Ka Lahui Hawaii, Volume III, Number 16, 19 April 1877 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.
HONOLULU, APERILA 19, 1877.
O NA hiona o ka aina mamuli o na hoike a me na lono e hiki mau mai nei i o makou nei, he oiaio, ke pii mai nei ka waiwai, a ke ike ia'ku nei ka pomaikai. He mea hauoli no hoi no makou ka lohe mau ana mai no na mea e pili ana i na kanaka o ka aina, e apo ana i ka manawa maikai, a e hooikaika ana e ohi i na hua o ka lepo makuahine. He mea hiki ia makou ke hooia'ku ia lakou, ua makaukau mau ko makou leo e kokua ia lakou a me na mea e ae a pau e hooikaika ana, no ka mea, he oiaio, aia wale no ma ka lalau lima ana e ohi ai kakou i na pomaikai o ka aina. Ke paipai aku nei makou i ka poe i loaa na manawa kupono, a me na kulana kupono, e hoomaka ; a i ka poe hoi i hoomaka, e hoomau, a me na manaolana, ke nana'ku nei makou imua no ko kakou hehi ana i ka papahele o ka lanakila.
O KEKAHI o na mea nui a makou i manao ai e kamailio, a aole no paha i nele ka ike aku nei o na Komisina Alii, oia no ke ino o na awa ku moku o kakou, a me ka pau o na uwapo i ka nahaha. Ua ike pono makou i na uwapo o Kamaalaea i Maui, a me Kealakekua a me Kaalualu i Hawaii, ua pau i ka popopo, nahaha, a kupono ole no ka hoolele ana i na ohua a me na ukana. I ka wa ino a kaikoo, me ka aneane i kahi o ka poino e pae ai i kula. A oiai no hoi ke aneane aku nei i na la e hiki mai ai ka mokumahu hou, a e oi aku ai hoi ka mahuahua o na ohua a me na ukana e holo mai ana a e lawe ia aku ana ma o mai a maanei aku, ke manao nei makou he mea pono ka hana hou ia ana o keia mau wahi.
Ua lana ko makou manao, e hooikaika ana na Komi sina e hoopau ia keia pilikia, no ka mea, ua holo kaapuni aku nei lakou, a ua ike maka no lakou iho, aka, aole no paha makou e ahewa ia mai no keia kamailio ana, oiai, o ka lakou oihana a me ka lakou mau mea i manao ai, aole makou i ike, a aole hoi he mana e nieniele wale aku, a o ka makou mau mea i ike a i manao he pono e hanaia no ka pomaikai o ke aupuni, oia no ka makou e kamailio nei ma ko makou ano iho, he wahaolelo.
He nui na aina a puni nei pae moku i ike ia he kupono no ka oihana mahiko, a me na hana e ae, aka, hookahi wale no kumu alai nui, oia hoi ka nele i na awa ku moku, a ina e lawa pono ana kakou me ia mau mea, alaila, he mea maopopo, e ala nui ana na oihana ma na wahi i kukulu mua ole ia, e mahuahua mai ana na moku holo pili aina, a mahuahua mai ka hana. O ko makou mau manaolana, aia maluna o na Komisina, a ke kali nei me na moeuhane maikai no keia mua aku o Hawaii.
Nou e Hawaii Opio!
Ae! nou e kela kanaka opio! nou e kela wahine opio! na manaolana o Hawaii no na la mamua o kona alo. No oukou ko makou leo i na la i au aku la, i keia la, a me na la e hiki mai ana. He kulana nani ko oukou, he kulana kiekie, he kulana maemae, a he kulana e mahaloia aku ai; o ke kikoo wale aku no o na lima a malama me ka hookanaka makua ana.
E noonoo kakou, aole loa e ike ia ke kanaka ke hoohaahaa ia iaia iho ma kana mau hana, no ka mea, o ke kahua ia o ka lapuwale, a ke lapuwale, o kona nele ana no ia i ke kulana e kau ia aku ai na manaolana maluna ona. Ina kakou e malama i ka noho'na haumia, e hoolei wale ana i ka manawa kupono no ko kakou hoomaikai ana ia kakou iho ma ka uhauha wale ana i ke kino, alaila, ha mea makehewa ka manao ana e loaa mai ana ka mea maikai i kupono ole no kakou. Aka, ina kakou e haalele aku i ka noho haumia ana, haalele aku i ka lapuwale, hoopau i ka auwana hele ana mawaena o na lua mimilo o ka poino, a noonoo iho i ka mea e hana'i i loaa ke kulana e kau ia mai ai ka manao maikai a me ka manaolana maluna o kakou, alaila, ua pomaikai kakou, a ua waiwai ko kakou mau la.
E noonoo oe e ke kanaka opio ; o Hawaii o kou aupuni ia, aka, auhea kau mau kokua ana no kona holomua ? Aole! no ka mea, ua ike ia aole oe i lawa, aole hoi i loaa ke kulana i manao ia. Ke nana ia mai nei oe, ke hakilo ia mai nei me ke ake nui ia e hookiekie ae oe ia oe iho, aka, e like me kou hoohaahaa mau ana, pela no oe e hoohaahaa ia'i.
Ma na aina e, ua wae ia na kanaka no lakou na kulana kiekie mamuli o ka lakou mau hana a me ka noho'na iho, mai kela pea a keia pea o ka aina, a oia ka poe a ka lahui e kau aku ai i ka manaolana no ka pomaikai a me ka holomua o ke aupuni, a oia ka lakou e koho i mau hookele no lakou. Ua kohoia o Aberahama Linekona i Peresidena no ka Repubalika Nui o Amerika Huipuia no ke aha? No ka mea, mamuli o kana mau hana, kona malama a hookiekie i kona kulana, kona pale i ka lapuwale a me ka haumia ma kona noho'na, ua kau aku la na manaolana huliamahi o ka lahui mai o a o, a ua koho lokahi lakou ia ia i alakai a i hookele, no ka mea, ua hoike mai oia ia ia iho, ua kupono a ua lawa no ia kulana.
O keia kulana, nou no ia e ka Hawaii opio. Ina he hiki ia oe ke pii pololei mai ka hana oki wahie mai, e like hoi me Linekona, a hoea i ke kulana kiekie o kekahi o na Kuhina o kou aupuni, o ke ko ana ia o na iini a me na manaolana o ka lahui ; aka, ina e hoopalaleha wale oe ia oe iho, alaila, aole loa no e hookoia neia mau moeuhane ana. E malama a mai hoolapuwale ia oe iho, aka e hoao a e hooikaika e hoopii ae i kou kulana iluna, a maikai imua o ka lehulehu.
KA HOOILINA MOI O HAWAII!
He mea hauoli no makou, ka puka ana'ku imua o ka lahui i keia la, a puana 'ku, o ka mea i lia ia, a makou hoi i kuluma'i ma ka kakou pepa o ka pule i hala, ua oiaio, a ua hooia ia mai e ke au o ka manawa. E like me ka makou i manao ai a i kamailio ai i kela pule he mea pono, pela no i oluolu ai i ka lunaikehala o ko kakou Moi, a kauoha'e la ia e kuahauaia i ka hora 1 o ka auina la Poaha i hala, malalo o na pu aloha o Puowaina a me ka heluhelu ana a na Konela Allen a me Robinson, i ukali ia e na Mekia Gulick a me Judd, me ka puali koa ku mau o ka Moi a me Hawaiian Guards, a me ka leo mele "E ola ka Moi i ke Akua," mai na keiki Puhi Ohe mai o ke Aupuni, ua heluheluia ma na kihi alanui ka olelo kuahaua a ka Moi penei:
OLELO KUKALA.
O Makou o KALAKAUA ma ka lokomaikai o ke Akua, Moi o ko Hawaii Pae Aina, a i kulike ai me ka Pauku Iwakaluakumalua o ke Kumukanawai o ko Makou Aupuni, ua hookohu Makou i keia la, a ma keia ke hoike akea a ke kukala aku nei, ke nele Makou i ka hooilina no ko Makou Kino, alaila, e lilo no i ko Makou Kaikuahine i aloha nui ia, Ka Mea Kiekie ke Kama Alii Wahine LYDIA KAMAKAEHA LILIUOKALANI ko Makou Hope Alii ma ka nohoalii i Moi Wahine, mahope iho o ka oluolu ana i ke Akua, e kahea mai ia Makou mai keia ao aku nei.
Hanaia ma ka Halealii Iolani i Honolulu, i keia la Umikumamalua o Aperila, i ka Makahiki o ko Makou Haku Umikumamawalu Haneri me Kanahikukumamahiku. KALAKAUA R.
NA KA MOI:
Ke Kuhina Kalaiaina,
J . MO TT SMITH.
Ano, ke panee aku nei makou i na hoomaikai piha ana imua ou e Hawaii, me na manaolana i hookahua ia maluna o keia hiona hou a ke au o ka manawa i lawe mai nei ia kakou a okomo ; a me ka piha i na hooia o na hoike'na maikai, ke puana'e nei makou, "E ola ka Moi, ka Hooilina Moi, ka ohana Alii, na Alii a me na makaainana i ke Akua."
HE WAHI HOOMAHA KA LUA-KUPAPAU.
O ka lua-kupapau, ilaila kahi a ka poe luhi e hoomaha'i. Nani a hoolanamanao na huaolelo "a ka poe luhi e hoomaha'i." Aia iloko o keia mau huaolelo he puana no ka puuwai e ano hou ai, a hoike mai i ka hauoli ana. He nui na ano o keia mau huaolelo: ua pili, aole ma ko kakou hookaawale ia ana'ku mai na kipona o ka hewa wale no, aka, mai na eha a pau, o keia ola e noho kauwa nei.
O ka poe i hoao ia iloko o na koni ana o ke kaumaha, o lakou ke hoomaopopo ana i ka manaoio a me ke ano maoli o keia mau huaolelo. O kekahi poe e hauoli ana me kona mau ano a me ka manao, aka e kaumaha ana nae me ke aloha ; aka, o ka mea pilikia, e hauoli ana ia, a manaolana. O ka hoopakele ia ana mai na popilikia—o ka hoolanakila ia ana mai na mana—o ka ike ana iho i na manao ino e hoohaahaa ia ana—o ka hookaawale ia ana'ku mai na eha a me na pilihua o ka moe ana'ku iluna o ka moe o ka malama pono ia, iloko o ka nalo loa ana'ku o ko kakou mau ehaeha—e hiamoe, iloko o ka maluhia, me ka maka'u ole i na hoopuoho ia mai—a no ka waiho ana o ke kino a hoi aku ka uhane iluna—he keu aku o na hiona hauoli imua o ko ke kanaka mau noonoo ana ! ua piha me na hooluolu ana !
E ala mai no na ale kawahawaha a kupikipikio maluna o ka moana, e huipu mai no na kikiao makani me ka ikaika, e halukuluku na ao lewa i ka hekili, e anapa ula ahi ka uila : aka, aole o na ikaika o ka lewa i hui pu ia, aole o ka leo o na hekili, a aole hoi o ko ka moana, ina no e hui pu ia i hookahi leo, a i hookahi wahi e lele ai, e hiki ana ke hoonaueue i ka maluhia o ka lua-kupapau.
Aole e lohe ka make ia mea ; ua moe lakou i ka moe pauhia; e hoomaha ana mai na uluaoa ana maluna o na moe o ka maluhia. Ua manele ia'ku a waiho iloko o ka hale meha, a aole loa e hiki ke hoalaia e na ikaika o ka lewa a me ko ka honua. Ilaila na ano ulia a pau kahi i hoomaha pu ai; ua poina i ko lakou mau popilikia; o na kaumaha a pau ua nalo; a o na eha ua pio.
He oiaio ka hauoli ana o ka manao o ke kanaka manaoio iloko o ka Haku; ke hoomanao ae i neia mau huaolelo, a noonoo ae i ka manawa ona e alakai ia'ku ai iloko o ka lanakila, a hoohalike ae me kekahi pua nani kamahao. Ua kapaia "o ke awa hoomaha;" iloko o kona opu hoho nu, ka luina ua hoomanawanui loihi i na pailewa ana a na ale o ka ino moana e m oku ai i kona waa kino, no ka hoi hou ole ana'ku maluna o na hoonioni ana a na ale o ka moana. Ua kapa ia "ka aina o ka maluhia;" ilaila ka auwana i nele i ka hoa'loha e huli hoi aku ai, ma o aku o na kikoo ana a ka manao ino a me na hana 'loha ole, a e loaa ole ai i na hiona o ka poino. Ua kapaia "ka hale manawalea;" ilaila ka auwana—i h ela a hakahaka na maka, a maluhiluhi ke kino—e loaa'i ka manawalea a me ka hooluolu maalahi. Ma kela aoao o ka lua ka Lani.
Ilaila aole hana ino, aole manao pakaha, aole enemi hoino ; ilaila na ehaeha, na kaumaha, a me na ulia wale ua nalo ; aka, o ka maalahi maluhia, ka manao aloha me ka maemae, a me ka lokahi pau ole. Ilaila ka hewa e pau ai ; ilaila e hoomaha'i ka luhi ; ilaila na pilihua e hoomaha pu ai, aole lakou e lohe mai i ka leo hoopilihua ; o ka liilii a me ke nui ilaila, a ua lanakila ke kauwa mai ka haku.
A ke ninau ae nei makou, pehea la e loaa'i ka manaolana ia kakou mamuli o keia mau mamala olelo ; a mehe la eia ka haina. E hoomanao ae i ke ano o ka noho'na o na makua misionari i hoi aku la ma kela home, a hoopili aku.
Eia ka haina a ka Haku no keia ninau: "Owau no ke ala, a me ka oiaio, a me ke ola." "A owau no ke ala hou ana a me ke ola." O Iesu ke kumu e hiki ai i ke ola mau.
Hoike a E. Bailey, ka EleLE O KA PAPA HAWAII, NO KA PAEMOKU O MAIKONISIA.
[Kakauia no ka LAHUI HAWAII.]
NO MAKALA. Ke moe nei na Mokupuni o Makala ma kahi nui o ka ua. Uliuli loa lakou. Nui kolaila laau, niu, ulu, hala, a nui no hoi ka hua ana. Ulu wale ka pia, a nui loa. He pae aina haahaa wale no—ma Arno wale no puka iki paha he puu me ka pohaku maoli. Aole nae au i ike maka—lohe wale no. He kalo ma keia mau mokupuni, aka, ia kakou he ape, aole he kalo. Ma na wahi haahaa iwaena o ka aina ku ka wai o ka ua; a malaila kanu ia ke kalo. Aole momona kolaila kalo i ka ai ana e like me ko Hawaii nei.
O ka Lahui Makala, he ano e. Kainoa e nui loa lakou, a ikaika, a lehelehu no ka momona, a hua wale mai o ka aina. Aole loa! O ka hui pau loa o na kanaka o Makala, mai o a o, aole e oi mamua o ka 15,000; a manao kekahi he 10.000 wale no. Ma ka nui o ke kino, emi iki lakou malalo o ke kanaka Hawaii; a pela paha ka ikaika. Nui ka poe maimai, he pala, he mahuna, a pela aku. O ko Maikonisia a pau he kakau i ka ili. Hoonui hoi ka Makala i ka puka kula pepeiao a nui loa—komo ka lima okoa o ke kanaka nui.
Ma ka lalani hikina oia pae aina puu ia ka lauoho o na kane maluna o ke poo. Kapae iki ka olelo oia aoao, aole like loa me ka aoao komohana, aka, ua pau ia mau mea i ka hoikeike ia ma na pepa a Mrs. Kahelemauna.
Ku mua makou ma Ebon, ka mokupuni ma ka hema loa o Makala i ka la 17 o Aug. Pae au iuka ma ka waapa o o na misionari, a halawai me Mr. Snow ma a me Mr. Wini ma.
Kalewa ka moku mawaho ia po—he po ino—a i ka la 18 komp ia maloko o ka lakuna. Halawai makou me na kanaka me ka oluolu, a me ke alii hoi, o Kabua. Halawai maloko o ko lakou halepule maikai i ka la Sabati. He hale lauhala mawaho, aka, maloko he papa hele maikai, ua halii ia i ka moena e like me ko Hawaii nei. He mau puka nui, aole aniani. O ka nui o ka hale 60x32 paha, a ua piha pono i na kaha; aole nae piha loa.
Aahu ia kekahi poe i ka lole, a o kekahi he hapa lole, hapa aahu maoli. Maikai ke ano ka halawai ana.
Hoike ia ke kula nui; he kula keiki kekahi, a he kaikamahine kekahi, 60 ka nui o na haumana, holo maikai lakou ma ka ike, o Mr. Wini a me kana wahina, a me Mrs. Snow na kumu. He hale lauhala ka hale kula, kula nui ka hale, no ka mea, he la ua nui loa ka la hoike.
Holo aku makou i ka la 22 o Augate. Ee mai o Mr. Wini maluna e kaapuni i na mokupuni o Makala i hoonoho ia i ke kumu.
O Ieremia ma kekahi ee moku—e hele i kona kihapai ma Mile. I ka puka ana mawaho o ka lakuna, no ke keku o ke kowa, a haiki, a lauwili ka makani, a mimilo ke kai i ka holo ikaika o ke au, pili ka Hoku Ao i ka pukoa, a paa. Aka, lawe ia ke kaula nui ma kela aoao o ke kowa a hana paa ia i ke kumu niu, alaila, huki ia ka moku a waenakonu o ke kowa, a hoopaa ia i ka heleuma a hiki i ka manawa a ke au e huli ai iwaho ; no ka mea, ia makou e huki ana i ka moku iwaena, ua huli ke au iloko, e like me ka mau i kela la keia la—elua huli ana iloko, a elua huli ana iwaho. A i ke ahiahi, ua huli hou ke au iwaho, holo loa makou, a i ka la 24 komo iloko o ka lakuna o Jaluij (Kaluiki.)
Loaa malaila o Re v. D. Kapali ; a malaila noho makou no kekahi mau la e halawai me na kanaka a me na haole.
He halekuai nui ko Mr. Capelle & Co. maonei. Maanei hoi ko lakou hale noho ; a maanei e holo aku ai ko lakou mau moku, elua a ekolu paha, i na mokupuni e ae o Maikonisia. O ka niu maloo—copea—ka mea kuai nui o na kanaka ; a haawi aku ka haole i kela a me keia mea a ke kanaka i makemake ai.
Holo aku makou i Mile i ka la 29. Mai ili makou i ka puka ana mawaho, no ka makani ole—ua pale ia ka makani e ka niu, e like me ia ma Ebon. Komo makou iloko o Mile i ka la 1 o Sept.; a halawai me Kaaialii, ka wahike kane make o Kahelemaunp. Ua nawaliwali no ia, a ua mai loa kana keiki uuku. Noho makou i ka la Sabati; a ia la nui loa ka hana. Hoonoho ia o Ieremia i kahunapule a i kahu no ka ekalesia. Ewalu paa i mare ia; 30 ka nui o na mea i komo i ka ekalesia—25 mamua. O ke alii kekahi i mare ia me kana wahine, oia hoi kekahi i komo i ka ekalesia.
Haalele makou ia Mile i ka hora 2½ o ka la 4 o Sept.; alaila, ee mai o Kaaialii, a holo aku i Arno, a kakahiaka pae maua maluna o ka waapa, kalewa ka moku mawaho, no ka mea, aole makemakk ke kapena e komo maloko, nolaila, aole maua i noho loihi ma Arno; nana wale no i ke ano o ka hana, a i ke ahiahi, holo hou aku makou i Mejuro. O Anederea ka mea noho kumu ma Arno; he kumu Makala, aka, aole holo ka hana. He mokupuni nui keia, nui no hoi na kanaka. I keia wa, ua hele na kanaka ui i ke kaua me Mejuro. Aole ekalesia ma Arno; aole kokua na kanaka i ke kumu.
Komo makou maloko o Me juro i ka la 6. Nui loa ka ua a me ka makani. Holo mai o Mr. Kekuewa i ka Hoku Ao maluna o ka waa liilii, inoino—ua nahae ka pea. Hiki mai oia me ka opili i ka ua. He ano maimai kona, aka ua oluolu ka wahine, o Miriama. No ka lilo nui o na kanaka i ke kaua, aole nui ka hana iwaena o lakou. He mau kaikamahine nae ka lauo e ao ai iloko o ko lauo eale iho. Ike au i na kumu laau i puka i ka poka i ke kaua ana.
Holo aku makou i ka la 8 o Sept. a hoi hou i Jaluij; komo malaila i ka la 11. Lohe makou i ke kipaku ia o Kabua, ke alii o Ebon, e kona mau makaainana a me kekahi poe alii; a halawai makou maanei. Iwakalua a keu na waa nui o lakou ma kahakai e pili ana me ka po o ka halepule. Elua la o ko lakou holo ana mai Ebon mai, a ekolu la o kekahi, me ka ai ole, a wai ole.
Pae iuka o Mrs. Kahelemauna ma e kali i ka hoi mai o Hoku Ao. Alaila, holo aku makou i Namerik i ka la 12. I ke ahiahi o ka la 13, pae maua me Mr. Wini iuka; a malaila moe a ao.
Kalawe ka moku mawaho, no ka puka ole me ke kohola e komo ai.
O Mataio ke kumu Makala ma Namerik, a ua maikai kana hana, 300 ka nui o na kanaka; 50 hoahanau ekalesia mamua, a komo hou 12 i ko maua noho ana. Maikai na kanaka ma Namerick, he ano oluolu. Oleloia 100 tona ka nui o ke kopaa i loaa ma Namerick i ka makahiki hookahi. I ko makou wa malaila, aole i loaa ka niu ia makou, ua hookapu ia e ke alii, aole manao na alii i ka pono o ke kanaka; puni waiwai lakou.
Haalele makou ia Namerick i ke ahiahi o ka la 14, a hui hou i Ebon. Malaila hoomakaukau o Mr. a me Mrs. Snow e holo i Kusaie e kali malaila i ka hoi ana mai o Hoku Ao mai ke komohana mai. Ee mai la laua a me Mr. Wini ma, a holo makou i Kusaie i ka la 16 o Sept. No ka maikai ole o ka makani, 9 la o ka holo ana, a hiki makou i Kusaie i ka la 25. Maikai keia mokupuni o Kusaie, uliuli loa mai ke kai a i ke kuahiwi. Maikai no hoi ke awa. He hale pohaku ka halepule a me ka hale kula. Ano e na kanaka, aole like me ko Maikonisia a pau. He pok karistiano lakou, 400 ka nui o na kanaka a pau. Nui lakou mamua, a i ka pala a me ka mai puupuu liilii, he hapa wale no e koe i keia wa. Nui na moku okohola i komo ma keia awa, a he moku e kekahi. Pau na kanaka i ke komo lole ; aole ike ia ka aahu kahiko e kau ana. Haneri paha ka nui o na hoahanau ekalesia. O Likiak Sa ke kahu ekalesia. He kanaka naauao, a oluolu oia.
Pii aku la au iluna o ke kuahiwi, maikai ka nana ana'ku a puni, 2.000 kap. wale no ke kiekie o kahi oi loa iluka, a ua paapu i na laau kiekie a hiki loa iluna, ma na wahi a pau. He mau laau hou kekahi, aole i ike ia ma na mokupuni haahaa. Ulu wale ka alani, a nui loa ka hua, aole nae ono, o ka alani kanu mai kahi e mai ka mea ono, aka, maikai loa ka hala kahiki a me kekahi maia. Aole e ae ke alii i kekahi haole noho maanei, mamua hana kekahi mau haole lapuwale i ka haunaele, me ka manao e lawe i ka aina no lakou, aole nae i hiki.
He poe oluolu a noho malie koonei kanaka, he poe lawelawe nui ma ka molowa ole, aka, mamua he poe pepehi kanaka, a ua poeo kekahi mau moku ia lakou. I ke koho ana'ku, no Iapana mai keia lahuikanaka.
Hookahi wale no mokupuni e ae i like ka olelo me lakou nei, oia o Nawodo, Lat. 0° 25 m hema. Lon. 167° 6m hikika. (Aole i pau.)
Ka ili ana o ke Kuna Iolani.
Haalele ke kuna Iolani ia Honolulu ma ke ahiahi Poalua la 10 o Aperila, a holo aku no Maui ; hora 12 M. Poakolu kalewa ma Lahaina, a haalele ia wahi hora 3 P. M. a holo aku i Haiku. Mawaho ae o Honokohau ua ano poeleele iho la, alaila ua hooholoia ka moku iwaho e ke kapena me ka pili aina ole ae, i ka hala ana o ka hora 12 o ka po huli ae la ka ke kapena wati, a ia wa ua kauoha aku oia i kona malamamoku, no ka mea, oia ka mea nona ka wati mahope iho o ke kapena, a penei ka ke kapena kauoha ana i ua malamamoku nei: "Ina oe e manae e hoohuli i ka moku iloko ma ke ano pili aina, i hookahi hora me ka hapa ka pono, a i ole i hookahi no, mai kakali oe a hala na hora elua o ili auanei kakou, me ke kauoha pu iho no hoi pela oia e hoohulihuli malie ai a hiki i ka hora 4 o ka wanaao, alaila kii aku e hoala i ke kapena, alaila e huki nui ia na pea a pau, me kona manao ole e ulia ana he poino ma ka wati a ka malamamoku. I ka pau ana o keia mau olelo, ua lawe ae ka malamamoku i kana wati a hoi aku la ke kapena e moe, a o ka hoohuli koke iho la no ia o ka malamamoku i ka moku iloko ma ke ano pili aina aku a aole no hoi oia i malama i ke kauoha i haawi ia mai, ua ka aku la oia i ka holo o ka moku a pau pono na hora elua a me umi minute oi, a i ke kaalo ana o ka minute hope e piha ai ka umi ua kau aku la makou iluna o kekahi kualapa akoakoa he mile a oi mai ka aina mai, a o ka inoa oia kualapa akoakoa o Lilikoi, a o ka Puka Ulua. Ua ili makou i ka hora 2 me umi minute oi o ka po o ka la 11 o Aperila. I keia ili ana, ua pane ae ka malamamoku. Ea! ili kakou la." Me ia hihio o ka hiamoe, ua kahea koke ae ke kapena, heaha keia, a ua ala koke ae la au, ke kapena a me ka wahine a me ka laua keiki me ke kohana a pii aku la makou iluna. Ike iho la ua ili io no a e noke ana ka nalu, ka makani, a me ka ua i ka paluku i ua Iolani nei, a ua aaki mai la ka pouli. No keia pilikia, ua holo hou au ilalo a a wehe i ka pahu hao a loaa mai la i kuu lima ka eke dala he 501 a pii mai la iluna, aole ka waapa ua moku aku la na kaula i ka nalu, a o ko'u holo aku la no ia ma ka laau ihu o ka nuku me ka eke dala ma kuu lima a lele aku la iloko o ke kai ua lumai koke aku la ka eke dala ia'u a kuia au ilalo, a hehi ikaika iho la au i ua papaku la, a ea ae la, aia ka waapa he mau anana he 30 a oi iki mai a'u aku, a o ko'u pauma hoomanawanui aku la no ia me ke aumeume pu no nae me ua eke dala nei e lumai mau ana ia'u a ua ano paupauaho mai la, i kekahi wa ua nahu ae la ma ka waha a pela au i hana a pili wale no i ka waapa, i kuu pili ana aku hookahi ohua e kau ana, a owau aku la ka lua, a pili hou mai la akolu makou, a manao iho la e holo aku i ka moku e kokua i ke kapena a me kana wahine, a me kana keiki, ua au hele aku no lakou a holo aku la makou i uka, a huna malu aku la au i ke one o ike ia mai no ka mea aole i akaka pono ia'u ka manao o ka hapanui o makou. I ko makou pae ana iuka, ua holo ae makou ma ka aekai e kahea hele ai a pela i ukali mai ai o Kalawao, kana wahine, a me ke keiki a me kekahi mau sela, a pae ola makou me ka maalahi. Ua hoomanawanui no nae makou i ke anu a ao ia po, a i ke ao ana ae, ua lohe ia aku la keia pilikia, a ua kokua iki ia makou ma kekahi mea a o ka nui, aole. A pela iho la ka moolelo o ko makou ulia walohia eehia ana. Owau
KEAUMI.
[Ma keia hoomanawanui ana keia kuene, ke manao nei makou, ua aie maoli kela mahiko o Haiku i ka lokomaikai o keia kanaka Hawaii, a ke manao nei makou he pono e hoonui ia iho na makana aloha no ia Hawaii paupauaho ole. L. H.]
"KA LUA GULA, A LUA DALA O HAWAII NEI.
E KA LAHUI HAWAII E ; Aloha oe
Ma ka nana anai na olelo hoike a H. R. Hikikoki ka Luna Kulanui, ua ike ia na manao nui iloko o laila. Oia hoi, ka hoololi ana o na kula aupuni i mau kula olelo Enelani.
E puili mai ana ka lahui Hawaii holookoa, mai o a o i keia manao maikai, a he mea no hoi i manao nui ia i na au Moi i hala ae nei, aka, e ku mau mai ana he puu nui imua o na kau ahaolelo a he lehulehu i hala ae nei, oia hoi keia. Aohe Dala! Aohe Dala!! o ke aupuni.
Ke i hou mai nei no ua H. R. Hikikoki nei, he mea maikai ka hoohalike aku me ko Suedana a me ko Amerika mau hooponopono ana o na kula ma ka lilo ana na kela a me keia kanaka o kela a me keia kalana kulanakauhale o keia aupuni e kokua i ke kukulu ana i na hale kula. He oiaio keia, aka; eia ka ninau auhea ke dala a na makaainana o keia aupuni i like me ko Amerika a me ko Suedena, kahi e loaa ana i ko laila poe, he mau tausani dala waiho wale i ka makahiki, e hiki ai ke komo aku na kanaka iloko o ke kukulu ana i na hale kula uhini hepa, i hoowehiwehi ia i na kinohinohi o ke dala a me ka waiwai. Nawai no hoi ka ole o ka lilo i ke aupuni ke kukulu ana i na hale kula polopolona o nei mau la e ku mai nei.
I ko'u manao, mai kupono loa ina e waiho malie ka Lunakula Nui ia mea me ka ohikihiki ole ina mahu e waiho kokoke ana mamua o kona mau maka. He maikai wale no keia mau olelo a pau, aka, i ka manao ana ae e hooko, e ku mai ana no ka puu nui mamua, o keia mea nui a pau e manao ia nei e hapai. O ka ninau ae ; auhea ke dala?
He mama iki ae ka noho ana o ka poe ilihune e noho mai nei, ina e lilo aku ana keia apana kaumaha o na makaainana i ke aupuni, a e kaniuhu ole ai hoi lakou no ko lakou dala e lilo ana i ka auhau kula, oiai, ua ku ae ke kula Enelani a ke aupuni i kukulu ai. Oiai, ke uku nei na makua mea keiki, i ka uku nui i ka lakou mau keiki, i ka hoonaauao ana ma ka olelo Enelani, aka, ke uku pu nei no nae lakou i ka auhau kula i mea e kokua ai i na kula a lakou i makemake ole ai, nolaila i olelo ae nei au, e puili mai ana ka lehulehu holookoa i keia manao a ka Lunakula Nui, koe nae ka ninau ana ae. Auhea ke dala? A nohea mai e loaa ai?
Eia no ka haina hikiwawe, e hoopuka ke aupuni i kanawai dala pepa, alaila, e ike auanei kakou e hookuio ana ke aupuni i keia hana maikai, aka, ina kakou e kali no ke dala ole o ke aupuni, alaila, e hoihoi hou ka Lunakula Nui i kana hoike a opiopi a waiho iloko o kekahi wahi poiuiu loa o kona keena hana, i mea milimili na na iole a me na elelu.
Ke ike nei kakou a pau ma na mea a pau a kakou e manao ae ai e hooulu, ua ku ia kakou ma o a maanei i keia puu nui he dala ole! Nolaila, i keia wa, e hoomakaukau kakou no ke koho ana ina Lunamakaainana kupono e hoouna ai i keia kau ahaolelo ae e hiki mai ana. I ka poe e hiki ke apo a noonoo i ka mea e pono ai ke aupuni a me ka lehulehu iloko o keia mau makahiki o ka loaa e hiki mai ana, a mai hoolei wale i ka manawa.
E hoonoho a e hooholo iho ma kahi o ka aie miliona i kapaeia i keia kau ahaolelo i hala ae nei, i ke dala pepa, alaila, e ike auanei kakou he mau makahiki ehiku e hiki mai ana, he mau makahiki keia e ohi paumi ai i ke dala a me ka waiwai, e hoomakaukau ana no ke kau wi e hiki mai ana.
Ina aole au i kuhihewa ma ka makaniki 1861 a me 1862, ua hapai ia ae ka manao ana e hoolilo ia na kula aupuni ma ka olelo Enelani. Ia wa ua ala mai ka hoole ikaika ana ma ka aoao o na kumu o Hilo a me Lahainaluna. Ua hoolaha ia maloko o kekahi Magazine "Electric," e i ana aole e hiki ana ke kiekie o ka ike o na kanaka Hawaii, e like me ko na haole.
O keia na olelo ku i ke aloha ole, i puka ae iloko oia mau la, a mai ia manawa mai ua make ka lahui malalo oia alakai hewa ana, a ke uiuiki hou ae nei ke kukui o ka malama e hoopohala ae ana i kona mau kukuna i malamalama.
Ua maopopo, he hookahi no poi nana e hoopouli i keia malamalama, a he hookahi no wai nana e hoomaalili i keia manao maikai. Oia no ke Dala ole!
A ano la, ma na wahi a pau a kakou e oni ae ai, ua ku ia kakou i ke dala ole. No ka dala ole, waiwai ole ke Kuikahi Panai Like i ka poe ilihune. No ke dala ole, ua hiki ole ina kanaka Hawaii ke komo aku iloko o na mahiko nui a me na huli waiwai ana no lakou iho. No ke dala ole ua hiki ole ke hoololi ia na kula aupuni i kula Enelani, a ahea la kakou kaakaaa ae na maka, a ike iho me ka mihi iho ina lilo wale ana o kakou ma na alakai lalau kuhihewa wale ana.
Ina la paha hoi, ua ao mua ia na keiki o Lahainaluna a me Hilo i ka ike i ka olelo Enelani i na la me neia, ke noho nei lakou e hoopiha ina keena aupuni, aka, aole pela. Aia na oihana aupuni a pau i keia wa ma ka lima o ka poe ike ina olelo Enelani. * * *