Ka Lahui Hawaii, Volume II, Number 26, 22 June 1876 — Page 4
Na Ekalesia o Kawaiahao a me Kaumakapili.
Halawai Kakahiaka, la Sabati ..... hora 10½
Halawai po ..... hora 7½
Halawai Apana auina la ..... 3½
Kula Sabati ..... hora 9½
NA HAAWINA KULA SABATI.
Ke minamina nei makou i ka hai hou'ku i na makamaka no ke komo hou ana ae o na wahi iole wawae lua maloko o ko makou keena, a pau hou iho la i ka nalinaliia ka makou mau kope a me na Haawina Kula Sabati. Ua ao aku makou, aohe nae hoolohe, a ke hoomakaukau nei makou i pahele, a i hoao hou, e make a e pio ana laua. He kana ku keia i ka hoonauluulu a he ku no hoi i ka hoopilikia. O na keiki keia a ka mea nana e malama nei ka home luina, "Sailor's Home," a ke ake nei makou e ike mai na makua i keia.
HAIOLELO A KA HON. G. W. PILIPO imua o ka Hale Ahaolelo, ma ka Poalua, la 5 o Iune, 1876, e kokua ana i ka olelo hooholo a ke'lii Kapena Loke, e hilinai ole ana i na Kuhina no ka lakou hana ma ke Kuikahi Panailike, a me kahi mau mea e ae a lakou i hana'i.
[Koena mai kela pule mai.]
O keia hoololi, he mea nui a kakou e noonoo ai no kakou iho. Ia nei ke aloha aina la, hoike iho. Akena ae nei ka luna o Wailuku (Birch) i kona aloha alna, "kahi ana i aloha'i, kahi ona i hanau ai. Aohe o'u makemake e lilo kekahi puupuu lepo o ko'u aina hanau i kahi aupuni e." He makemake au, a ma ka inoa o na makaainana o Kona Akau, ke hui pu aku nei au ia'u iho e kuilima pu me ia. Eia iho ka ino ke waiho ae la imua o ko maka, a ina e koho pu mai oia me ka hilinai ole aku i na Kuhina no ko lakou hooko ana i keia hana, alaila, he oiaio ke aloha aina o na luna la, aka ina e like me ka'u e ike nei, eia oia ma ka hoopili, a e apono ana no i ka lakou la mau hana, ke hoole nei au me ka olelo ae, he oiaio ole kona aloha aina, a he lapuwale hoi kona aloha lahui. Ke hoopokole ae nei au i ka'u haina, eia iloko o keia pakui, he mea popopo loa no keia aupuni, he mea eha me he wai awa la o ka nahesa e hoopilikia ana i ko Hawaii nei kuokoa. A ke hoike ae nei au i ko'u mau manaoio no keia pakui.
1 He keehina mua keia o ka hoohui aupuni.
2 He haawi aina keia.
O keia pakui, aole ia na kakou ae; aka, ua onou ia mai la keia e ka Ahaolelo Senate o Amerika Huiia. Aole au e poina i ka hoike ae i na manao nupepa o ka wa i hala. I ka wa a ke Komite ia ia ka noonoo ana o ua Kuikahi la ua ku aku la imua o lakou kekahi luna aupuni nui o ia aupuni e noho ana ma Hawaii nei, a hooikaika aku la ma na hoakaka ikaika ana no ka pono o ua Kuikahi la me keia mau huaolelo: "He mea pono ke loaa i Kuikahi o keia ano, mawaena o kakou a me ke aupuni o Hawaii, a mahope aku, lilo wale mai o Hawaii ia kakou me ke kumukuai ole." He kaili aupuni ke ano o keia olelo ma kela aoao mai, a he haawi aina hoi ma keia aoao aku. I ka manawa no a ka Mana Hooko i hooia aku ai, me he mea la ua hala aku la; a e hiki anei ia kakou ke hilinai aku ia lakou no na hana o keia ano? E hiki anei i keia Hale ke haawi aku i mau mahalo ana o keia ano i keia poe hookele hawawa?
E ka Lunahoomalu, e ae mai ia'u no keia mau olelo. E na 'lii ulaula, i like na ili e like me ko'u, a pela hoi oukou e o'u hoa Lunamakaainana, ina he aloha oiaio kakou i ko kakou aina, a ina he makemake ko oukou e mau ko kakou kuokoa ana, a ina he aloha ana i ko kakou mau makua alii i eha ka ili i na makaihe, a ina he minamina i kela mau kualono la a me kona mau awawa oluolu, a i na kula mauu omaomao, e hui mai kakou i hookahi manao, a e lokahi. Mai hilinai aku i na hookele aupuni ana a keia poe; e kue loa; a e hoole loa i ka lakou mau hana i pili i ke Kuikahi. E apo kakou ia hana, no ka mea, na kakou ia hana. E ku me ka manao hookahi, a e hoole aku i na hana hoohihia a pau e hoohaiki ana ia kakou, a e hoole loa ia mai ai kakou, no ka wa, aole i loihi loa.
O ka hoohui aupuni, he hana ia i kono ia aku e ka Moi Kamehameha III; he mau inoa i kakauia, he mau kumumanao i hoomakaukau loeaia; aka, o Kamehameha III aloha aina, a me kona aha alii aloha aina, ua lawe ae la lakou i ke kaumaha o ia hana maluna o lakou iho, a hoole iho la, o ka nele loa no ia. Aole anei he wahi aloha iki iloko o na hoa o keia Hale i loaa kela aloha hiwahiwa? Aole anei e hiki ana ia kakou ke lawe i keia hana iloko o ko kakou lima? He mea hiki ole anei ke hana ia pela? Ea, e o'u hoa, eia kakou i kahi e hiki, i ka Hale mana hookahi, aohe ona lua. Aka ina iloko o kahi poe o kakou ke kulana o ka makona, ko aloha ole, heaha la hoi, kohoia no e hoapono, a e hilinai ia lakou la. Aka, no'u iho, a no ka hanohano o ka apana o Kona Akau, a me o'u hoa, a me ka hanohano o ko lakou mau apana, ke kue ikaika nei au, aole hoi he wahi hilinai iki no ka hana a kela poe hoopilimeaai.
Ua moe iho la keia ano manao i ke au o na Kamehameha hope elua; a i ke au o Lunalilo I, hoea mai la iloko o ke akamai nui. "I Kuikahi Panailike, a me ka panai pu aku ia Puuloa." Ua onoonou ia aku la e kona mau Kuhina a me ka Lunakawai Kiekie pu—E ae!—E ae!!—E ae!!! Aka, ua lawe ae la o Lunalilo i na ino a pau maluna iho o kona hokua, a hoole ikaika aku la, a o ka nele iho la no ia. He hana kupono no keia i ka makua lahui ke lawe ae maluna iho ona, aka, i kona hapai ole ana, ua pono hoi ia kakou ma ko kakou mana nui i haawiia mai e ka Moi Kamehameha V, a he hana hiki ole anei ia? Hiki no, hiki pono, hiki loa.
E ka Lunahoomalu; me keia mau wahi olelo, malia paha, ke ikea la keia mau mea imua o'u hoa o keia Hale, a e apono pu mai ana no hoi paha keia poe makaainana makaikai e noho mai nei iloko o keia Hale (a o ka hauwawa mai la no ia o na leo) a he oi loa aku hoi ka hiki ia kakou ke kokua pu i keia manao, oiai he poe wae ia kakou noloko mai o na manao maikai o ka lehulehu.
Ka haawi aina.—I ka onou ia ana mai o keia pakui ma ko kakou aoao, a i ka wa a ka Mana Hooko i kuka ai, a hooholo aku la i ka hoapono ana, ua lilo ae la na Mana Hooko la i haawi aina. Ma keia mea, ke nonoi aku nei au ia oukou me ka ikaika loa, ma ka manua o ka Hale Kaukanawai o ke aupuni, he kuleana ko kakou, a he mana nui hoi e hoole ana i na hana i ku ole i ka pono o ka aina a me ka lahui a kakou i ike ae nei. Aia ko kakou mana ikaika ma ka Pauku 45 a me ke 76 o ke Kumukanawai. A owai iwaena o keia Hale e hoole mai i ka hiki ole ke hoole aku? A owai hoi mawaho aku o keia Hale e hoole mai aole he mana o keia Hale e olelo no lakou iho? Heaha ke kumu e makau ai kakou ke hapai, a ke lawe mai a milimili no kakou iho no keia Kuikahi.
Aole na kela aoao mai keia hana ke hoole aku kakou; aka, i lawe kakou na kakou ia, alaila, na kakou no kakou i haawi aku.
E maliu mai i keia; ina owau, a kauoha aku au i kahi kanaka e noho ana ma kona wahi ponoi, e ia nei, e hana oe i kela mea, a penei oe e hana ai, a hana aku la kela e like me ka'u kauoha. Heaha kela kanaka na'u? A no wai ka mea ana i hana'i? I kona hoolohe ana mai i ka'u, ua kauwa oia na'u; ua mana maoli ko'u leo maluna ona. Pela hoi, o kana mea i hana'i, na'u ia, a na'u mau. Pehea la i kuleana ai au maluna ona a me kana? Eia wale no, ua ae mai oia i ka'u. I ka wa mahope aku, e ala ana na hana o keia ano. O ka mahiai naauao, "iluna no ka ua wehe e ke pulu o lalo." A pela kakou e noho naauao ai no ko kakou wahi waa aupuni. Ina e hoapono wale aku kakou i na hana o keia ano a ko kakou mau hookele aupuni, alaila, e like auanei ko kakou wahi aupuni me kahi kii mawaho iho o kekahi hale pai nupepa. "He wahi moku i holo mai, a ua ili ia iluna o kekahi pukoa, a o kahi ihu, ua komo iloko o ke kai, a o kahi hope, e walawala ana iluna, o kahi moku, aohe kia, aohe pea." O kahi moku aupuni no ia o kakou, ua ili, a ua noha, a e nahaha loa aku ana kona kuokoa ana. Ke hoike mai la ia, aole e pono ia kakou ke hilinai aku ia lakou ma keia hana Kuikahi. E kue nui aku, a e kue ikaika loa aku ia lakou.
E ka Lunahoomalu, ke hoomaka nei au e kamailio aku no, "no ke kanawai e hoomana ana i ka hana ana i kekahi Kuikahi Panailike." Aole i pane mai ka Loio Kuhina i ka'u ninau no keia kanawai; a he pono no paha ia'u ke hoike ae i ka'u i manao ai no ua kanawai la:
1 He kanawai ua make.
2 He kanawal kue i ke Kumukanawai.
Eia ke ano nui o koe kanawai "Ina i hanaia kekahi Kuikahi a mau Kuikahi Panailike paha mahope o ka pau ana o keia Kau Ahaolelo, a mamua ae hoi o kela Kau e hiki mai ana, a ua hoomaopopo ia mai ia Kuikahi no ke komo ana aku iloko o kekahi o na aina e, i na mea ulu o keia Paeaina. No ka mea, ua ae ia na mea ulu o ia aina e komo mai iloko o keia Paeaina me ke dute ole, a me ka hooemi paha i na dute, alaila, ke hoaponoia nei ua Kuikahi la, a e hooliloia i kanawai no ka aina ke hiki mai i ka manawa e hooholo loa ia ai e ka Moi, a i hoolahaia hoi e ia; a e kau ia na dute maluna o na mea i haiia maloko o ia Kuikahi a mau Kuikahi paha e like me ia i hoomaopopo ia malaila, a oia wale no."
Ua kaupalena ia ka wa o keia kanawai, a mahope iho o kela Kau Ahaolelo i hala, a mamua ae o keia Kau a kakou e noho nei, aia wale no maloko o keia wa ke ola ana o keia kanawai. I ka hiki ana mai i ka la i noho ai keia Kau, ua lilo iho la ua kanawal la i kupapau, a ke waiho nei, he kino polopolona iloko o keia buke.
Ke olelo nei hoi au, o ka mea i hanaia maluna iho o ke kino make, ua make pu no ua mea la. O ke Kuikahi e oleloia nei, ua hanaia oia, a ke waiho nei me ka hoolaha ole ia o kona hoapono ia ana. He Kuikahi make oia, no ka mea, ua make kona makuahine. Pehea oukou i keia? He wahine ua hapai i ke keiki, a ua kokoke hoi e hanau, a o ka make iho la no ia o ka makuahine; a pehea la ke keiki o ka opu? E ola ana anei, a e make ana paha? He mea akaka loa, ina e make ka makuahine, ua make aku la ke keiki iloko o ka opu. Pela auanei ke Kuikahi, he Kuikahi make ia, no ka mea, ua make ke kanawai i hana ia ai ua Kuikahi la.
O ka olelo ana i keia wa, ua hoapono loa ia ke Kuikahi i kahi wa mamua aku nei, aole ia he mea e lilo ai i mea mana me he kanawai la; ke hoopaaia nei na Kuikahi la me he pio la, a ua hala loa kona wa pono e ku ai me ka uhane. He mea akaka loa keia, ina e maloo ana ke kumu laau, alaila ua maloo kona mau lala, a me na lau; a pela no hoi keia Kuikahi. I ka maloo ana o ke kanawai i hanaia'i ua Kuikahi la, ua maloo pu iho la ua Kuikahi Paunailike la.
He kue Kumukanawai keia kanawai, he pono ke nana i keia.
1 O Kamehameha V ka Moi nana keia Kumukanawai; a pehea kana hana? Ua lawelawe o K. V i Kuikahi Panailike o keia ano, ua hoomana oia he mau Komisina e hana Kuikahi, a mahope, hoihoi mai la i kona Ahaolelo kuikawa M. H. 1867 e hooholoia, a mahope aku kona hoapono ana. E nana e na hoa i ka manao a me ka makemake o ka mea nona ke Kumakanawai, ina o keia ka hana, a oia wale no ke alanui kupono ia kakou e hana aku ai. Ina kakou e hana aku e like me kakou e ike nei, a e lohe nei hoi, a e papa ia mai nei e kela aoao, "aohe mana o keia Ahaolelo e kamailio no ke Kuikahi," alaila, ua hana hewa loa kakou, a e hoahewa loa mai auanei ka uhane o ka mea nona ke kii e kau mai la. O ka poe i aloha ia ia o loko o keia Hale, e uhal mahope o kana mau hana maikai.
2 E nana i ka Pauku 29 o ke Kumukawai, a e ike auanei kakou, ua kauoha oia ia ia iho, "na ka Moi no e hana i na Kuikahi;" a pela aku. O ka huaolelo "hana" he mea akaka loa ia, ia ia ka hana, a i koka Komisina paha, ua oleloia ia, he hana ana ia a ka Moi; ia ia ka hoomakaukau ana a waiho mai imua o kona Ahaolelo, na mea mana nui ma ke kau kanawai ana; a i ka Moi ka mana hooko, oia ka mana hope, a o ia mana hope ke hoapono i ka mea a ka Ahaolelo i hooholo ai, ua lilo iho la ia i kanawai paa.
Ia kakou e nana nei i ko kakou hoonele ia ana i ko kakou kuleana mana nui, mana piha, e hiki anei ia kakou ke hilinai aku i na Kuhina, ke hana lakou i ka lakou haihai Kumukanawai. O ke kanawai kue i ke Kumukanawai, e lilo ia i mea ole; a ua papalua ka hele iluna o ia kanawai, no kona lilo ana i kanawai make. O ke Kuikahi i kukuluia iluna o ke kanawai make; a o ia kanawai make hoi iluna o ke kue Kumukanawai, ua lilo iho la ia mau mea i mea ole. Ua hiki ia kakou ke iho, o ke Kuikahi e olelo ia nei, aole ona kahua e ku ai. I ka hoomau ana mai o na Kuhina e hooia mai, he hoike ana mai ia i ko lakou hemahema hiki ole ke hilinaiia.
Ke hoakaka aku nei au i ke kulana o na kuhina imua o ka Moi, he mau alakai lakou e kokua Iaia no Kona hooko ana i na mea a pau. "Aole hoi e paa kahi hana a ka Moi ke hooia ole kekahi Kuhina," a ina e hihia ua hana la, ua ili ia hihia maluna o ua Kuhina la. O ka Aka Kuhina ko ka Moi mau Hoa kuka ma na mea nui o ke Aupuni, a ina i hihia ua hana la, alaila maluna o ua mau kuhina la ka hihia.
Imua hoi o ka Lahui, he mau kauwa lawelawe lakou. He Puuku no ka waiwai o ke Aupuni. He lima hooko i na mea a pau i haawiia ia lakou. O ka Ahaolelo ka mea i ae maluna o lakou ma na mea a pau; a na ka Ahaolelo e kauoha ia lakou no ka lakou mau hana. Aole e hiki i kekahi Kuhina a mau Kuhina e ku mai me ka hookiekie imua o keia Hale, a e hoole i na mea kupono na keia Hale e hana. O ka hana o keia ano, he hoino keia i ka hanohano o keia hale. Ina e makee iho kakou i ko kakou mana, alaila, aole e hiki ia lakou ke hoomau ia ano hana. Aka, ina e haawi pio wale kakou ia kakou iho, a e hoapono wale aku ia lakou, alaila, e lilo auanei keia, i mea e kaili ia ai ka hanohano o keia hale a me na Ahaolelo ma keia hope aku.
3 O ko lakou hoomahuahua hou aku i ka Aie Lahui. Ma ka la 31 o Mar. 1874, he $355,050.76; a mai ia wa, a hiki i ka la 31 o Maraki 1876, ua hoomahuahua houia aku ka aie lahui, a hiki i ka $459,187.59. A ke koi hou mai nei no i keia Hale Ahaolelo e aie hou aku. O na hookele aupuni ana me keia ano, ua alakai loa ia aku la kakou e komo iloko o ka aie kaa ole. O ka ai pakiko ka hana naauao loa a na alakai aupuni hoopono, a aloha aina, a aloha hoi i ka lahui. Aole o ke alakai me keia ano. He hana ino keia i ka lahui, a i ke aupuni. Aole e hiki ia'u ke hilinai ia lakou, a aole hoi e paulele aku. Mai ke Kuhina mai o ko na aina. Ua lawe mal oia i manao hou imua o keia hale, a oia ka'u e hapai ae ai, na kakou e noonoo.
Ua ninau aku oia i ka manao o ka Aha Kiekie no na mea a pau i pili i keia Kuikahi. Ua heluhelu mai la i kana palapala a me ka pane mai a na Lunakawai Kiekie kokua elua. Ua ikeia akula laua ua hookomo pu mai laua ia laua iho iloko o keia hana hookahi; a ke lawe nei au ia laua, a me na Kuhina iloko o ka'u olelo e olelo hou aku nei.
E ka Lunahoomalu. Aole au i poina i ka hoike mua ana mai a ke Kuhina o ko na aina e i ka la mua i puka mai ai keia olelo hooholo. Ua ninau mua aku ka manao o ka Lunakanawai Kiekie no keia Kanawai, i kona kue ole i ke Kumukanawai. Ua pane mai la kela, "Aohe kue." Ua hooia ia mai la keia, e kona ae ana e holo kino, a e lawelawe pu no keia hana kuikahi, a aia no i Amerika i keia wa.
Ma keia e ka Lunahoomalu. Ke lawe mai nei au a owili pu ae i ko kakou mau Luna Aupuni a pau, aohe o'u wahi hilinai iki no lakou a pau loa. Iloko o keia kamailio ana mahope nei; e kapae loa aku'na au i ka Loio Kuhina mawaho ae, aole paha oia i hawahawa pu i keia mau kumu a'u e owili nei. O kona mau Hoa, a me na Lunakanawai Kiekie, ka'u mau mea e kue ikaika nei no keia mau olelo malalo iho.
(Aole i pau.)
UA PAA RULA WALE NAE UA O "LAKOU MA."
E KA LAHUI HAWAII; Aloha oe:—
Ua olioli wau e pane aku ia lakou ma, ka poai hemolele o ka paa rula Ahaolelo, e noho luna hooponopono nei no ka nupepa Kuokoa, aole wau i makemake e hoopiha wale i ka pepa o ka lehulehu, aole hoi i makemake e hoohaiki ia ko lakou mau kolamu manao, aka, ua koiia wau e hoike i ka oiaio maikai, a e alakai hoi i ka noonoo koho o ka lehulehu, mamuli o ke kulana aohoonaauao, aole hoi mamuli o na hoolaha haanui oiaio ole a lakou ma, ma ka nupepa Kuokoa, i awili pu ia me na manao lili o ka poe green-hearts, (puuwai omaomao) e pohai mau nei:—
Ua poina, a i ole ia ua hiamoe no paha ua paa rula nei, mamua o ka ninau ana a ka Peresidena i ke noi a ke 'lii Waila, ua ku mua aku au a noi iaia, aka, ua kahea koke ae la kela me ka awiwi launa ole:—"O ka poe ae, hapai na lima; o ka poe hoole, ua hooholoia;" Ia wa, ua ninau mai ka Peresidena ia'u, ma o ka unuhi olelo la, heaha la kau noi? Olelo aku au me na hua moakaka loa, aole he noi, aka, he ninau ka'u, mahea la o ko kakou Kumukanawai i kauoha ia ai e hoohikiia na Kuhina? A wehewehe hoi wau i na manao e kokua ai i ka oiaio o ka'u mea i ninau ai; ua kamailio nae wau me ke keakea ole mai o ka Peresidena, a pau wale. Ia wa nae, ua ike aku au ia green hearts ma e hoolelehu ana na maka i ka hiamoe, oiai ka paa rula nui e moeuhane ana no'u.
E hoomaopopo iho kakou, he ninau keia aole ia he noi e kaukai aku ai o kona kokua ia mai; o ka ninau imua o ka hale, a i ole ia, i kekahi hoa paha o ka hale, he hiki no ia ke pane ia mai i na wa a pau me ka ninau ole i ka hale holookoa, oia na mea a'u i heluhelu ai ma na buke rula o Beritania a me Amerika Huiia; aole paha pela ma na buke rula o ka hui puuwai omaomao o ka nupepa Kuokoa? O ko'u kamailio ana mamuli o kekahi ninau e like me ia maluna 'e nei, aole ia he halahu mawaho o na rula. Aole pili ka'u ninau i ka olelo hooholo a kuu hoa hanohano mai Kona Akau mai, e like me ka olelo a ke Kuokoa i moeuhane wale ai, aka, ua pili no ia i ka hoohiki ana, a, oia wale no.
Eia hoi, ua hoolaha ae ua paa rula nei o ka nupepa Kuokoa ma ka helu 22 aku nei, no kuu heluhelu ana i ka palapala hoopii i ke Kuhina Kalaiaina, no ka hoolilo wale ana i na dala 2,729.48 no kela ahaaina ma Aliiolani Hale, a ua olelo oia mahope penei:
"I ka nana pono ia ana o ka hoopii, ike ia iho la ua halahu loa ka palapala o ke kakauia ana, nolaila, ua kiola mai ka Peresidena, aka, hoopaakiki wale aku no nae, a hooleia."
Maanei, he pono wau e hoomoakaka i ke ano o keia mea, i hiki ia oukou e o'u poe makamaka o ka Lahui Hawaii, e koho i na mea kohu pono i ka malamalama a me ka oiaio, a kiola aku hoi i na lauwili a me na haanui ano ole.
Ua paiia ke kope o ka palapala hoopii a'u i heluhelu ai ma na nupepa mamua aku nei e hoomaopopo iho oukou, oia wale no na huaolelo a pau iloko o ua palapala la aohe mea e ae.
I ko'u wa i ku ai e heluhelu i ka palapala, ua kahea aku la wau, Peresidena, ia wa ua pane mai oia "Ka luna mai Puna mai," heluhelu wau a pau, ia wa, ku mai ka Hon. Preston o Lahaina, a olelo, ua kue keia palapala hoopii i na rula, a aole no hoi i kakauia ka inoa o ka Peresidena ma keia hoopii, no ia mea, ke noi nei au e hoopanee loa i keia palapala. Ia wa ua ku ae au a ninau, o na rula hea o keia hale kai kue i keia palapala hoopii? Makemake au e hoike mai ka Luna mai Lahaina mai; eia nae, aohe ona pane ae, aohe no hoi wahi a ekemu iki mai, hoomau aku la no wau i ke noi i na hoa a pau loa o ka hale Ahaolelo holookoa, me ke koi aku ia lakou e hoike pu mai i na rula i kue ia; a ina la hoi he hemahema ko ka palapala hoopii, e kuhikuhi mai ia mau hemahema, a e hooponopono pu makou, a e kokua mai hoi ia'u ma keia mea; eia nae, aohe mea hookahi i hoike mai i na rula i kueia, aohe no hoi mea i olelo mai, eia ka hemahema o ka palapala hoopii; una hamau like no. Ua ku mai nae kekahi Luna o Lahaina, a hoike i na mea kupono i pili i ua hoopii nei, mamuli o kekahi rula, a pau kana, ua ku mai ka Hon. G. W. Pilipo, a kokua i ka palapala hoopii, me ka i mai ua noi iho nei ka Luna o Lahaina e hoopanee loa i ka palapala hoopii, no ka mea, ua kue i na rula; o na rula hea la kai kueia? Makemake au e haiia mai; ua i ia mai nei nae hoi, no ke kakau ole ia o ka inoa o ka Peresidena ma ke poo o ua palapala nei, a oia ke kumu e kapae loa ai i keia hoopii, ka! nui wale na palapala hoopii mai na apana mai, i heluheluia iloko o keia hale, a aole hoi i kakauia ka inoa o ka Peresidena maloko o ia mau palapala, aka, aole nae ia mau palapala i kapae ia a i kiloiia, no ka paa ole o ka inoa o ka Peresidena; hoolohe aku nei au, o ka hai mai o na hoa, eia ka rula i kue ia, aka aohe mea hookahi i ku ae nei a hooia mai, ua kue keia palapala hoopii i na rula, nolaila ke kokua loa nei wau i ka palapala hoopii. Ua ku ae ka Loio Kuhina, a hoike mai ka Persidena o ka Aha o na 'Lii, nolaila, iaia keia palapala e haawi aku ai; aka, ku au a pane aku, aia ua Lunakanawai Kiekie nei i Amerika, aole ia maanei nei. Mahope iho o keia, ua noi ikaika aku au i na hoa e kokua mai i keia mea, a ina hoi ua ike na hoa ua kue, a ua ano hemahema keia palapala hoopii, e hoike mai no, mai nana maka mai; aka, aohe mea i pane mai, heaha la ka mea i pane ole mai ai ka paa rula o ka nupepa Kuokoa, a olelo mai la hoi, eia iho, eia mai, a eia ae na rula i kue ia, ana i hoolaha ai, ua halahu loa, ua kiola mai ka Peresidena a pela aku.
E hoomaopopo iho oukou e na makamaka, aole he wahi rula o ka Hale Ahaolelo i kue ia e ua palapala hoopii la, aole loa hookahi, aole loa elua. Ina no he mea oluolu loa iaia, e pane mai, eia mai ka rula i kue ia, alaila, ua makaukau au e nana aku a ina he oiaio, ua kue ia ua rula la, alaila, e kuilima pu aku no au me ia, a e lawe hoi i kona kulana no'u me ka hilahila ole. O ka ike rula oia ka'u e lia mau nei.
Eia hoi kekahi, ua olelo hou oia no ka mea e pili ana i kekahi rula o Amerka, ua haule hou no oia.
He oiaio, o ka mea a ka hapa nui iloko o ka Ahaolelo e hooholo ai, oia iho la ka mea i holo; ua haule ia ma ka hapa nui, aole ma kona ano io maoli; pela no keia, aole ma kona ano rula maoli, no ka mea, ina i hoomau ia aku ka heluhelu ana no ke koena a me na kuhikuhi e ae, alaila, e loaa pono auanei kona rula ana, e like me ke noi a ka Luna o Kau i pane aku ai, a pehea la, e olelo ia anei ia he haule malalo o na rula? Aole loa pela.
Ke hoike nei wau me ke kanalua ole, o kekahi mau rula ana a ka Peresidena ua haule loa ia malalo o na rula, aka, ma ke ano mea hoi o hoohilahilaia auanei ka Peresidena, nolaila, apono wale aku la no; a ma ia mea ua olelo ia mai la ka mea hoopii ua haule; ke hoike nei wau me ka oiaio, pela mau no ia e hana ia nei, eia nae hoi, aohe hoolaha ia ae oia mau haule rula ana o lakou ma, no ke aha? malia paha he mau mea lakou i oluoluia e kona puuwai.
Ke hoomanao nei wau, ua olelo ae ua paa rula nei ma ke Kuokoa, "aole o makou makemake e hoopau i kona hilinaiia, aka, e hoopololei i kona alanui." Aka, ina e nana i ka lakou mau olelo ma ka helu 23, pehea la, he mau olelo anei ia e hoike ana i ka lehulehu e pono e hilinaiia? Aole loa pela. He mau manao i paneia mamuli o na ano lili wale nuo, i hookikinaia e na puuwai omaomao.
E kuu mau hoa aloha, na makaainana o Puna paia ala i ka hala, ke hooikaika nei no wau mamuli o ko oukou mau pono, a mamuli hoi o ke aloha i ka aina makuahine o kakou. Owau no me ka haahaa. JOSEPH NAWAHI.
Honolulu, June 12 1876.
Pane ia W. P. R.
E ka Lu na Hooponopono, e ae mai ia'u e kamailio pokole no keia mau manao o ka makamaka maikai mai Halaulani, Molokai mai. Ua mahele pokole au i ka'u mau mea e pane ai ia ia.
1. Ina makemake oe e kamailio naauao, ua pono ke ku hoikeike mai ia oe iho, e like me kou ike kino ana mai i ka mea au e kue nei malaila, he paio ana ia a ke koa. Ua huekole mai oe i ko'u wahi kina, a no kou huna ana hoi ia oe iho, malia no hoi, "O oe kekahi i hanauia e ka wahine, he hapa na la, a ua hahai na pilikia." E ku oe iluna me na wawae, e hoike mai i kou poo, mai hoao e lalau i kau pahikaua e paio mai me ke kino ole. O na paio manao o keia ano, he kulana ia o ka hookamani a me ka makau wale.
2. O kau olelo ana no na mea i pili i ka haunaele o ka la 12 o Feberuari, M. H. 1874. Ua manao oe, owau kekahi o na mea i lawelawe i na hana oia la. E ninau oe ia Diabolo, a i kona mau lehulehu daimonio, aole no e loaa ana ia oe he mau kokua nou mai Gehena mai. Ina e hiki i kou haakei ke pii a i ka Lani imua o ka Mea Luaole, aole no e loaa ia oe i hoike nou, e hooia ai i keia olelo, a manao eleele au i noonoo makehewa ai. Ina oe e ninau i ka moolelo a ka Lunakanawai Hoomalu o Honolulu nei iloko oia mau la, aole e loaa ia oe he kiko e hapala mai ai i keia ino. Aole a'u inoa kupono e kapa aku ai nou, no keia mau olelo.
3. No kou kue i ko'u haiolelo, a me ka'u palapala i ko'u Apana. He mahalo ko'u ia oe, i kou hoolilo ana ia oe iho, i Loio Hooio e kokua no na Kuhina, e o lima mai iloko o ka Ahaolelo. No ko'u manaoio, he Hawaii oiaio oe, aohe wahi pohihihi iki ia kaua ka kaua olelo Makuahine. O ka hapa hope o ka Pauku 43 o ke Kumukanawai, kahi o kaua i like ole ai na manao. Penei ia wahi: "E noho no lakou mamuli o ka lakou oihana ma ka Hale Ahaolelo, mawaena o na Lii." A o kau hoi, "E noho no lakou mamuli o ka lakou oihana ma ka Hale Ahaolelo, me he mau Alii la." O kau unuhi'na, ke kue ia mai la e kahi pauku e ae, aole he "mau Alii" na Kuhina, ua oleloia, "E noho na Kuhina, oiai ko ka Moi makemake," a o na 'Lii hoi, "E noho lakou i mau Alii, oiai ko lakou ola ana." A e hiki anei ia oe e W. P. R. ke olelo ae, ua hookahi "na Kuhina" a me "na 'Lii," e like me kau e kamailio mai nei? Ma ka nana aku i kau e ke Kumuao Kanawai e puoho wale mai nei, ua kukulu oe i ka pou maluna iho o kaupaku.
Eia no hoi kekahi. Ua hai maopopo ia no ma ua Pauku 43 la, ko lakou kuleana iloko o ka Hale Ahaolelo, "e noho no ka lakou oihana;" a oia wale no. He hiki anei i kou akamai ke hoohanau mai, mai loko mai o keia mau huaolelo, o lakou kekahi i kuleana pu i ke koho ana i na ninau a pau o keia Hale? Aole, koe wale no, ina e holo ana kuu wehewehe mawaho o ka Buke Kumukanawai. Aohe o'u wahi kue iki i ko lakou noho mai iloko o keia hale, a pela no hoi oe, hookahi o kaua mea like ole, "ae oe e koho lakou," a hoole hoi au i ko lakou koho ana; a olelo oe, "owau ke uhaki nei i ke Kumukanawai," a o ka poe i ae e koho, oia ka poe i malama i ua Kumukanawai la, a he poe hemolele hoi, he kulana, he ano maikai a pela aku. Pehea hoi kou manao no ka Pauku 57, "Aole e oi aku ka nui o na 'Lii i hookohuia e ka Moi, he 20 lakou, a me 4 Kuhina, he 24 lakou, a e loaa aenei ia oe, ka huina oiaio, o ka 20 Alii, hui me 4 Kuhina Alii, he 20 lakou. Aole e ae mai ana na hupo o na aina pekana ia haina; a ke ae mai oe, ua haule iho kou kulana malalo o ko lakou.
E lohe oe e ka makamaka, o ka poe kuleana e kau kanawai no keia aupuni, he 20 Alii, a he 28 Lunamakaainana, a ua kapa ia lakou o ka "Ahaolelo Kau Kanawai o ke Aupuni." O keia poe wale no ka poe kuleana e koho ai ma ka ae, a ma ka hoole ma na ninau a pau; ina me he mau Alii la na Kuhina, auhea ko lakou makalua e komo iho ai ma ka o-lima iloko o ka Ahaolelo? Aohe! a ina hoi e ae ia lakou e koho ma ka aoao o na 'Lii iloko o ka Ahaolelo a he pololei anei ia ia oe i 24 Alii? Aole! Owai o makou i malama i ke Kumukanawai, o ka poe anei e ae ana i 24 mau Alii, a o ka poe anei e ae ana he 20 wale no Alii? Ina aia no me oe kahi malamalama ke aa la, aole oe e kue mai ana ia'u, a ua kuikahi no kaua.
No ka'u olelo hooholo.—"E koho kaawale na 'Lii, a pela na Lunamakaainana." He loea ike kanawai io paha oe i kou manao iho, a nolaila oe i manao ai, e noho mana maluna o ko hai ike. Aole oe i ike ia aku e kahi mea ola hanu, he kulana kou e ukali ia e ko makou ike, a uhai aku kou alanui nahelehele i paapu i na mea o-oi o ka hoopilimeaai. He mea hilahila io no ke kuleana kuokoa e ke kanaka a ke Akua i makana mai ai. Nou, a me kou ano mahaoi, ua pono io paha ia oe ke kokua i ka hoapono ana i ka aoao e kue ana i ka pono o ka lehulehu. Eia ka Pauku o ke Kumukanawai au i manao ai, ua kue ka'u hana, a me o'u Hoa Hanohano ike Kumukanawai, "O ka mana kau Kanawai o na apana ekolu o keia aupuni, aia no i ka Moi, a me ka Ahaolelo. Aia no iloko oia Ahaolelo, na 'Lii i hoonohoia e ka Moi, a me ka Poe i kohoia e na Makaainana, e noho pu ana."
Ina oe he kanaka e noho ana ma ke alakai a kou lunamanao, a he kanaka hoi i hilinai kou ola ma kou lima iho, manao maikai nou, aole oe e kue ana ia'u; aka, ua kono ia oe e ka hoopilimeaai i ka aoao o ka poe nana kau wahi apana berena a me kahi waiupaka e ai la; a nou hoi ke kulana hookano au e hana lokoino la i kou mau hoa o ka pilikia hookahi. Eia ma ko'u lima ia mau moolelo.
"E noho pu ana;" Ma keia mau huaolelo kau kue ia'u no kuu olelo hooholo. Ua manao paha oe, o "noho pu," ua hookahi laua me "koho pu," a o "koho huipu," paha. Ma kou a me ko'u ike i ka kaua olelo makuahine, aole i hookahi ia mau mea elua. Ma ia mau huaolelo, aole oia i papa mai i ke koho kaawale ana o na 'Lii mai na Lunamakaainana ae; aole no hoi i kauoha mal e koho pu. Ma keia he like no i ko'u manao na mea elua ke koho pu, a ke koho kaawale hoi. Ma ka'u olelo hooholo, aole au e mihi ana, ua kue au i ka'u hoohiki, a ke mau nei ka hoohauoliia o ko'u lunamanao ia'u.
Ma kau e ka makamaka, oia ka pauku 43 kahi i kipaku ai ka Moi Kamehameha Alima i ka Aha Elele. Aole au i ike, oia ka pauku a ka Moi i hoole ai. Ua ala ka haunaele a me ke kuee o ka Moi, a me na elele ma ka Pauku 62 o ke Kumukanawai, a o kona wa no ia i hoopau ai i ka noho ana oia Aha. Mai hoao kou hookiekie e alakai hewa ia hai, e like me ka hiki ole i ka malamalama o Ukali ke noho pu me ka malamalama o ka La.
Ua ike au i kou piha inaina no'u, a i aha ia la oe e a'u; a heaha la kau ia'u? A no ke kuleana ole oia huhu ou ia'u; na Kela Mea no e uku ia oe e like me kau i hana ai. He pio oe na'u malalo o ke kanawai, a ua like kou kulana me ke kulana o na pio e ae. Minamina au i kou kuhihewa e paio mai ia'u. Ke ikeia nei e ka Ahaolelo kau hana hookiekie e Bila Ragsdale, no kau hana aloha ole i kou mau hoa o ka pilikia hookahi; a ina e kokua ia'na ka'u e makemake nei nou, a me na mai e ae e ku mai he alo a he alo imua o keia Ahaolelo, aole oe e aa hou mai ana owau kou hoa paio; aka o kou kulana, me he lawehala la imua o Kona mea nana e hookolokolo; a pela no hoi ina o keia hale ke aeia e holo aku i o oukou la, a ua like no kou kulana me ia ano.
Eia koe a pau keia: Ua manao oe, o ko'u manao i hoike ai imua o ka Ahaolelo, a i paiia hoi ma na nupepa, na hai mai ia. Piha hookiekie oe, a ua kaena oe nou iho, ma ka haanui wale ana, aohe mea e ae he poo kona, o oe wale no. Ma kahi i hiki ia oe, o kau ia, o ka kela mea keia mea, o kaua no ia. O keia olelo hooholo mai a'u ponoi, me ke a-oa-o ole ia mai; o ko'u mau olelo i olelo ai, na'u iho noia me ke kokua ole mai o kahi mea e ae.
Ina ua lili oe no ia mea, aole au e keakea aku i kau, a o ka'u hana kupono o ke pale aku i ko'u mau enemi e halawai ana. Ua aa au ma na ano a pau, e paio aku me ka poe kue mai ia'u ma ka'u hana. Ma ka ike ana i ke auno nui o kau palapala, ua piha huhu oe no'u, a malaila i ike ia aku ali kou olohaka, a me ka nele loa o kau wahi hulilau, au no hoi i wehe mai la. Aole au i kukai me kou ino i hoopunana ai iloko ou, e like me na okomoia mai anei aku. Ua oki au; me ke aloha no.
G. W. PILIPO.
Hale Ahaolelo. Iune 10, 1876.