Ka Lahui Hawaii, Volume III, Number 33, 16 August 1877 — Page 1
KA LAHUI HAWAII.
"Ua mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."
BUKE III.} HONOLULU, POAHA, AUGATE 16, 1877. {HELU 33.
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.
Paiia ma kela Poaha me keia Poaha.
H. H. PALEKA, Luna Hooponopono.
He pepa i hoopukaia i kela me keia hebedoma no na Ohana a me na Ekalesia o Hawaii; he mea kokua i ka noho pono ana o na ohana, ka maluhia o kanaka, a me na pomaikai kino a uhane o ka Lahui Hawaii. "Aole paonioni; aole haanui; aole hikiwawe ka huhu; aole noonoo ino."
O na Kumumanao a pau, na Nu Hou o kela me keia ano, na Mare, Hanau, Make, e kakau mai i ka Luna Hooponopono, a e paiia no ke kupono.
Aole e aeia ka pilikino, ke kuamuamu, ka hoino, a me ka huhu, a ua makemakeia ka hoohoihoi, hoolana manao, hoonaauao, a me ka hoopono.
He $1.75 ka auhau o keia pepa no ka makahiki, a he $1.00 no ka hapa makahiki.
E hookaa mua ia ka auhau o ka pepa mamua o ka loaa ana i kekahi mea makemake e lawe.
NO NA OLELO HOOLAHA.
E lawe ana keia pepa i na Olelo Hoolaha a na makamaka, e like me ke kupono, a e lawa pono ai hoi me ka hoohaiki ole i ka huina o na kolamu kukulu manao, no ka uku haahaa.
O kela a me keia makamaka e makemake ana e hoolaha, e hele mai ma ke keena a e hui pu me ka Luna Hooponopono.
Aole e paiia kekahi Olelo Hoolaha ke ole e hookaa mua ia ka auhau.
Eia kekahi, ke noiia aku nei na makamaka e hoouna mau mai i na mea hou; mai hooloihi loa i na palapala; e hai pololei mai i na manao me ke kuawili ole, a e kakau mai me na hua moakaka.
H. H. PALEKA,
Luna Hooponopono.
E. STREHZ,
[AILUENE]
MALAILA E LOAA AI NA ANO LAAU A pau; a me na wai hoomaemae o kela a me keia ano. E hamama mau ana ka ipuka ma na po Poaono a pau. Ma ke kihi o Alanui Papu a me Hotele, ma Monikahaae. 1 1y
S. B. DOLE.
LOIO a he Alakai ma na mea pili Kanawai. Ua makaukau oia e pale i na hihia imua o na Aha Hookolokolo a pau o keia Aupuni, me ke kakau ana i na Palapala Pili Kanawai, ma ka olelo Hawaii a ma ka olelo Beritania. 1 1y
C. H. DICKEY, (Kale Kika,)
LOIO!
A he Luna Kepa i apono ia e ke
Aupuni no ka Apana o Makawao, Maui Hikina.
E HELE NUI mai ka poe a pau i loohia ia me na pilikia pili Kanawai o ka "Ua-ukiu" nei, a na ko oukou makamaka oiaio no e kokua a e hooikaika e hoopau i na pilikia ma na ano a pau o ke Kanawai. 17-1y.
WAi Hui o ka Hau!
E IKE IA ka Hale ma ka inoa o "BONANZA" Ke haawi ia aku nei ka poloai i na makamaka keonimana a me na lede o ke kaona Alii, e kipa ae ma ka hale hookipa inu wai momona o ko oukou makamaka nona ka inoa malalo iho, a e loaa no ka hau i hoomomonaia (ICE CREAM) na wai momona o na ano a pau! hoohuihui ia e ka hau iniki o Nuuanu. O keia hale, he hale i hoomakaukauia no na keonimana a he keena nani i hoomakaukau ia no na lede. E kipa mai, a o ka makepono me ka oluolu ke haawi ia'ku, oiai, he makamaka, a he kamaaina no Hawaii nei o JOHN W. CROWELL.
2-1 y (Keoni Koloela.)
Ma ka Hale "BONANZA" ma alanui Moi, mawaena o ka hale kahi umiumi a me ka halekuai o Dillingham ma.
E. O. HALL & SON
[E. O. HOLO MA.]
NA MEA KUAI I NA MEA MAHIAI
NA LOLE, PENA, AILA,
—A ME—
NA ANO LAKO E AE A PAU.
Kihi o Alanui Papu me Moi. 1-1y
KE HOIKE AKU NEI KA MEA NONA KA inoa malalo iho i ka lehulehu o Koloa a me na wahi e ae e kokoke ana, ua makaukau oia i keia manawa e hana i na
KII KAHA NO KE KUKULU HALE
ana a me ka houluulu ana i na lilo, no ka poe e manao ana e kukulu hale. A ua makaukau no hoi e hana Olelo Aelike no ke kukulu hale o na ano a pau, a
HANA KAA O KELA ME KEIA ANO.
O na ano mea hana kamana a pau e loaa no ma ke kahua kahiko, ma Koloa, oia hoi na
PAPA O NA ANO A PAU, PUKA
MOLINA-PUKA ANIANI, KUI,
PENA, AILA, &c. &c.
E kuaiia no ma ke kumukuai haahaa loa. E hoopaeia no ka papa ma na awa pae a pau mai Koloa a hiki i Waimea me ka uku haahaa loa. Aole uku o ke kaha ana i na Kii Hale ke kuaiia ka Papa mai a'u aku.
W. H. WRIGHT.
Koloa, Kauai, Dek. 4, 1876. [51-6m.]
PAPA, PAPA.
AIA MA KAHI O
LEWE RS & DICKSON
(O LUI MA.)
KE KAHUA KAHIKO MA
Alanui Papu a me Alanui Moi
E LOAA AI NA
PAPA NOUAIKI o kela a me keia ano.
NA PAPA NANI
A PAA NO KE KUKULU ANA I NA HALE.
Na Pani Puka,
Na Puka Aniani,
Na Olepelepe,
Na Pou, na O-a,
Na Papa hele,
Na Papa Ku,
Na Papa Moe.
Na Pili o na ano a pau!
NA PEPA HOONANI,
Na PENA o na wai a pau
Na Kui mai ka nui a ka makalii,
Na Ami-puka,
Na Ami-puka Aniani,
Na Ami o na ano a pau,
NA AILA PENA,
NA AILA HOOMALOO,
NA AILA o na ano a pau.
NA VANIKI
Na mea HOOHINUHINU o na ano a pau.
Na Balaki o kela a me keia ano.
A KE HAI IA AKU NEI KA LONO i na makamaka a pau, ua makaukau keia mau hoa o oukou e hoolawa aku ma na mea a pau e pili ana ma ka laua oihana
—NO KA—
UKU HAAHAA LOA!
like me ka mea e holo ana mawaena o LAUA a me ka MEA KUAI.
E hele mai! E na makamaka!
A e lawa no hoi ko oukou makemake me ka oluolu
1 a me ka maikai.
By and By.
Golden Sunbeams. p. 12.
1
Ma o ae, manaohoolana!
Ma o ae, malie no ;
Pau ka ino, pau ka nalu,
Komo i ka malu mau.
Cho. — Ma o ae, manaohoolana!
Pau ka auwana i o i o;
Komo i ka oli lani,
I ka maha oia mau.
2
Ma o ae, manao hauoli !
Pau ka hewa, ka luuluu.
Ma o ae, e naue koa
I ka hale nani mau.
Cho.—Ma o ae, &c.
3
Loa e anei ke ala?
Anoano e anei ?
Ma o ae ka lama lani,
A kaao a laelae e.
Cho.—Ma o ae, & c.
4
Ma o ae, e pau ka luhi,
Pau na ino o ke ao,
Pau ae koonei mau kaumaha ;
E hoolana, mai makau.
Cho.—Ma o ae, & c.
5
Kali kali me ka hana,
A kahea mai Iesu,
E pii i ka home lani
Me ia poe e maha pu.
Cho.—Ma o ae, & c.
HAWAII.
No Galileo a me ka hoomana Roma.
HELU 1.
Ua kanikau na haumana o ke ao nei me ka minamina a me ka huhu makahewa; no na ao poluluhi o ke kaumaha a me ka hilahila i haule iho maluna o na la kanikoo o Galileo kaulana, ke kilohana o ka naauao o ke au waena, ka makamua o na mea nana i wehe ae i ka mekini o ka lani; ka mea nana i hoike mai i na kanaka i ke kii nani o na aouli; ka mea hoi i kilohi aku i ka lani akea a hoike akea ae la i ka manomano o ke kupanaha o na hana a ke Akua. A malia paha, o ka mea oi loa o ke kaulana a me ka naauao i haule he pio mawaena o na luahi a ka hoomana Roma, oia no o Galileo. He mea hilahila, hoonaukiuki-a me ka maeele i ke aloha walohia no ka haumana hou o keia ao naauao, ke heluhelu iho i ka moolelo o keia hana naupo a ka aoao hoomana Katolika Roma i hana aku ai i ua kanaka akeakamai kaulana la o ke Kaneturia 1600 a 1700. Oiai, iloko o kona huli ikaika ana iloko o na mea akeakamai, ua kaa mua iaia ka hanohano o ka ike ana he mea kaa mau ka honua:—A me na mea akamai e ae he nui ana i hoike mai ai i laha nui ole ai iloko o ia au ; aka, ua like nae keia mau mea hou, a me ka luhi o kona noonoo hohonu i imi ai, i mea e hoopai, a hoomaewaewa kumu ole ia ai kona kino, malalo o na rula naaupo hoopili kaumaha a ka poe Inikuisitio, a o ka hoomana Roma hoi. Aka, mamua ae o ka hoike ana aku i ke ano o keia mau mea i hana aloha ole ia aku ai iaia, he mea pono e ike mua kakou i kona wahi moolelo i hoopokoleia.
Ua hanauia oia ma Pi sa i Lusekana, Italia, i ka makahiki 1564, oia ka wa e ikaika loa ana ka mana o ka poe Inikuisitio, a e hoomaka ana hoi e hoopepe iho i ka holomua ana o ka naauao ma Italia. Ua haawi oia iaia iho ma ka huli ana i na mea akeakamai, a ua kaulana mua oia ma Europa a puni, o ka oi o na poe ike mua i na mea ano hou. Ua hoolilo ia oia he kumuao akeakamai ma Pisa, Padua a me Feloreneke; a n a kana mau haiolelo ana no na mea akeakamai, ua hele nui ia e na 'lii, na poe hanohano, a me kana mau haumana. O kona pakela lokomaikai i kona makuahine, kona mau kaikuahine a me kona mau makamaka, ka mea i hoomauia ai kona ilihune; aka nae, ua hoouhi mau ia oia e na mahaloia, a me na pomaikai; a ua hoouku mau ia mai hoi kona mau hooikaika ana ma o ka loaa ana o na mea ano hou ma na lala he nui o ka ike.
I hoalii ia ai kona pomaikai, a i hoolawa ia ai hoi ka nani o kona kaulana—aia iloko o ka makahiki 1609, ua hana iho la oia i kekahi mea hou, a oia hoi ka ohenana. No ua mea hou kamahao nei iloko o kona hoomaka ana e ikeia, i hoohauoli ia ai, a hookahahaia ai hoi kona au. Ua haawi aku ko Europa na hoohanohano ana a me na mahalo maluna o ua oi nei o Lusekana, ka mea nana i haawi mai he mau kihapai hou e paeli ai no ka naauao i kona mau hoa kanaka, a he aupuni palena ole hoi o ke ake ike. Ua pii ae na poe Senatoa ame na poe hanohano o Venike iluna o na wahi kiekie o lakou a maloko o ka Galileo i ike aku ai lakou i na aina a me na mokupuni ma kahi mamao loa, me ka moakaka, me he la ua hookokoke ia mai, h e mea hoi i ike mua ole ia me ka maka ke nana aku.
Aka i ka wa i hoohuli ae ai o Galileo i kana ohenana i ka lani, he mau mea ano hou kai wehe'a koke ia mai imua o kona manao, he mau mea hoi i manao ole ia pela, a i hookomoia hoi, me he la aole o ke kanaka pu kekahi i kuleana ilaila Ua ikea aku la na muliwai a me na mauna ma ka poepoe kikiko o ka mahina, kona mau lua hohonu a me na luapele, kona mau kula panoa, a me na awawa poopoo; a ua ike ia aku la hoi na hokuhele no ka manawa mua, ua hoopuniia lakou e na ukali mahina; a o ke ala-waiu, me kona kini, lehu, mano hoku, pau ole i ka heluia, ua ahu wale koke mai la hoi na maawe hilikau o Peliade, a ua ikeia aku la o Saturena ua hoopuniia e kona mau apo lilelile. O ka lipolipo hohonu keai o ka lani i ike ole ia mamua e ka maka kanaka, he hoku ko laila, ua ike ia aku la he lehulehu wale o lakou malaila.
Ua lohe no o Galileo i na mahalo ana o Europa nona, aka, ua akahele oia; a me ke ano haahaa no hoi i lawe mai ai i na hoohanohano he nui i hooili ia mai iluna ona. No kona puni imi akeakamai, ua hoomau oia i ka huli ikaika me ka hoomaha ole, a ua pakkuiia mai he mau mea hou i kela a me keia makahiki me ka heluna o ko ke kanaka naauao. Ua hoikaika nui oia e ike lea i na mea huna o na lani; a e hookaawale iloko o na mahele kupono i kona mau mekini aiwaiwa, a e hoopaa i kahi, ke ala o na hokuhele, a me ke kulana o na la a me na hokuhele. I kona hooiaio ana i kana mau mea i ike ai no ka la a me ka honua nei, a no na mea kino lani like e ae, ua hoike ae la oia i ko ke ao nei, e kaa mau ana ka honua a puni ka la. E kaa ana ka honua, wahi ana me ka ikaika; a i ka lohe ana o na kanaka, ua haohao lakou, kuihe a kanalua no hoi.
Iloko o ka makili mua ana o ka pawa o ke keneturia 1700 keia hoike ana pela, aka, he uuku loa ka poe i makemake e ae aku i kana mea hou i hoike mai ai, a i ole i ke kumu mua hoi i hoolale ia ai ke kahua o ka manaoio o ka poe naauao o ke au hou, a ua lilo maoli he mea maa i keia wa, Me he piapa la. No keia mai i ana ia ai ka la, a kaupaonaia hoi na hokuhele, a hoomoe ia aku ai ke ala o na hoku welowelo oiai lakou e holo awiwi ana ma ko lakou mau alahele i ike ole ia ka palena. Noloko mai no hoi o keia i hoaia ai na ake huli o Nutona a me Herekela; a hoohanaia ai na manao o na kanaka e hoolauna aku me na aouli o ka lani. Owai no ke hiki e manaoio, o ka honua paa nei me kona mau mauna a me na kai, kona mau aupuni nui, a me na kanaka e kaapuni mau ana i ka la? Ma na ike o kela a me keia ano, ua moekahi like lakou me ka puana a ke akamai. Aka, o ka ike a ka maka ka mea i ao mai, o na lani a me kona mau mea i piha ai ke kaapuni ana i ka honua. No ka naaupo a me ka ike ole o ka hapanui o na kanaka oia au, ua hoola lakou i keia mea hou. Ua kue mai la na poe akamai o ke kula Potelemai i ua manao la o Galileo me na kumu manao ikaika, a mai ane make loa ka oiaio iloko o na uluaoa ana o ka lehulehu, a me na kue ana o ka poe ike e ae iloko o ia au. Aole i pau.
Ka Honua nei.
A ME NA MEA A PAU MALUNA IHO.
(Kakauia e J. H. Kanepuu.)
No Oahu.—Ua olelo ia ma ka Hoikehonua a Rev. H. Binamu ma me kona mau hoa i unuhi mai ai, he 28 muliwai o Oahu. E nana kakou, Kikihale mawaena o Honolulu me Kapalama, aia kona welau mauka o Nuuanu a me Manoa,—Apuakehau ma Waikiki-kai, aia kona welau mauka o Manoa, a mana ae la kekahi ma Palolo, aia kekahi ma Waialae a me Wailupe; a ma Kuliouou, apana o Kona, Honolulu, Oahu. Aia ma Puha, Waimanalo, aia kekahi ma Kalapawai ma Kailua, aia kona welau ma na loko nui o Kawainui a me Kaelepulu, aia kekahi ma Kaneohe ke kahawai o Puiwa paha. Aia kekahi ma Kahaluu malalo aku o ka halekula aupuni, ina nae paha no Waihee ia muliwai. Aia ma Kaalaea, Waiahole, Waikane ma Koolaupoko. Aia ma Kahana he muliwai nui me kona uapo kiekie ua olelo ia, he komo ka mano iloko oia muliwai. Aia ma Laie-wai kekahi muliwai, aia ma Waimea kekahi muliwai ma Koolauloa, Oahu. Aia he ekolu muliwai ma Waialua, ke huiia me ka muliwai o Kaiaka, aia kona welau mauka o Wahiawa paha, a ma Kaukonahua mai, oia paha ka muliwai loihi ma Oahu nei. Ua manao ia, aohe paha muliwai ma Waianae; aia ma Ewa kekahi mau muliwai ma Waikele, Waipio a me Waiawa, a me kekahi wahi e ae paha. Aia ma Moanalua, Kalihi a me Nuhelewai. Ina kakou e hoomaopopo ae, 1 Kikihale, 2 Apuakehau, 3 Waialae, 4 Wailupe, 5 Kuliouou, 6 Puha Waimanalo, 7 Kalapawai, 8 Kaneohe, 9 Waihee, 10 Waiohole, 11 Waikane, 12 Kahana, 13 Laie-wai, 14 Waimea, 15, 16, 17, Waialua, 18, Waikele, 19 Waiawa, 20 Moanalua, 21 Kalihi, 22 Nuhelewai. Ina he 22 muliwai ma Oahu nei ma keia papahelu, e lawe he 22 noloko o ka 28, koe 6 muliwai ma keia papa; na ka poe ike e hai mai i ke koena, a e hoomaopopo iho no paha. He mea waiwai nui na muliwai ma Hawaii nei. Pakela loa aku na aina haole, aia a hiki aku ko kakou olelo ana ilaila, e hai aku no au i na muliwai o laila, ka loa, ka laula, a me ka hohonu, he mau tausani mile ka loa.
No Molokai. Ma Halawa, Molokai, he muliwai nui i oi ae mamua o na muliwai e ae o Molokai, ua like a emi iho kona nui a me ka hohonu me kekahi o na muliwai o Kauai a kakou i olelo ae nei, aia kekahi ma Papala, aia ma Wailau, ma Pelekunu, ma Waikolu, ma Kalawao a ma Koolau, Molokai.
Aia ma Kaunakakai, ma Kamalo, ma Honomuni, ma Kawaikapa e pili ana me Kainalu, aia ma Waialua, ma Honouliwai ma ka aoao ma Kona, Molokai. E hoomaopopo kakou, 1 Halawa, 2 Papalaua, 3 Wailau, 4 Pelekunu, 5 Waikolu, 6 Kalawao, 7 Kaunakakai, 8 Kamalo, 9 Honomuni, 10 Kawaikapu, 11 Waialua, 12 Honouliwai. Ina ua koe kekahi, na ko Molokai e hai mai, ina aohe muliwai ma Papala a me Kalawao, he kahawai paha kona ano, ua pono no ia.
No Maui. Ma ka huli maanei o ka lae o Puunoa, he muliwai nui kela, ma Honokawai paha, ma Honokohau, Waihee, Waiehu, Wailuku Wailua Koolau paha, oia na wahi muliwai paha i maopopo ia'u ma ko'u lohe mai. Aole au i hele a hiki i keia wa a'u e kakau nei mai Maui Komohana a Maui Hikina, koe nae o Kaanapali a me Lahaina. Ina paha na ka Papa Hoonaauao ke kauoha ia'u e kakau i Papa Hoikehonua hou me ke kokua mai ia'u no ka'u hana a hoomaopopo ana, ina ua makilo a mikiala mau au ma ka ninau, niele ana i kela a me keia wahi o na ike a pau.
I na la hope o Iune paha i hala ae nei o keia makahiki, ua noi aku au i ka Papa Hoonaauao e hana hou ia i Buke Hoikehonua hou; a e hapai hou ia ka Buke Hoikehonua i pai ia i ka makahiki 1832 a me 1837 paha, oia ke kahua o ka hoikehonua hou e hana ia ai, a malalo iho o kona mau poo, e hookomo hou iho i mau olelo hou e pili ana malaila o kela a me keia ano, a na'u nae e haku a e hooponopono me ka nana nui ana i kekahi mau buke hoonaauao, a me ka holomua o ke ao holookoa naauao; a me ka hookomo hou me ka moakaka lea i ke ano o ka hanauna holomua, ina nae e hoomau ia ke ao ana i ka olelo Hawaii, aole nae i pane ia mai a hiki i keia la.
I ko'u wa e noho kumukula ana ma Palolo, he mau kula e ae ko'u mamua i ka makahiki 1864 a hiki i ka malama o Ianuari 1871, ua paipai kamailio au me W. J. Kamika Esq. Kakauolelo o ka Papa Hoonaauao, no keia mea hookahi no. Aia i kekahi wa hoike ma Kamoiliili, ua paipai au mamua aku ia Kamika e noi ana, e lawe ia kekahi poepoe honua laau i pena ia. (E nana iloko o ka Halekula Alii ma Kahehuna, ma Punahou, aia no kekahi poepoe laau ma ke keena o ka Papa Hoonaauao i keia manawa.) Ina e ae mai kela e lawe ia ae ua poepoe laau la ma Kamoiliili a me Kawaihao i na la hoike hui, i ka pule hope o Iune o kela a me keia makahiki. Aia malaila wau e hoike ai la i na keiki o ka'u kula ma ka Palapala Aina, me ke kuhikuhi ana i ke ano o ka honua nei me he poka la, a me he alani la ka poepoe, a me he ipu-haole poepoe maikai la kona ilihualala a pau, a he mea hou no ia i na la hoike, oiai hoi, ua maa na keiki i ka nana ana i ka palapala aina palahalaha me na poepoe elua, a o ke kuhihewa no ia o kekahi poe keiki a hiki i ka mare kane Pake ana, a hele i kumakahiki hana mahiai ko, me ka maopopo ole o ke ano o ka honua; aia wale no o ka poe hele i Lahainaluna, a me na kula kiekie e ae, oia wale no ka poe hoomaopopo i ke ano o ka honua nei, me kona poepoe ana, ka hele ana o ka la a pela aku. A o ka nui o na keiki e ao ia nei ma na kula la Aupuni; ua hupo ka hapanui. A ma keia mau olelo a'u maluna ae nei; ua pane mai o Kamika Lunakula o Honolulu. "Mamuli paha nahaha; he $50 ke kumukuai," nolaila, ua pahua ka manaolana ana, a hiki wale i ka wa i pau ai ko'u noho kumukula ana ma Waikiki-kai i ka la 3 o Novemaba 1872. Me ka hoomaopopo no nae i na buke hoonaauao o kela a me keia ano; a eia keia mau mea hou e hoike aku nei ma ke akea, owau no ko oukou makamaka o na la inea o ke ao kumukula ana mai ka malama o Ianuari 1854 a hiki i ka la 30 o Nov. 1872, kokoke 20 makahiki, a he kanaka ua awili pu ke oho keokeo me ke oho eleele, ua 50 makahiki a oi ae, he kanaka e aahu mau ana i ke koloka o ka hoohaahaaia, he kanaka kohu ole ke hui aku me ka poe naauao o ke kulana kiekie a hanohano hoi; a oia no hoi ka mea nana e kakau nei keia moolelo hiki ole ke pau i ke kakauia a huli paha keia honua, a molowa paha i ke kakau ana, oiai he moolelo loihi keia e hoopuka ia aku nei, he hohonu nae. No ka mea, aole paha e pau wawe i ka hoikeia na mea a pau e pili ana maluna iho o ka honua, a me na hana naauao i hanaia maluna iho o ka honua, eia no kakou i Hawaii nei kahi i kamailio ai, oiai he poe Hawaii kakou, a he olelo Hawaii keia a kakou e heluhelu nei, a e kui—ke aku ana wau i na mea ano nui o kela a me keia ano hana e waiwai ai ka noonoo. A ina io no hoi e hoohana aku kakou i keia mau wehewehe me ke dala maoli a me na lima paahana; a e lilo no keia mau huahelu Alabia lehulehu wale a kakou i ike ae nei mamua i mau helu polohuku poepoe e hookoikoi ana i ka poho lima akau o ke kanaka i hanauia iloko o Kaaona. Oiai, ua ike no oe e ka mea heluhelu, aole e hiki i ka mahiko o Kaneohe me Heeia, &c., ke hapai i ka hana me na wahi kanaka emi malalo o elima, he ole loa, a pela no keia mau mea a kakou e wehewehe nei.
Ua hala loa'e nei kakou mawaho o keia mau olelo, a poina loa'ku nei na muliwai o kakou, e hoi hou kakou malaila, o ko Hawaii mau muliwai koe, aia a pau na muliwai o Hawaii a me ka wehewehe ana, alaila, e hookapeke iki ae au ma na aina kaua ma Europa, oia hoi o Rusia ma Asia a me Europa; a pela hoi o Tureke ma Asia a me Europa, ko laua mau eka, a me ka nui o na kanaka, ma ke ano hoopalanaiki mai o ke kakau ana; a hoi hou mai ma Hawaii nei e kuekaa ai a pau aa palahalii, he mau olelo waiwai a hohonu no nae. A mahope e kui-ke aku no au i ka hoike ana ia oukou i ke ano o kela a me keia wahi a puni ke ao nei. A mahope e kuhikuhi aku no wau ia oukou i na mea maloko o ka honua, ka nui o na tona o ka honua, na paona o kona kaumaha, ka nui o na galani wai ahi a ka pele e hoohehee nei, ka nui o na huahelu galani kai e hoopiha nei i kakeu mau moana nui elima, a ma na kai, kaikuono, a me kela me keia mea a'u e hoike aku ai ma ke ano naauao, oiai, "he mana ka ike," he hiki i ka naauao ke koho i kela a me keia, a o ka helu maoli ana'ku nae, aole e hiki. A mahope no au e hoike aku i na mea o ke aouli, a me ka lewanuu, a me ka lewa lani, ka hookui a me ka halawai, ka hio ana o ka la, ka paralake, ke pelu ana o ka malamalama, ke kumu o ka holomoku a me kona loina, ke ana kiekie a me ke ana loa, ke ana aina me ke ana honua, ke ana huinakolu, a pela aku, na helu hoopokole no ka houluulu ana, ka hoolawe, ka hoonui a me ka puunaue hoopokole e hoohikiwawe ai i ka hana ana a me kela a mekai ano naauao i hanaia maluna iho o ka honua. Nolaila wau i olelo ae nei, he moolelo loihi keia, hiki ole ke pau i ke kakauia, a na ka poe naauao i oi ae maluna o'u e nana a kilohi mai i ke kumu keia wehewehe ana, a ina ua paewa kekahi wahi, e hiki no ke kalai naauao mai ma ke ano makamaka a hoa'loha paha, aoaole hoi ma ke ano kalai hoohenehene mai me he enemi la, me he mea la ua ai wale au i kana a liliha, lilio a hokuku, a nui kona poho i hoohenehene mai ai. (Aole i pau.)
KUMUMANAO.
KA PONO O KA HOOPALAU ANA.
E na keonimana a me na lede e manao ana no ka hoopalau, e pono e nana kakou, aole pono e wikiwiki ke koho ana a hoopili koke aku kekahi i kekahi me ka ike ole. O ka noonoo mua ka pono, aole pono e manao nui i ka maikai o ke kino a me ka nui o ka waiwai, o ka maikai o ka naau ka mea nui.
I like ke aloha.—Ina i aloha ke kane i kekahi wahine, a makemake iaia i wahine nana, aka, aole aloha mai ka wahine a makemake mai iaia, aole pono ke mare. Pela no, ina makemake ka wahine a makemake ole ke kane, aole pono ke mare, ina aole like ke aloha me ka makemake, aole oluolu ka noho pu ana, aole paha e hookoia ka berita mare. A ina i like ke aloha o ke kane me ka wahine, oia ka pono.
I like na makahiki.—Aole pono i ka elemakule e mare i ka wahine hou, aole pono i ka luahine e mare i ke kane opiopio, aia no a like na makahiki, alaila pono. Ina he mea hou kekahi a he mea kahiko kahi, auhea ka pono o ka noho mare ana? Aohe pono, aohe pomaikai, e aho no ka noho amre ole ana. Aole pono i ka mea hou e mare i ka mea kahiko no kona hanohano, waiwai, aohe waiwai ma ia mare ana, o ka pilikia ke loaa.
I like ka naauao.—Aole pono i ka naauao e hoopili ano e i ka naaupo. "Pehea la e kohu like ai ka malamalama me ka pouli? Ina like ke ano o ke kino wale no, aole like ke ano o ka manao, aole pono.
Aole lilo na mea mare i hookahi ma ke kino wale no, ma ka mano no kekahi okoa loa ka naauao a me ka naaupo, pehea la e hele pu, e noho pu a launa pu?
Nolaila, ua like laua me ka aila a me ka wai, aole hui pu a lilo i mea hookahi. Ina naauao laua a i elua, alaila, hiki ke launa pu, a kamailio pu a oluolu ka noho pu ana.
I like ka noho pono ana.—Aole pono i ka mea noho pono e hoopili aku i ka mea hewa. "Heaha ke kui ahi ana o ka pono a me ka hewa?" Ina he ano hewa ko kekahi kanaka, he aihue, moekolohe, ona, hoopunipuni, aole pono i ka wahine ke hoopili aku iaia.
O ka hoopailua ia ia ka pono, a hookuokoa. Pela no ke kane i ka wahine hana ino, moekolohe, noho wale, aole pono ke mare aku.
O ka poino ka hope ke mare, o ka hakaka, ke kue, ka pilikia. "E hiki anei i na mea elua ke hele pu ke kuikahi pu ole laua?" pela mai ke kaula.
I like ka noho haipule ana.—I mai o Paulo, "mai hoopili ano e ia oukou me na hoomaloka." Heaha ka manao hookahi ana o Kristo me Beliala? Heaha noi ke kuleana o ka mea manaoio me ka mea hoomaloka?
Ina i makemake kekahi i ke Akua, a noho hai ule, a makemake ole kekahi i ke Akua, a kue Iaia a malama ole, pehea e lilo ai laua i hookahi.
Nolaila, aole pono ke hui pu ma ka mare ana, aole oluolu ka noho ana. He mea ia e palaka ai ka mea manaoio, a i like ka manaoio me ka haipule, alaila pono.
Auhea oukou e na kane e imi wahine ana, a me na wahine imi kane, e noonoo oukou i keia mau mea elima. Mai wikiwiki ke koho ana a hoopili ano e kekahi i kekahi. E hana naauao, alaila pomaikai. Z. P. KAWAIULAILIAHI.
Napoopoo, S. K. H., Iulai 25, 1877.