Ka Leo o ka Lahui, Volume I, Number 16, 9 September 1889 — Page 2
| This text was transcribed by: | Dion'e Tomaselli |
| This work is dedicated to: | All the women at WCCC who've worked extremely hard on this project: Imua na wahine o Hawaii a me kealoha purnehana! |
KA LEO O KA LAHUI.
"E Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."
KA LEO O KA LAHUI
He Nupepa Puka La.
J.W MIKASOBE, Lunahooponopono
S.P. KANOA, Hope Lunahooponopono
no me Puuku.
POAKAHI, SEPATEMABA 9, 1889 .
Ke Aupuni Moi Kumukanawai .
Ua mele mai o Kawainui ma kana pepa o ka la 30 iho hei Poalua, me ke mele kahiko ana e pakoli mau nei, aka aole nae he loaa pono o ka, hua mele. Ua olelo ae oia, o kona iini nui o ka waiho ia o na mana hookele aupuni a pau iloko o na lima o ka poe hiki i ke kanawai ke hahau aku. He mea oiaio kela. a he mea maikai i’o no nae ke hiki hoi i ke kanawai ke hahau i’o aku me ka hookamani ole ia. Aka he mea makehewa na kualehelehe ana a hu’ahu’a nui ka waha ke ole nae e hooko pololei ia na kukahalake wale ana iho no a likipaupaka ma. Aole o makou manao e kamalilio wale no ma ka welelau o na kahua paio, a me ko kakou kulana hookele aupuni, aole loa. Aka, he hoohalahala ko makou naau no ke kukapakahi, a kaulike ole o ka lawelawe ia ana o ko kakou mana hookele me ke kahua i kukuluia ai, e ka poe no nana i kukulu a hookahua i ko kakou kumukanawai, a me na kanawai o ko kakou aupuni.
Ua akenui o Kawainui wahi ana e hana ia ka pono. E hooko pono ia ka pono no ka pono a o ka hewa no ka hewa. I na he, eleele he eleele ia, a ina he keokeo he keokeo ia. Nolaila, o makou pu ma ia kulana, a o ka pane poo ia o ko makou mau li’a ana, a me he la, pela no ka manao hookahi iloko o ka puuwai o kela a me keia kanaka hoopono a noonoo akea maluna iho o na lepo o Hawaii nei. Aka, i na he okoa ka manao a okoa hoi na lehelehe e kamailio ai, alaila, ua like ia me ke keleawe kanikani a me ke kumebala walawalau a i ole ua like hoi me ka wahine i maikai na helehelena a nele i ka noonoo ole, a o kona hoa e like ai a e kohu ai ho’i o ke apo gula i ka ihu eku o na puaa.
E nana ae kakou i ka like o keia mau hoohalike ana. Ua hana ia anei, a ua hoohalike ana. Ua hana ia anei, a ua hooko pololei ia anei keia pa-ko-li a Kawainui e ka poai ana e pai punahele mau nei? Ua hooko pololei aku anei lakou i ka makemake o ke kanawai maluna o kekahi lawehala nana i ki a muumua ka lima i kekahi haole ma Waialua iloko o na la i kaa hope aku la? Ua hapa aku anei lakou haawina e like me ka lakou e hana mau ai maluna o na Hawaii hune, a i ole na Pake hune paha, maluna o ua lawehala la? I ka wa i loaa mai ai o ka lono i ke poo o ka oihaua makai no kela hewa i hana ia. ua hooko koke aku anei lakou i ke kauoha a ke kanawai maluna o ua lawehala la? Aole anei na kela lawehala no i pii kino mai me he la he kanaka hala ole oia, a hoea i kahi o kona pilikana, a hoaumoe iho la malalo o ka malu oia hale a hiki wale i ke ao ana ae alaila hele aku la a ka hale oihana o ke poo o ka oihana makai a haawi aku la he bona no ka hihia a kona lima i paumaele loa ai. Alaila, noho iho la me he kanaka maemae la, i hiki wale i kona hookolokolo ia ana a ahewa ia imua no o na kiure o kona koko hookahi, a ma ia wa hoohalahala hou aku la oia no ka olelo hooholo, a hela hou ia, alaila me keia kuni eleele mamau o ke karaima haawi ia aku la he hana puu dala nui a ka aupuni iaia, ka mea i papa ikaika loa ia ke kanawai. Pehea ua hoopa’i ia anei ka poe nana e auamo ana i ke koikoi o na hala a me na hewa a Kawainui e kaena leo nui nei mamuli o ka uhai ia ana o keia mea nui loa iloko o ko kakou mau pono a me ko kakou mau kuleana pili aupuni? Ke puana aku nei makou a aole no hoi i hana ia no ka mea i kapa ia he pono kaulike. E huli ae kakou a nana aku i ke ano o ka lawelawe ia ana o ko na aina malamalama e ae ma ke ao nei, a he mea maopopo aole loa e loaa hou aku he aupuni i hookele ia e like ma ke hookele ia ana o na mea pili aupuni ma ko Hawaii nei. Nolaila heaha ke kumu i hoea mai ai o keia mau ano hana? Eia, ua ikaika loa ka mana ohana a me ka mana poai. a ma ia mau ano i hehi-ku ia ai ka leo a me ke kuleana o na makaainana o Hawaii nei. Aia wale no ke ola a holoi loa ia keia mana ohana, a mana poai.
Nolaila e Kawainui, mai hoao hou mai oe kalakalai i kau waa manumanu kulike ole me ke kii. Aole loa’e hiki ia oe ke hapala iho i ka elele a olelo mai imua o na kanaka Hawaii maka kaakaa he keokeo iho la ka ia. Kupaianaha maoli no oe. Aohe ou lua eli @ Aole, no paha ou wahi mea @ hila iki iho i ko henehene @ pu-a haole au e mililani nei kia lakou ke olelo mau nei ma ko kia nui palahala “ua hiki loa ia makou e wiliwili i kela kanaka nui ma ka manamana uuku o ka lima. A eia oia ke kumakaia nei iaiaiho a me kona lahui no ko makou @ mamuli o na wahi apana peli @ a makou e hoopake-o iki aku ai. Nolaila he i-a ia ua lou i ka makau” Ina he hilahila ka nau alaila, ua ahona e hou i kepoo iloko o ka puepue kalo.
Pu-a Ka Uwahi! HeE Ai Aku la!!
O ka hoonoho ia na kaka Hawaii ma kekahi mau oihanaupuni, oia ko makou makema a o ko lakou hoomau ia ma ia hana me ka malama maikai ia na, oia ko makou papale o ka hanano. Iloko o keia au e nee nehalalo o ka mana hoomaemae auni, ua waele ia ae nei na wahi Haii noho oihana, a koe mailuilihe hiki wale no ke helu ia manamanalima; a i koe no lakou ka pepelu o na kuli a hoomana a i na poo aupuni. Ke hoomau ia ai nei no keia mau ohi’uhi’u, aka oi loa aku hoi o ke ino. O ka iala a hakuepa wale aku no ohi Hawaii i kahi, i wahi e loaa ka oihana; a lilo i kauwa hoouna a ka i mea hoomana aku i na Kua.
Pela makou i mahalo ai i kae mau mai no ka hooko pono a Luna Kiai Awa o Kahului, o Mr. William J. Sheldon, i ka oihana. No ka mea, aole ke lohe ia o ka hopu ia o ka oia ma na awa e ae, aka, ma Kai, e lohe mau ia ana ka hopuho, a i keia mau la koke iho ne i loaa ai ka opiuma iaia iloko e eke paiki o kekahi wahine, hoi hoi e hoohuoi ole ia ai aka, noli o ka makaala o keia kiai, ua loaa aku la no. Aole loa i lohe ia kekahi mau kumu hoohuoi a hoahewa paha nona, a ua hilinai ia oia e ka poe maikai a hana pono; aka. aia nae he mu malaila, ua makaleho i ka oihana, a ua imi oia ma ka imihala a me ka hakuepa, me ka honi i na wawae o na Kuhina, a hoopau kumu ole ia aku la ka mea i noho me ka hooko pono i ka hana no eha makahiki, a hoonoho ia aku la he mea okoa a me he la ua hoohiki pau pele pau mano oia e lilo paalalo no na poo o ke aupuni a oia ke kumu i loaa ai o kahi oihana. Aka, oiai he Hawaii no ia, nolaila, aohe ahewa i kona noho ana’e la o ka ole loa ka hoonoho ae i ilikea punahele; a ua lohe ia mai no nae, no ka manawa wale no keia Hawaii he ilikea aku ana no malaila a o ko makou kumu hoohalahala loa ia.
Aka, he au hoomaemae keia, a o ka poe maemae, oia ke poe i hoolilo i ko lakou mau kino a me na uhane i mau mea hoohana na ka poai o na limapakaha clau pu a me na Parisaio. O lakou ka poe maemae, hemolele, lilelile, hewa ole, a keokeo e like me ka hau. Aka, alia nae kakou’e awiwi loa. Eia iho ka moolelo o ka O ka mea ino loa nae i ko makou manao oia no ka hoopau ia ana o kale Luna Kiai Awa mua me ke kumu ole. Ua lohe nai makou mai na Kuhina ponoi aku kona hoopau ia, a iloko hoi o ka manawa pokole, me ka puapuahulu a me ka hoike mua ole ia aku o ka lohe iaia. Ua hele aku oia e ninau i na kumu o keia pau, ina ua hana hewa a ua hoohemahema paha oia i ka oihana, a ua hoole ia mai, aole no ia mau kumu; aka, he wahi kumuokoa ae no, aole nae i hoike ia aku iaia. Ke kapa makou i keia he hana lapuwale ino ekaeka o ka puuwai eleele o ka manao powa, a ke kau nei nei i na maawe o ka makou huipa o ka ahewa maluna o na poo o ke aupuni a me ka poe a pau i komo pu ma neia ano hana lapuwale o na lapuwale. O ka hana @ @ @ @ @ ano keoanimana ma ko na luna aupuni aoao, oia no ka hoike aku ke kanaka i ke kumu o ka hoopau ia; aole o ka huna. Aka, he mau hoike ia no ko lakou hohe a makau o ike ia ke lakoumau hana halalo, a hu ae ia maihehe a honi ia ke ino.
mea i hana ia ma kahi o ka mea i hana ia ma kahi o ahaaina hauoli i haawi ai no ka loaa ana iaia o ua oihana la, a e heluhelu iho na makamaka i keia leta malalo iho neia:
Wailuku, Sept. 6. 1889.
I ka lunauooponopono o ka “Leo o Ka Lahui”, Aloha oe;- “He wahi mea hou ka’u e hoouna aku nei imua ou, a nau hoi ia e hooaiai ae imua o ke akea, i ike mai la mai ka la hiki mai kumukahi a ka welona a ka la i Lehua. Ma ka po o ka la 5 o Seatemaba nei, ua nui ka ona a me ka hakaka maloko o ka pa hale o J. T. Aluli. Nui ka holina ana. Aole nae kekahi makai i maalo ae i ka Lunakanawai Hoomalu malaila no oia, a ua ike oia i keia mau hana a hana ia nei. He mea na ka lehulehu e noonoo ae ai, o ke ano iho la paha ia o ke au Hoomaemae Aupuni, o ka noho aku no nana o neia mau hana, aole ma ke ano hoopilimea ia paha.
Me ka haahaa,
Kou kiu hanu mea hou.
Ano, ke ike ae la no kakou i ka pau pu mai ke nui a ka liilii, a mai ke kalo a ka oha. Ea! Maikai wale. Ke pu-a nei ka uwahi, he ahi aku la! E-hoolonolono ae nae hoi makou a hoopua hou aku.
Palahe wale la @
I kokahi la i hala aku la, ua @ a hu ka wai o kekahi o na lua wai hou iho nei i hana ia mauka o Nuuanu, no ka hoolawe ana i ka lehulahu o ke kulanakauhalo nei me ka wai; a ua awiwi iaaku ka heleulu o na limahana e pahonohono i kahi o ka palahe. O keia kekahi o na hana loea nui wale a ua au hoomaemae nei,o ka hoolilo i puu dala nui no ka bana ia o kekahi mea, a pau, lu hou aku i na ala panai no na hauna kaulele ia pahonohono a me hoohinuhinu ma, ko kanakapulu ma poe. E Kawainui e, nui ka wai o au mau punahele ea? He mani wale no nae paha ia ea?
“Hemahema na Hawaii”
O keia mau mamala olelo ka mea i kuluma mau i kekahi poe haole e hoopuka mau ana no ka aoao o na kanaka Hawaii. He hemahema ka na Hawaii ma na hana pili hookele aupuni, a pela aku, aka, iloko no nae o ia mau kuha, a hookae maoli ana, ua hoaiai mau ae lakou i ko lakou aloha i na Hawaii me ka hookamaemae ana i ka lakou mau olelo me ka manao iho paha aole e hiki i na Hawaii ke hoomaopopo i ke kaona o ka lakou mae mele e oli mau mai nei maloko o na wahaolelo kani hanapilo a lakou.
I na he hemahema io na Hawaii, alaila, no wai ia hewa? No na makahiki he kanaono a oi ka noho a’o ana o na Parisaio i keia lahui, a no ke aha hei ko lakou mea i haawiole ai i na haawina i hiki ai i na opio Hawaii ke ike, a lilo hoi i poe kanaka loca ma ke kalai aupuni; oiai, pehea e hiki ai i na Hawaii ke lilo i poe makaukau ma na mea pili aupuni ke ole e ao ia a hoomaamaa ia? Aole e hiki i kekahi mea ke lilo i mea makaukau ke ole e ao ia, mai ka holoholona uhane ole a i ka mea i hana ia a kulike me ko ke Akua ano.
Ina paha ha aloha a makeo io ko keia poe i na Hawaii, alaila, me ke kanalua ole makou e puana aku nei eia na kanaka Hawaii ke noho nei maluna o na oihana o ke aupuni o ko lakou aina ponoi ma ke ano he lahui makaukau a naauao maopopo. Aka, aole loa pela ko lakou makemake a me lakou mau lia mau ana oiai ua hana lakou me ka maalea. He mea oiaio, ua noho no kekahi mau Hawaii maoli maluna o na oihana aupuni, a ua ike ia ko lakou makaukau i oi aku i ko kekahi poe haole, aka, he au hae ia o ke aloha io ia Hawaii. No laila, o ke kapa ana i ka lahui Hawaii he hemahema a he hupo, a pela aku, he mau hana manawaino wale iho no ia, oiai, pau pu a Lanai ma ia ano.
Kupunaha’ no Paha.
O ka hoololi kumukanawai no ke kaupale ana aku i ke komo mai o na Pake iloko nei o ka aina; a me kekahi mau hooponopono e ae, he manu punua peepoli punahele loa ia na W. A. Kini iloko o kela kau Ahaolelo hoomeamea i hala. Ua olelo ia, oia no ka makua o ua manu punua la, a iloko o kena poli kahi i lolii hoiloli ia’a. Nana no i hoikeike ae i ua manu munua la ana imua o na hoa pahele a kia manu ona iloko o ka Ahaolelo, a o kona leo a me kona ikaika a pau ua hookuu ia e kaheawai me ka hahana ma ka mahalo ana i ka nani a me ka pahee o ka hului o kana manu punua; a i ka aneane ana mai o ka la e uniki ai o ka hula hea inoa o ua punua nei, ua kuae la ua kahu hanai manu pupua nei
This first page is dedicated to all the Women @ W.C.C.C who’ve worked extremely hard on this project.
“ Imua Na Wahine O Hawaii a me Kealoha Pumehana!”
By: Ms. Dion’e Kaeo-Tomaselli