Ka Lahui Hawaii, Volume II, Number 35, 24 ʻAukake 1876 — Page 2

KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, AUGATE 24, 1876.

KULA KAHUNAPULE

          E wehe hou ia ana keia kula ma ka Poakolu mua o Okatoba e hiki mai ana.
          E pono i na haumana ke akoakoa mai ma ia la, a me ka poe hou e manao ana e komo i ke kula, ma ka hale kula i ka hora 10 o ke awakea. Malaila e hui pu ai me na kumu a e kuka pu no ka lawelawe ana i ka hana iloko o ka makahiki hou.

HOOLAHA KULA SABATI

          O na Kula Sabati a pau e makemake ana e loaa na Haawina Kula Sabati, i paiia ma na pepa, e hiki no ke hoouna mai i ka lakou mau kauoha ia maua, ma Honolulu nei, me ka auhau pu e uku mua ia. E pono e kauoha mua ia na haawina no na mahina eono a i ole i hookahi makahiki. O na kauoha a pau e haawi pu mai me ka inoa o ke Kula Sabati a me ko ke Kahu Kula Sabati. O ka auhau no na haawina, he 50 keneta no ka haneri.
C. J. LYONS, S. B. DOLE na Komite.

E NA MAKAMAKA!

          E hehi ana ka Rev. J. F. Pogue i ka lepo o ka moku o Keawe i keia pule ae, a e kaapuni ana ia mokupuni. O na makamaka i hookaa pau ole mai i ka auhau o ka kakou pepa, ke poloai ia aku nei e haawi ae iaia. O na Luna i pau ole mai i ka hookaa ia, o ka manawa kupono keia, a ke paipai aku nei makou i ko lakou lokomaikai.

Kuikahi Panailike.

          KE KU malie nei no na hana ma na poai pili kalepa o ko kakou kulanakauhale Alii, e kali ana no ka hoea mai o ka lono no ke Kuikahi, i keia la. Ua kau nui ka manao o na poo kalepa maluna o keia Kuikahi, a ke kali nei me ke ano uluhua. He oiaio, e ulumahiehie ana no ke ano o na hiohiona o ko kakou makeke nei ke holo mai ke Kuikahi, a e nui ana na hana hou ma ka poai kalepa a me na mahiai e ulu hou ae ana. Ke kali nei he lehulehu wale i keia mau kumuhana, a i hakalia wale no no ka lohe ia aku o ka holo o ke Kuikahi, a e ala koke ana. Ina e lohe ia mai ana ua haule, alaila, e nalo ana ke ano hoihoi o ka aina mao o neia mau hana, a e imi koke aku paha ke aupuni i ka hana kupono hou aku. Eia na huaolelo a ka Lunakanawai Kiekie Alani ma Wasinetona i hoouna aku ai i ke Kanikela Hawaii ma Kapalakiko:
          "E hoomaka koke ana o Sargent e lawelawe no ka hooholo ana ke loaa iki kahi manawa kupono. Ua olelo ae o Mitchell e holo ana ma ke koho ana."
          Ke kali nei makou no ke ku mai o ka mokumahu i keia la me na lono hauoli, "Ua holo ke Kuikahi Panailike i kali loihi ia."

$6,500 hou anei?

          MAI KA hoomaka ana mai o keia Kau Ahaolelo, iloko hoi o ka hapa hope o ka malama o Aperila, a hiki mai i keia mau la i hala koke iho nei, ua hoao makou e hehi malie loa, ma ke ano o ka makou mau kamailio ana, i na papahele o ke Keena Ahaolelo, maloko o na paia o Aliiolani Hale. Ua manao makou e ku a e nana, e hoolohe a e kamailio me ka malie, ma na hana a keia aha kiekie o ke aupuni, me ka malama pono i ke kulana o kela a me keia hoa, e kapae ana hoi i na olelo pilikino hoino a e kamailio hoi me ka oiaio. O keia kulana, ke paa nei makou a e hoomau aku ana no i ka paa ana ; aka, aole loa makou i moeuhane iki, e ala mai ana kekahi kumu nana e kauo ia makou e kamailio ma ka aoao e kue ana i ke kahua i lawe ia e kekahi mau hoa hanohano i hilinai ia. Aka, oiai makou e kamailio ana ma ia mea, ke noi aku nei makou i na makamaka e hoomanao iho, aole makou e kue ana ia lakou ma ko lakou ano iho, aka, e kue ana makou ma ke kulana i lawe ia e lakou ma keia ninau, oia hoi, ma ka aoao e apono ana e hoomahuahua ia ka uku o na Lunamakaainana o keia kau i $120 oi aku, a e loaa ai hoi ka huina he $370 no kela a me keia hoa.
          O ka mea mua a makou i manao ai e kamailio, oia no ke ano o ka Pauku 56 o ke Kumukanawai, e like me ka hoololi o 1868, a penei na olelo:
          Pauku 56. "E ukuia ka Poeikohoia e na makaainana, no ka lakou hana e like me ka mea i oleloia ma ke kanawai, noloko ae o ka Waihona Dala Aupuni; aole no nae e hoonuiia keia uku i ka makahiki i hooholoia'i ka olelo e hoonui i ka uku; aole hoi e kau ia kekahi kanawai e hoomahuahua ana i ka uku o ka Poeikohoia, mamua o na dala elua haneri me kanalima no kela a me keia halawai ana o ka Ahaolelo. "
          He mea maopopo lea i kela a me keia kanaka nona ke kulana lawa no ka noonoo akahele a naauao ana, o ka hoao ana e hoomahuahua i ka uku o na Lunamakaainana, ua kue loa ia i ka manao, ka makemake a me ka mana o keia pauku o ke Kumukanawai, ke kahua hoi i kuleana ai ka lahui ma na hana o ke aupuni. Ua lawe na Lunamakaainana i na dala i oleloia he $250, a ua kuleana lakou ma ia lawe ana, oiai ua haawi ia ia mea i uku no ka lakou mau hana, aka o ka hoonui ana ae, aole loa e hiki, aia wale no a hoololi ia keia Pauku, a o ka hoololi ana i kekahi pauku o ke Kumukanawai, aole e hiki ke hanaia iloko o ka makahiki hookahi, aka, aia iloko o na makahiki elua. Nolaila, he mea hiki ole keia a na hoa e hoao nei e hana.
          O keia olelo hooholo e noi ana e hooholoia i $7,000 no na lilo o keia Ahaolelo mawaho ae o $16,000 i hookaawale mua ia, a i pau mua hoi. A noloko ae o keia $7,000 ua manaoia i $3,240 no na hoa Lunamakaainana he 27, ua like ia me ka makou i hai mua ae nei he $120 a ka hoa hookahi.
          He mea no i maopopo lea i na hoa a me ka lehulehu, a he mea hauoli no hoi no makou ka hai ae, o na hoa i kokua i keia mea, oia na hoa i kamailio mau me na leo nui a me ke ano hae hoi no ka hoemi ana i na lilo, aka, me he 'la, ke hoi hope nei lakou, a haalele hoi ia kulana a lakou i lawe mua ai. He mea kahaha no keia, a aole no paha e nele ana ke kaniuhu iho o na makaainana. Ke hoike mai nei keia hana i ka puni hoonui lilo, i ka makee, a me he 'la, o ka pakeke ke kahua nui, a o na olelo a lakou, he mea hoopalaimaka wale no. He oiaio no paha ua nele lakou, ua pau na wahi dala he $250, aka, nowai la ia hewa? Ke manao nei makou, o kekahi keia o na kau makani nui wale, e hala ana he mau la a he mau pule holookoa ma ke kamailio ana i kekahi mau mea ano ole, a o ka hopena, aole loa i loaa iki he wahi pomaikai i ke aupuni a i na makaainana paha. Ua hoohala lakou i ka manawa kupono ma ka liki ana a ma ke kaka olelo wale ana, a i ka hiki ana mai o ka manawa no ka hoopau ana i ka lakou mau hana, aia hoi aole i ane pau aku. Nowai keia hewa? Aole e hiki ia makou ke hooili aku maluna o hai, aka, maluna no o na hokua o ka poe nana ka hoohalahala, a ina ua hewa lakou, a ua ike lakou i ke poho, alaila, e pono na lakou no e uku no ko lakou poho iho, aole e hoao ana e lima nui a e hoonui i ka lilo o ke aupuni a e hookaumaha hou iho hoi i ka aumaka o ka haawe a na makaainana e hokua hoomanawanui nei. O ke ano e keia o ke kulana i lawe ia e keia mau makamaka, a he ano hooponopono aupuni kupanaha no hoi. E kahea a e kupaka ana me ka leo nui e hoemi i na lilo, aka, o ke ano maoli o ka manao, e hoonui ae a kaumaha ma ka hoomahuahua ana ae i ko lakou iho.
          Ke lana nei ko makou manao, e nele ana makou i ke kumu kue aku i na hana a na makamaka hanohano ma keia hope aku; a e holomua ka lakou mau hana me ka loaa nui mai o ka pomaikai maluna o ko kakou aina aloha. Ua hooholo lakou i $6,500 no keia mea ma kahi o $7,000 i noi mua ia.

Na Anoai o ka Ahaolelo.

          Ua aneane e haikea na helehelena o kekahi mau hoa o ka ahaolelo i ka ua mea o ka nui o ka hooikaika a me ka luhi. O ka hehi ana keia o na la maloko i ka huina haneri, a o ka oi no hoi keia o ke Kau lohiau nui wale. O ka hana nui iloko o keia mau la lehulehu, oia no ka paio ana ma na ike kanawai, ka hoonui kamailio, a hoopaapaa lealea wale iho no kahi poe, o kahi poe hoi, e kamailio ana me ka ike ole i ke kumuhana, a o kahi poe hoi me ka hu maoli mawaho o ka rula, a o ka oi loa no o na hoa i noho ilalo mai ka hoomaka ana mai. Ua hele a ane kuapuu i ka ua mea o ka hooikaika i ke kakau i na olelo hooholo a i ka heluhelu ana mai, eia ka he nonoi i mau pooleta.
          Ua hoohalaia keia pule iho nei ma ka hoopaapaa hoohala manawa ana ma kekahi olelo hooholo e makemake ana e wawahi i ke Kumukanawai, a e hoonui a e hoomahuahua ae hoi i na lilo. E huhu ana no ko lakou pololi, oiai, ua pau na wahi dala he $250 i ka ai ia, a e hooloihi ana no nae ma ia mau kamailio ana, he huhu loa no ka hoomahuahuaia o na lilo, aka e noi mai ana no nae e hoonui ae no. Ina ma ka nana ana i ke ano o ke kulana o na hoa hanohano, a ma ka hoomaopopo iho i ke ano hakahaka o ka houpo a poniu ka puniu mamuli o na hana kaumaha a koikoi no hoi a lakou i hooholo iho nei no ke aupuni a me na makaainana, alaila, ke manao nei makou e haawi ia ia lakou ke ola, aka, o ka hoopiha wale i na pakeke ma ke ano he makana wale, he pono ole paha ia.
          Ua pau ka bila haawina a koe ka noonoo ana i ka uku o ka Moi a me ka haawina no na koa. Ua hoole loa ia ka haawina uku no ke Kahukula Nui. Ua hooholoia i $10,000 no ka Oihana Kinai Ahi, a ke apono nei makou ma ka inoa o ka lehulehu i keia.
          Ahea la pau ka Ahaolelo, aole i maopopo. Ina he mau hoa lakou e like me ko ka paia ala i ka hala a me ko ke kai malino a ehu, me he la ua pau kahiko aku la, me ke ano heleuluulu o na wahi haawina, aole, a o hoi e hihi, o ka mau wale no ia o ko kuaana oha i ka hooluaieleia, huhu hoi kona kaina hanau hope, a nuha mai hoi o mea ma iho, ua hele wale a kawau na ili i ka pehi mau ia e ka ua loku o na ($) haawina. Ua manaoia, he pule a i ole, elua paha pule i koe alaila pau keia Kau. Ke pau hoi!

Hoike a ke Komite Hoonaauao imua
O KA AHAOLELO O 1876.
I ka Mea Hanohano GODFREY RHODES,
Peresidena o ka Hale Ahaolelo.

          Ke hoike aku nei ke Komite Hoonaauao, ua noonoo lakou i ka hoike o ka Papa Hoonaauao, a me kekahi mau palapala hoopii ma ko lakou lima. Ma ka hoike o ka Papa, ua olelo ia, ua maikai ke kulana o na Kula, ua holo pono na hana, a e holo mua ana ka Oihana Hoonaauao iwaena o ka aina.
          Ua manao ko oukou Komite e nana na Hoa Hanohano i ka Hoike a ka Papa, a malaila e loaa ai ka wehewehe ana o na kumu o ka holo ana aku nei o ke Kahukula Nui i Amerika Huipuia, he hana nui keia ana i holo aku nei, a ua hiki ia kakou ke manaolana aku, e loaa mai ana na pomaikai he nui mamuli o kana huakai.
          He mea pomaikai loa ka ulu ana mai o kekahi oihana e ae o ke aupuni, a ua huiia aku me kana mau hana, e pili ana i ka oihana Hoonaauao, a ua lohe mai makou, ke hanaia nei ia mau hana ma ke ano hoohanohano i keia Lahui.
          He mau palapala hoopii kekahi e noi mai ana, e hooponopono hou ia na Kula, a e hoolilo ana i na Kiaaina o na Mokupuni i Kahukula Nui no na mokupuni malalo o lakou.
          Ma keia, ke olelo nei ko oukou Komite  penei: ma ia hana ana o na Kanawai no na Kula, ua hoohalike ia me ko na aupuni naauao o keia honua, no ka mea, ua ikeia ua loaa ka pomaikai ia lakou, a ua hahai nui ia ko Amerika Huipuia, aka, ma keia mea ua ae like ia, he mea pono e waihoia na Kula malalo o ke alakai ana a kekahi hookahi i kohoia no kona makaukau ma ia mau mea. Malia paha he Kiaaina maikai kekahi kanaka, aka, aole ia he mea e lilo ai i Kahukula Nui maikai.
          Malalo no na Kula a ke alakai ana a ke kanaka hookahi, mai ko lakou manawa i hookumuia ai, ua kapa ia oia i kekahi manawa, he Kuhina Hoonaauao, a i kekahi manawa he Peresidena no ka Papa Hoonaauao, a i kekahi manawa he Kahukula Nui. Malalo o keia hooponopono ana ua ulu na Kula, a ua holo imua.
          Ma na aina nui a naauao, ua ikeia o keia ka hooponopono maikai ana, a ua hopohopo makou, ina e hoololiia ana mai keia ano ae, i ike ia ua loaa na pomaikai maanei, a me na wahi e ae, he hoololi ana ia e loaa mai ai ka poino mamua ae o ka pomaikai, manao makou he mea pilikia loa ka hoao ana pela.
          Ua olelo kekahi haole Beritania kaulana, he elima ona huakai i Amerika Huipuia, a o ke kumu o ko lakou nui a me ko lakou ikaika, oia no ko lakou Kula, a me ko lakou mau Ekalesia. O ko kakou mau Kula, ua hoohalikeia me ko lakou, a aole e hiki ia lakou e hoololi ae a loaa mai ka pomaikai.
          O na palapala hoopii e noi mai ana e hoopau i ka Oihana Kahukula Nui, ua pane ia e na olelo maluna ae nei, a no na palapala hoopi e noi mai ana e hoopau iaia, ke olelo ko oukou Komite, ua manao ka Papa Hoonaauao, he kanaka kupono loa ma ia wahi, a ua kupono loa no ka lawelawe ana ia Oihana, no kona noho ana he kumukula no na makahiki he umikumamakahi, a ua makaukau loa oia i ka unuhi a me ka hoomakaukau ana i na Buke Kula i makemakeia i kela manawa i keia manawa. Aka, malalo o ke Kanawai e kau nei i keia manawa, o ka Papa Hoonaauao wale no ka mea mana, e hookohu aku, a e hoopau paha i keia Luna, a nolaila ke waiho aku nei makou i keia mea imua o lakou, pela no hoi me na palapala hoopii e noi mai ana e hoomahuahua ia ka uku o na Kumukula.
          Pela no hoi me ka palapala hoopii e noi ana, e ao ia na Kula ma ka olelo Beritania wale no, a me na palapala hoopii e noi mai ana, e hana na haumana mahope o na hora kula, no ka mea, ua pili keia mau mea i ka hooponopono ana i na kula.
          Ma ka palapala hoopii e noi mai ana, e hoopau ia ke Kanawai e hoohana ai i na haumana Kula, ke makemake nei ke Komite e olelo aku, ua manao lakou, he maikai ka manao o keia Kanawai.
          O ke ao ana o na keiki i ka hana, mawaena no ia o na kumu nui e hoomau ai, a e hooulu ai i keia lahui. Ina i ao ia i ka wa opiopio, e mikiala ma na hana, ua manaoia e lilo ana lakou i ko lakou wa e nui ai i mau kanaka maikai malalo o ke Aupuni, a he hoopomaikai ia lakou iho, a e oluolu ko lakou noho ana.
          Ua minamina ko oukou ko Komite i ka lohe ana, ua ulu mai kekahi mau hana ino o keia kanawai, aka, he mea mau no malalo o na Kanawai maikai a pau, a pela no hoi me na Kanawai hou, aka, aole ia he kumupono e hoopau ai ia Kanawai, aka he mea wale no ia e hooikaika ia kakou e hookaawale aku i na ino, maloko o ia kanawai i loaa ai ia kakou na pomaikai, me ka hui ole mai me na ino.
          Ua manao ia e ko oukou Komite, he mea pono ina ua ulu mai na ino malalo o keia kanawai, e laweia imua o ka Papa Hoonaauao, i hiki ai ke hooponopono ia mau mea.
          Malia paha ua hiki ke hoololiia keia Kanawai a kaawale aku na ino e olelo ia nei, manao ko oukou Komite e pono e hoao ia.
          Aole manao ko oukou Komite, he mea pono ke hoopauia ke Kula Hoopololei. Ua manao lakou, he nui na pomaikai e loaa mai ana ia Kula, e hoomau ia ke kiai makaala ana o na keiki o na kumu kupono, a e hoihoi ia mai ana, a oi aku ka luhi a me ka lilo ma ka loaa ana o na kanaka maikai e puka mai ana ma ia Kula mai.
          Aole kanalua ko oukou Komite i ka maikai o ke Kula o Haleakala, a me ka hana pono, a me ka makaukau o na Kumu, aka aole hiki aku ka nui o na haumana i ka mea i manaolana ia e lakou, a ke noi ikaika aku nei lakou i ka Papa Hoonaauao e e hooikaika e hoomahuahua hou aku i na haumana me ka hoonui ole aku i na lilo, a ina aole e hooikaika lakou e hoomau i keia Kula, ma ke ano na ke Kula no e hookaa i kona mau lilo.
          Oiai o na hoa o ka Papa he mau kanaka akahele o na noonoo ana, a ua manao nui i ka pono o ka lehulehu, nolaila ke noi nei makou e waiho aku ua mea a pau e pili ana i keia mau kula ia lakou.
          Ua manao ko oukou Komite, o na hana hoonaauao kekahi o na mea mua iloko o keia aina, a ina ua manao ia he mea pono e kiai a malama maikai ia e na Aupuni nui a naauao, pela no maanei.
          Ina o ke kumu o ka ikaika a me ka holo mua o Amerika Huipuia ma kona mau kula a me kona mau Ekalesia, pela no ko kakou pomaikai e loaa mai ai ma ia mau mea, a he mea pono ia kakou e haawi aku i na mea a pau e holomua ai na kula a pau iloko o ke Aupuni.  Me ka mahalo.
S. N. CASTLE,
G. W. D. HALEMANU.
H. KUIHELANI.

ALIIOLANI HALE, HONOLULU. IUNE 9, 1876.
I KA MEA HANOHANO GODFREY RHODES,
Peresidena o ka Hale Ahaolelo,

ME KA MAHALO:—
          O ka hapa uuku o kou Komite Hoonaauao, ua noonoo ia me ke akahele, a ke hoike aku nei penei:
          1. Eono mau palapala hoopii e hoopau ana i ke Kahukula Nui—hookahi no Hilo, hookahi no Lahaina, hookahi no Makawao, hookahi no Wailuku, hookahi no Hana, a hookahi no Kaanapali; a ke noi aku nei ka hapa uuku o kou Komite, e noonoo pu ia keia mau palapala hoopii me ka Bila Kanawai a ka Luna mai Lahaina mai.
          2. Eha mau palapala hoopii e noi mai ana, e hoopau loa i ke kula hoopololei hana ma Keoneula; hookahi no Puna, hookahi no Hilo, hookahi no Hamakua, a hookahi no Makawao; a ua manao ka hapa uuku o kou Komite, e waihoia ia mau palapala hoopii a noonoo pu ia me ka Bila Kanawai a kekahi o na Luna mai Hilo mai.
          3. Ekolu mau palapala hoopii e noi mai ana e hoomahuahua ka uku o na Kumukula la Aupuni ; hookahi no Wailuku, hookahi no Koolaupoko, a hookahi no Waimea, Kauai mai. Ke noi aku nei e waiho ia mau palapala hoopii a noonoo pu ia me ka Bila Kanawai a ka Luna o Wailuku mai.
          4. 1—He palapala hoopii mai Makawao mai, e noi mai ana ; E hoopau loa i ke kula o Haleakala. 2—He palapala hoopii mai Wailuku mai, e noi mai ana ; E hoihoi ia mai i ka Papa Hoonaauao na kahua hale kula i hoolimalimaia, a i kuaiia. 3—He palapala hoopii mai Kaanapali mai, e noi mai ana ; E hoopau loa ia na Kula Hawaii, a i Kula Haole wale no. 4—O ke kumu ekolu iloko o kekahi palapala hoopii mai Hana mai, e noi mai ana ; Na ka Peresidena o ka Papa Hoonaauao e hoike i na kula. Ua manao ka hapa uuku o kou Komite, e haawiia keia mau palapala hoopii i ka Papa Hoonaauao.
          5. E hoopau loa i ke Kanawai e kokua ai i ka Oihana Mahiai me ka hana lima ma na kula la Aupuni o ka Pae Aina ; hookahi palapala hoopii no Hilo, a hookahi no Hamakua mai. Ke noi nei ka hapa uuku o kou Komite, e waihoia keia mau palapala a noonoo pu ia me Bila Kanawai a ka Luna o Hilo mai.
          6. He palapala hoopii mai Hana, Maui mai, e noi mai ana ; E hoomauia ka mana o na makua maluna o na keiki, mahope iho o ka hala ana o na makahiki i oleloia ka oo ma ke kanawai. Ke waiho nei no ke kanawai no ia mea, aka, no ka Hana noi ana mai, nolaila, ua ae aku nei maua, a na ka Luna ia o Hana e hai aku ia lakou.
          7. He palapala hoopii mai Wailuku mai, e noi mai ana ; E haawiia ka mana piha i na Lunakula Apana. Ke manao nei ka hapa uuku o kou Komite e waiho i keia palapala ma ka papa, a hiki i ka wa e lawe mai ai ka Luna o Wailuku i Bila Kanawai no ia mea.
          8. O ke kumu ekolu iloko o kekahi palapala hoopii mai Hamakua mai, e noi mai ana i kanawai e hoohana ai i na haumana, mahope o na hora kula elima. Ua manao ka hapa uuku o kou Komite, he palapala hoopii ano alunu kela i ka pono o na makua, a he ano hooluhi wale, a ke noi aku nei e kapae loaia ia palapala hoopii.
O maua no me ka mahalo,
JOSEPH NAWAHI, SAMUEL K. MAHOE,
Hapa uuku o ke Komite Hoonaauao.

          I ka Poalua iho nei ka hemo ana o na huila mua o kekahi kaa, a holo aku la ka lio me ia mau huila, a haalele iho la i ke kahu kaa me na ohua e au ana i ka moana o ka hoaa, a e ole kekahi poe nana i kokua ua loaa hou aku la ka lio.

          Ma ka po o ka la 13 iho nei, ua hanau mai la he kumulau puaa i kana mau keiki, a mawaena o na keiki, ua ikeia hookahi i ano e. Ma ka aoao hema he ano kanaka, a me na hiohiona a pau o ke kanaka, a ma ka aoao akau hoi ke ano puaa. Ma Halawa, Ewa ae nei keia mea.

Huakai makaikai ia Kauai.
Kakauia no ka LAHUI HAWAII e Mr. D. Keaweamahi.
Helu 3.

          Pau ka ike ana ia Hanalei, huli ma kela aoao, hehi ke one o Kahalahala, a aia ma keia wahi he wahi puu e pili koke la i ke alanui. A penei ka moolelo o keia puu: He puu powa keia, aia iluna o keia puu e noho ai kekahi kanaka, a o ka nui aku o kanaka ma ka aoao mauka e pee ai, a ina ike keia kanaka e noho nei iluna o ka puu i kekahi mau kanaka elua paha e hele mai ana, eia kana olelo, "kai make," alaila, maopopo i ka poe e pee nei, aohe nui o kanaka, alaila, o ko lakou la hele mai la no ia a lawe i ke ola o keia mau malihini hele, a ina he mau waiwai ko laua, pau ae la i ka lawe ia. A ina make ke kanaka, alaila, kauo ia ae la, a hoolei i ka lua, eia ka lua makai o ke alanui hele, ina hoolei ia ke kanaka ilaila, aohe wahi e ike ia ai, oiai ua puka loa keia lua iloko o ke kai, a na ke kai hoi e kii mai, o ka hale no ia i ka moana, a pau mai la hoi i ka ia waha nui o ke kai. A ina ike ua kanaka nei iluna o ka puu, he huakai nui, alaila, eia kana olelo "kai koo," maopopo mai la no hoi i ka ohana lokoino o lakou, he nui loa kanaka, nolaila, aohe kii mai e powa. O Kahalahala ka inoa o keia puu.
          O keia moolelo i hai ia ae la, no ke au kahiko ia, aohe no keia au hou. "Ina paha e ike o Elina ke kaeaea o ka moana i keia poe powa, ina ua lele liilii na wahi iwi poo." Hele hou aku a hiki i ke Alahula, he Hulaana keia, ina kaikoo, alaila, aohe hiki ke lele ma kela aoao, alaila, pii maluna o Puuhinahina, he puu keia, nona keia mau lalani mele a’u e puana ae nei:
          "Ua kuhi ke ala ma Puuhinahina,
          Ua kaikoo lalo o Kealahula."
          Hala mai hoi o Kealahula, hehi i ke one o Hoohila o Lumahai ka aina. No Hoohila paha keia mau wahi lalani mele a’u e puana ae nei:
          "Aohe wahi hemahema iki o Hoohila,
          Miki ke kai, miki kaupale, miki ke apono a ka makani."
          Ma ko’u hoomaopopo ana i keia wahi, he ano kuaaina loa, ma o a maanei o ka muliwai e luhe ana na lau hau, alawa ae hoi ma o maanei o ka aina e kau koke iho ana no ka pali. Eia nae kahi maikai o keia wahi, aohe paha he kahawai e ae ma Kauai i oi ka nui o ka laiki elike me Lumahai, ke nana aku, oia no ka ulu ana o ke ko, ua paa okoa kekahi aoao o Lumahai mai kai a uka. A he poe pake wale no na kanaka o keia wahi ma ka’u nana aku. Ua lohe no hoi au no ka Hui o Chulan ma keia aina mahi laiki. Haalele i keia wahi i ka pali iho ma o o Wainiha, he muliwai, ua kinikini iki kauhale ma keia wahi. Aia ma ka aoao hema o keia muliwai, na Lehua o Luluupali, a me Kaumaka, he wahi pana keia, a penei ka moolelo o keia mau Lehua a me Kaumaka. Elua mau keiki e pinana ana iluna o ua mau Lehua nei, a oiai laua e noke ana i ka uhai i ka Lehua, ike kekahi o laua i ka waiho mai o ka maka iloko o ka wai, olelo aku la i kekahi o laua, "ka’u maka! ka’u maka!!" o ka iho no ia mai luna iho o ka lehua a hopu i ka maka, oiai ia e manao ana e loaa ka maka, o ka wa iho la no ia o ka mano i ala-poho mai ai i ua keiki nei, a pau aku la ia keiki, o kekahi keiki nei, a pau aku la ia keiki, o kekahi keiki hoi, hoi aku la me ka waimaka a mua o na makua; pane mai na makua, auhea ka hoi kekahi o olua? Pane aku keia, ua pau i ka mano; ia wa i hui mai ai na makua ma ia haawina hookahi, he uwe. Aloha wale! A kapa ia ai keia wahi o Ka’umaka. A nona paha keia mau lalani mele a’u e puana ae nei:
          "Hemo ke ‘lelo o Ka’umaka i ka wai,
          I iniki e palu i na lehua o Luluupali."
          Pau ka makaikai ana i keia wahi, holo aku maua a kaalo ma ka Lae o Kepuhi, iho ma o, he wahi one, o ka hiki no ia i na Hala o Naue, nani a maikai keia uluhala i ka ae-kai, a he kahua palahalaha no hoi, i hoopuni ia e ka hala. Ianei akakuu mai la ka holo o na wahi waa lio holo honua o maua, a kuhikuhi mai la ko’u hoa, o kela wahi wai e lele mai la i ka pali la, maluna aku o kela mau hale, o Lupua ia; a ina pa mai ka makani ma kela mau kumupali, alaila, oia ka makani i kapa ia Pahelehala, a ma ke oli ana hoi a ka poe oli, ua hui ia penei: "Na makani Lupua Pahele hala o Naue." Pau ko’u hoomaopopo ana i keia wahi, huli pono aku la au a nana i ka pali, oia no oe ka "hale pakui" o Babela, na pali o Kaiwikui, ka puu ae a puu aku, a kuninihi iluna loa, a aia no hoi i kekahi wahi o keia mau pali, he pohaku e oioi mai ana iloko o ka welau o ka pali, o Pohakuakane ka inoa, he like loa me he kanaka kilo ia la, pau hoi keia, mako ae ana hoi nei puu o Makana ka ia, a ke hoomaopopo iho ka malihini, aole no i ka pali a pal. A ma ka olelo mai a na kamaaina, ua o ahi ia ka kekahi o keia mau pali. O Haena ka inoa nui o keia wahi. A ma ka lokomaikai o kekahi mau kamaainana, ua alakai ia aku la maua e hoomakaikai i keia Aha nui, ka inoa o keia Ana o Maninihola, aia keia Ana i ke kumu o ka pali, a penei kahi moolelo o keia ana: I ka wa kahiko, oiai kekahi ʻ lii wahine e upu ia ana e make, ua pa mua ia i  nei ka lohe e kii ia mai ana e make, o ko i nei wa iho la no ia i holo ai me ka mama loa a komo ana iloko o ua Ana nei, imi ma hoi ka imi, aohe loaa iki, ua ike maka au i kahi o ua alii wahine nei i pee ai, (aole i loaa ka inoa o keia wahine i ka mea kakau, aole no hoi i loaa i ke kamaaina nana au i kuhikuhi mai.)
          Haalele ia wahi, holo hou aku la maua a hiki ana i ka pali o Ke-e, ia nei pau ka hiki ana i ka lio ke hele; lele iho la maua mai na lio iho, a hookuu aku la maua i na lio e hoonuu i na mauu e ulu koke ana, hoomaopopo koke iho la au i ke ano o ka noho ana o Haena, maikai no, e huli pono ana ka noho ana i ka moana, a o na pali ma ke kua e haawe mai ai, aia hoi ma ke alo ponoi o Naue, he one nui keokeo, a he mau kauna hale ke ku nei ma keia wahi; pau aku la hoi ke kilohi ana i na hiona o Haena. Hoi ae la ko’u nana ana i na wahi pana. O kahi a maua e ku nei, o ke Ahu ia a Lohiau; penei ke ano o ke Ahu: Ua hoonoho ia he a-a mai lalo mai, oiai o kahi a maua e ku nei, he wahi pali, a ua hoonoho ia nae i ke a-a, nolaila, loaa ai he wahi honua ka maua wahi e ku nei, a ke nana iho kohu ano Papu kaua; a aia no hoi ma Kipapali e pili koke ana i keia Ahu, makena wale ua opala nahelehele, e waiho ana iloko o ka poopoo pohaku. I aku la au i ko’u hoa, he pulupulu ho-a ahi keia no neia mau kaulu pali i pau mai i ka hanee? Pane mai la kela, he mohai hoi keia na ka poe makaikai, ina he mea kau i makemake ai e waiho ia nei, e laa ka piko o ke keiki, a me kekahi mau mea e ae, hapaha dala, a dala paa paha, alaila, waiho i keia wahi. Ninau hou no au, a ina mohai ia kekahi mea ia nei, heaha ka mea loaa mai? I mai la kela ia’u, aohe maopopo ia’u, he lohe ko’u i ka olelo ia. I hou aku la no au ia ia, pilikia ka paha auanei kaua i ka kaua makana ole i keia mau poopoo pohaku? "E oli ae ha wau," wahi ana; "Pehea oe e oli ai," wahi a’u i pane aku ai iaia. Penei au e oli ai, puana ae la i keia mau lalani mele: "Ahu kupanaha i kanaka Hawaii, I ka mohai i ka nahelehele i na kio pohaku; kanalima makahiki a oi, o ka noho ana o ka pono i Hawaii nei." E aka aku ana au i ka i ala hoopuka i keia mau huaolelo, aole nae oi ‘la wahi mea a maliu iki mai, ke noke ‘la no kela i ke oli, a pau ka i ‘la oli ana, huli mai la kela a olelo ia’u, hoopuiwa hoi oe i ko’u wa oli. I aku au, i ke kamahao hoi paha o kou oli ana i keia mele. Aole au i lohe iki e oli ana e kekahi kanaka kau mele i oli ae nei, a he mau kaikuaana oli ko’u, aole no au i lohe iki ia laua e oli ana i keia mele au i oli ae nei; i mai la kela, he oiaio no ia. Aka, hoomanao ae la au i ka pauku 4 o ka himeni 471 o ka buke himeni hou, a oia keia:
          E pau na kii me na heiau,
          E pau na mohai naaupo,
          Ieho va ke Akua mau,
          Ie su ka Mohai na oukou.
          A oiai no hoi o keia mau ano mohai kupono. Ia wa, maopopo ia’u, ua eo aku la au ia ‘la.
          E na makamaka heluhelu, ke lilo loa ae nei au i ke kamailio no na mohai, a koe na pana, aka, e oluolu ana no paha oukou, oiai o ko oukou mea ia e ike ai i ke au iki, a me ke au nui o neia huakai makaikai.
(Aole i pau.)

Owai keia Hupo nui e pane nei ia
ka Hon. J. Nawahi mai Puna aku nei?

E KA LUNA HOOPONOPONO; Aloha oe:
          Ua ike iho nei au i ka pane ano ole a ka hapanui ole wale o na Makaainana o Puna nei ia Hon. J. Nawahi ma ke kino halahu o ke Kuokoa helu 32; E helu papa mai ana no ka pomaikai o keia Apana i keia Kahukula nui; maikai na hale kula; pau ke komo ana o na puaa makaaha a moe iloko. A e hoino ana oe ia Hon. J. Nawahi, no kona hana ana i ka Bila Hoopii i ke Kahukula Nui ma ka inoa o ka Apana o Puna. A e hoole ae ana oe, aole i laweia aku imua o oukou ole wale.
          E ka makamaka, ke ninau aku nei au ia oe, he lawe nupepa no anei oe? Ma ka helu hea la o ka nupepa hea oe i ike ai ua heluhelu o Hon. J. Nawahi i keia bila ma ka inoa o ka apana o Puna iloko o ka Ahaolelo?
          "Pae no hoi i Kula i ka alaala puloa ka pane. Owau nei ka mea nona keia manao pane ia oe, kekahi mea lawe nupepa, aole au i ike mai ka hoomaka ana o ka Ahaolelo a hiki i keia wa, ua heluhelu o Hon. J. Nawahi i kekahi bila oia ano; he okoa loa na apana nana i hoopii mai nei, a o ka’u mea i ike o ke kokua ana o Hon. J. Nawahi ma ka bila. Ke olelo hou mai nei oe ma kau pane, no ke ake nui e lilo o Hon. J. Nawahi i Kahukula nui, nolaila hana iho nei na kumu kula i hoopau ia, i palapala hoopii oia ano. He keu ke ino o kou manao ma ia mea, aole loa he palapala hoopii a na kumu i ke Kahukula nui, aole no hoi he bila oia ano i hana ia, he ole loa no.
          Ua minamina nui au ia oe i kou komo kino ana iloko o ke kuhihewa nui, a me ka manao puuwai eleele hana ino.
          Ke olelo mai nei oe na ka hapanui o na makaainana o Puna nei keia pane, ke hai aku nei au, hookahi wale no oe mea nana i hana, oia no ka mea nana i komo ka hale kula i Pohoiliili a moe ai iloko:
          Haina ka inoa o ke kama,
          O ke hoa holo balota pu,
          E hapanui hoi ha na makaainana ina ua puka oe, kai noa no ka hapa uuku kou mea i haule ai. Noho iho la paha oe a o kau wahi mea hana ole, pane ae nei, alaa ko pane ia e a’u i ka hupo la.
          Ua lawa au maanei, A i pane ia mai au ma keia, e kukai aku no au me ka ila o Pupukea. E aloha auanei e na L. H. o ka LAHUI HAWAII a me na keiki paahana.
KEKAHI MAKAAINANA.
Kapaiapaoaikeala, Hawaii, Aug. 14, 1876