @ keia ko ka lahui makemake, e like me ka makemake o ka lehulehu, aka, i ka hoomaopopo aku e aho ka hakina @maoma m@ @ ka nele loa. I ko makou hoo@ @ ua @kai na @uli o ka hookumu ana o ka noho Moi ana o Liliuokalani. Ua hooku`i ia mai kona mau la mua e ka hana lokoino, e hoao ana e hoopahu`a i kona mana, aka, ua noho paa aku oia me ke akahele a me ka wiwo ole, a ua helelei wale na hana a ka poe enemi i ka lahui. Ma keia, e hauoli kakou a e hoomaikai aku, me na naau i piha i ka manaolana i ko kakou Moiwahine, a e hana hoi kakou me ka noonoo maikai a me ka hoopono. He nui ka manawa, a e hoomanawanui kakou, malia o ke o ana mai keia o ke alaula e loaa ai ka malaelae o ke alanui o ka pono e ola a e ulu hou ai ka lahui Hawaii, a lauapi ka aina i ka lahui hou, maluna o ka hoopono.

 

He Pane mai ka Lahui.

            Ma na ninau o keia mau la, na puka ae keia wahi ui iloko o na nupepa, oia hoi, “O na Kuhina wale no anei kai lilo i mea ole, mamuli o ka make ana o ke Alii nana lakou i hookohu aku ma na oihana?”

            He oiaio he ninau nui keia a ka lahui e pane ai, aka, aole no he ninau e pouli ai ka ike o ke kanaka ina oia, e haka pono iho ana i ka ninau, me ka wehe mua ana i na punawelewele o ka manao iho a me ke kuhihewa e hihipea ana i kona noonoo. He oiaio aole o na Kuhina wale ke hoopau ia mai ka oihana hooko mamuli o ka loli ana o ke poo o ka mana hooko. Mamuli o ka loli ana o ka Aha Kuhina, ua hamama ka ipuka e loli ai na luna a pau malalo o ka mana hooko nui o ka aina, oia hoi ka Moi. A o ka hoololi ia ana o ka Aha Kuhina, he mea no ia a kakou e ike iho ai he kupono, oiai, aole i manao ia he mea maikai e hoomaka aku kekahi mea e noho e hooko i ka hana a ka lehulehu me kona ae ole ia e wao i ka poe ana i manao ai he mau hoa lakou e huki like ana me ia ma kana hana. Aole e holopono na hookele ia ana oia makou, ina he Kapena ua hookikina ia e na ona, e lawe i na lii malalo iho ona mailoko ae o ka poe ana i ike ai he kue a he hookiekie mai maluna ona. Aole hoi ka Mana Hooko i lalau i ka Mana Hookolokolo a hoololi ae e like me kona makemake, a e like me na hoohalikelike a kekahi poe e olelo nei, ina ua kuleana i ka Aha Kuhina ke hoololi ia, he kuleana no e hoololi ia ka Aha Hookolokolo Kiekie. Aole nae he pili o keia hoohalikelike ana, no ka mea, ua hoomaopopoia ko ka poe e noho ana ma ka Aha Kiekie mau hookohu ma ke kanawai no ka wa o ko lakou oia ana, a he Mana Hookolokolo no hoi oia a he mea i ike ia, he mea kupono ole e hoololi ia e ka Mana Hooko. Ua kukaawale keia mau mana, a he kupono no e hookaawale ia, a oia ke kumu i hiki ole ai ke loli ka Aha Kiekie, a no ka pono no malalo o ke kanawai, oia no ke kumu i hiki ai ke hoololi ia ka Aha Kuhina, a ma ona la e loli ai na anuu a pau o ka papa hooko a hiki a ka hookohu o ka makai.

 

Ke Ola o ka Lahui.

E ka LEO.

            Mamuli o kou hoolaha ana ae nei imua o ka Lahui, i kela palapala ku i ka weliweli a me ka pepe liikanaka o kela kanaka o Kanohoanu, ua hoopuiwa loa ia mai la ko makou noonoo, a me ka lele hoi o ke hauli a ke kapalili nei iloko o ko makou mau puuwai, ka hoomanao ana ae i kekahi mau mea i hana ia i ko kakou mau keiki opio ma na makahiki i hala mamua aku nei e pili ana i ke o ia ana.

            Ua hoi ko kakou paulele i ka olelo a na haole e olelo ana, e lawe i ka oukou mau keiki e o ia, e pakele ai i ka ma`i puupuu ulalii, a mamuli hoi o ke kauoha a ke kanawai, ua pau kakou i ka hooko, a lawe aku la i ka kakou mau milimili aloha, a ke Akua i haawi mai ai e mohai ia, no ke ola a kakou i paulele ai he ola?

            O ka ninau o keia wa, oia iho no keia:

            Ua hooko pono ia ana anei ka hana –o- i mea e pale aku ai i ka ma`i puupuu liilii?

            Malia paha, oia na helehelena i hoomaikeike ke ia mai: aka, i ko kakou wa e ike nei i ka olelo o kela palapala weliweli, i hoolaha ia ma ka la 2 o Maraki nei, malaoko o ka LEO, aole anei e komo koke na manao kohokoho, pela paha kakou i hana ia ai iloko o kela mau makahiki loihi i hala aku nei? Pela paha, pela i`o no! Aole no paha i loaa na keiki a kakou i ka ma`i puupuu liilii; aka nae, ua loaa ia lakou i ka ma`i lepera, e like me ia e ike ia nei i keia wa.

            E nana mai ka Lahui i keia mau heakaka ana:

            O Mr. A, ua mare oia ia E, a ua hanau na laua he mau keiki ekolu, a na o ia lakou a pau, aole i loaa na makua i ka ma`i lepera, aka, mahope mai o ke o ia ana o na keiki, ua ike ia, ua loaa aku la na keiki i ka lepera. O ka ninau, nohea mai la ia?

            O ka kakou e puiwa nei mamuli o kela leta pepehikanaka, ina oia maoli paha, alaila, aia maloko o kela o ia ana kahi i hoea mai ai o keia ma`i, maluna o na poe keiki la, aole loa he alanui e ae i komo aku ai keia poino.

            E nana hou mai kakou e ka Lahui:

            I ka wa e o ia ai na keiki a na haole a me na keiki a na Hawaii, ua hoomaopopo loa makou i kekahi wa mamua loa aku nei, ua hookaawale ia ke o ana.

            He wa okoa ko na keiki haole e o ia ai, a he wa okoa loa hoi ko na keiki a kanaka e o ia ai. He palahehe okoa ko na keiki haole e o ia ai, a he okoa ko na keiki Hawaii?

            Alaila, mailoko ae o 100 keiki haole i o ia, aneane aole loa hookahi o lakou i loaa ia i ka ma`i lepera; aka, mailoko ae o 100 poe keiki Hawaii maoli i o ia, me he la he 50 o lakou ua loaa ia i ka lepera.

            O ka ninau, mahea i hoea ae ai keia ma`i lepera ia lakou, ina aole ma kekahi ano e ae?

            Ke manao nei makou me ke kanalua ole; ina ua loaa iloko o kela poe kauka o a poe e ae paha i ae ia e o, kela manao o kela haole Luna mahiko o Ononiea, alaila, ke hoike aku nei makou me ke kanalua ole, o keia ko kakou kumu e uluna ia nei e ka make o ka ma`i lepera; aole loa he kumu e ae.

            Hookahi wale no puuhonua e pakele ai kakou mai ka anai loa ia ana aku no ka make.

            E hoonoho hou ia e ka Moiwahine i Papa Ola hou, a e hoonoho ia i poe Hawaii maoli aloha Lahui ma ia wahi.

 

A oi Maamaa i Kauli, i ke ku Hookele Mahope.

            Ke hoike aku nei makou iwaena o ka Lahui Hawaii, oiai, he poe kakou i olelo ia, aole e hiki ia kakou ke ku a hookele i ko kakou @ Aupuni, aka, i keia la, ua hiki ia makou ke olelo ae me ke kanalua ole. Ua hiki ia oe e Hawaii Ponoi ke hookele hou iho, ma na ano a pau.

            I mea e maopopo ai ia kakou, e aui aku kakou ihope, i ka M. H. 1864. I ke au o ka Moi Lota Kamehameha Elima, oiai oia i oi pono ae ai a noho iluna o ka noho alii o Hawaii nei, ua kauoha aku oia i na loaa kalaiaina o ke aupuni e noho ana ia wa, e akoakoa mai imua ona, ua hooko ia kela leo alii. Ia wa i waiho aku ai ka Moi Kamehameha V., i ka ninau imua o lakou penei:

            I. Ua hiki anei i ka Moi Kamehameha V, ke hapa i Kumukanawai nona?

            II. Ua hiki anei i ka Moi Kamehameha V., ke hoopau i ke Kumukanawai o ka Moi Kamehameha III, i hoohiki ia ai ka Moi Kamehameha IV?

            Haina; aole, oia ka pane a na loea kanawai e noho ana ma na oihana o ke aupuni ia wa. Aka, aia iwaena oia anaina kalai aupuni, he kanaka Hawaii kekahi oia o Mr. Kauahi.

            Ua pane mai la oia me ka leo moakaka, i ka i ana mai, E ke Alii ka Moi, e ola mau loa oe, ma ka aoao o kou mau makaainana ponoi, ke pane aku nei au, i na ninau a ka noho alii i waiho mai nei imua o kou poe kalai aupuni, a hoole ia iho nei e lakou.

1.       Ua hiki no i ka Moi Kamehameha V, ke kukulu i Kumukanawai nona.

2.       Ua hiki no i ka Moi Kamehamea V., ke hoopau i ke Kumukanawai, o ka Moi Kamehameha III., malalo o na kumu penei:

O ka noho ana o ka noho Alii i keia wa, he noho ana ia i apono ia o kou Aha Kukamalu, aole hoi i hoohiki maoli ia ka Moi Kamehameha V malalo o keia Kumukanawai e ku nei.

E kauoha koke aku ka Moi Kamehameha V, i Aha Elele hana Kumukanawai malalo o keia mau wehewehe ana a Mr. Kauahi, ua kue ia mai oia e na ilikea, me ka olelo ia mai, aole e hiki ke hana e like me ka Kauahi kuhikuhi, aka, me ke kanalua ole, ua pane aku la o Mr. Kauahi imua o ka Moi me ke kanalua ole. E hana oe i keia, alaila loaa i ka noho Alii ka mana maluna o kou aupuni, a i ole pela, alaila e kulanalana auanei kou noho ana hookele aupuni.

Ma keia mau wehewehe a Mr. Kauahi, ua lilo ia i mea hewa loa i na ilikea, aka, e like me ke alii aloha kanaka, ua lawe koke oia i kela a`o ana a hooko aku la.

O ka hope o ka Mr. Kauahi olelo i ka Moi, oia keia: O ke Kumukanawai ou e ke Alii ka Moi e kukulu ai, oia auanei ka upena o Hawaii nei, aohe ihe nana e hoololi; aka, o ka mana o ka pahikaua, oia auanei ka mea nana e hoopau.

Nolaila, ke ike mai la oukou e Hawaii ponoi, he hiki no ka i ke kanaka Hawaii ke rula maluna o ke kanawai.

Eia hou, i ke au e noho Lunakanawai Kiekie ana o Mr. Ii he 74 ka nui o kana mau olelo hooholo i hoopuka ai, imua o ka Aha Panako, he 24 oia mau olelo hooholo i lawe ia i rula no kekahi mau moku a na o Amerika Huipuia.

Nolaila, i mea e pau ai na namea ana a keia poe, e pono e hoike o Hawaii Ponoi iaia iho, a aole nae o ka poe haakei, hookiekie, hookano, aole o lakou, aka, o ka poe i awaiaulu ia ke aloha nou e Hawaii.

 

NU HOU KULOKO.

            I ka Poaha ae nei, @ olali mai ai ka mokuahi @.

 

            I keia la e ku mai ai ka mokuahi Auseturia i o kakounei, a ma ona la e loaa mai ai na mea hou o ka ipuka gula.

 

            O ko makou hihia laihila i noonoo ia imua o ka Aha piha inehinei, ua hoopanee ia ka hoopuka ia ana o ka olelo hooholo a kekahi manawa o keia la.

 

            He oiaio no kau i ha`i mai nei ia makou, ke pu ke nei ke kuli o kahi mau luna Aupuni i ke anu? Ae, na Kaalae huapi  au i hai mai! Pololei wale ka hoi oe!

 

            I ka hora 5 o keia ahiahi, e olali aku ai no na ale o Pailolo, ka ha Ulalena o Piiholo. Kalaudine: mai hoonanea i ka wai aniani, o haule auanei oe i ka hope waa.

 

            He lono ka i lohe ia i ka la inehinei, i kakahiaka nui wale, e lilo ana o S. Nolena i kapena koa, o kapena Kaaha hoi i lutanela ekani. O ko makou lono lauahea keia.

 

            “Pulelo ke ahi o Makuaiki,” oiai o S.R. Hapuku Esq, i hoolele mua mai ai i ko kapuahi he honokahi pehu, no kana LEO, o ka mahina holookoa o Maraki nei. Mahalo!

 

            Eia hou no na lono, e hooneenee ia ae ana mai kahi kulana a i kahi, o Kapena Tripp, no ka papu o Kawa, Kapena Mehrtens no ka halewai, W. Sheldon no ke kiai awa.

 

            Ma Wainiha, Kauai, ua make iho la kekahi kanaka, i kekahi la o ka pule i hala iho nei, mamuli o kona kaa ana mailuna mai o ka pali, o ke kumu, ua uluhia ia oia e ka daimonio.

 

            O na moku i puehu aku i ka la inehinei, Forest Queen no Kapalakiko, Mokolii no ka moku o Hina, Keoni Kamaki no Koolau, Waialeale no Lahaina, Kauikeaouli no Kohala, Kawailani no Koolau.

 

            Mea ia mai nei hoi e kamalii kolohe, o S.K. Ka-ne ana ka ka hope Ilamku; pela i`o paha! Aka, oiaio no wahi a ko makou kilo aupuni; ina pela i`o, alaila, e hoomanao i keia hooheno o ka Lani Alii i hala:

            “E nihi e ka hele mai hoopa,

             Mai pulale i ka ike a ka maka.”

 

            Ma ka papa hoike helu kanaka a Mr. L. Severance o Hilo, i ike iho ai makou i ka huina nui o na kanaka mai Waiakea a hiki i Honolii penei: Na Pukiki 1,042, na Iapana 1,071, na pake 466, na Hawaii a me na lahui e ae 1,436, huina 4,015. O keia huina mawaho ae ia o na papahana iloko o ia apana.

 

            Ma ke ahiahi Poaono iho nei, ua hoohui ia ma ka berita maemae o ka mare, ma Iwilei, e ka Rev. Waiamau, o Miss Minnie E., ke kaikamahine hiapo a Mr. J.G.M. Sheldon [Kahikina Kelekona], me Mr. David U. Koii. He mea maikai ka mare no ka mea a pau; a ke kalokalo ae nei KA LEO, e ukali ia ko olua alahele o na pomaikai he nui, a e nohoalii hoi ka maluhia a kau i ka pua aneane.

 

            He paikau hoomaamaa kikiwai ka na Kaawai Helu 2 a me 5 ma alanui Ema i ke ahiahi Poaono iho nei, a he maikai na mea a pau i ka na ia, lele no hoi ka wai, eleu no hoi na keiki o ia oihana maikai nui wale, makepono ke dala a ke aupuni ke hoolilo me ia oihana; he ole loa ke dala lu wale iho no maluna o na hua kikania o ke kula panoa o Puowaina, a loaa ke alanui o na kao e pii ai i ka lewa luna o Olepau.