Ka Lahui Hawaii, Volume I, Number 15, 8 ʻApelila 1875 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, APERILA 8, 1875.
HE kuleana pono ko makou e kamailio ai no ka mea i hana ia e na luna o ka Ekalesia o Kaumakapili, a me na makua mea keiki o ia Ekalesia, ma ko lakou hoonoho ana ia W. A. Kiha i kumu kula haole no lakou. Ua mahalo makou i ka hoala ia ana o na kula haole ma kela wahi a me keia wahi no na keiki Hawaii malalo nae o na kumu alakai kupono. A heaha na kumu alakai kupono? Ua like ole paha na manao o ka poe pane i keia ninau ma na mea he nui. Aka, ke manao nei makou ua lokahi ka poe noonoo naauao ma keia mau mea elua. 1. He pono e loaa i ke kumu kula ka ike lea i na mea ana e ao aku ai i na haumana. Aole hiki iaia ke haawi aku ia hai ka haawina i loaa ole iaia iho. 2. He pono ke ike ia ke kumu kula, he kanaka hoopono, hana pololei, aole apiki, aole hana i na mea lapuwale. Ina e loaa ole i kekahi mea keia mau haawina elua, aole kupono ia ke noho i kumu ao no na kamalii.
Aole o makou kanalua i ka hai aku ua nele keia kumu kula haole ma Kaumakapili i keia mau haawina elua e hiki pono ai ke ao kula ana. Aole i lawa pono iaia ka ike i ka olelo Beritania e hiki ai iaia ke lawe kaokoa i ke kula haole malalo o kana hooponopono ana. E hu hewa ana na haumana; a e poho ana ke dala a na makua.
Eia kekahi. Ua kipaku ia kela kumu mai kekahi kula aku o keia kulanakauhale no ka pono ole o kana mau hana. No keia mea, he minamina nui ko makou no ka haawi ana o na makua mea keiki ia lakou iho iloko o keia kuhihewa nui. Ua like lakou me ka poe kukulu hale, na ka enemi nae e wawahi i ka po i na hana a lakou e hoopaa ai i ke ao.
Ua kaumaha makou i ka hapai ana i keia mea; aohe o makou makemake e imi hala. Aka, ma ko makou kulana e ku nei, aohe hiki ia makou ke huna i na mea e poino ai na kamalii. He ake nui ko makou e hui pu ia ka naauao me ka maemae iloko o na kumu kula a pau; pela kakou e hooikaika ai e hooulu i ka lahui. O ka makou keia; o ka oukou mai koe, e na makua mea keiki.
MA kekahi o na kolamu o ka kakou pepa o keia la, e ike iho ai na makamaka no na mea e pili ana i ka hoomoe ia o ka Uwea Telegarapa malalo o ka ilikai o ka moana. E hoomaopopo pu ia iho ana no hoi, o Hawaii kekahi inoa i manaoia e hoopomaikai pu ia ma ke kipa ana mai ma kona mau kaiaulu nei.
Ma keia mea, ke hoike ia mai nei ko kakou kulana, a me he la, aole no he wahi kulana uuku. Eia ko kakou mau wahi pukoa uuku iki ma ka waena moana, a ma ia ku ana o kakou i ka piko waena o ka Pakipika, ua lilo kakou he awa kipa a hoona no na aumoku o na aupuni nui. A ma ko lakou kipa ana mai, ua loaa ia kakou na pomaikai. A pela no hoi keia mea he uwea telegarapa, no ka mea, eia kakou mawaena ponoi o Kaleponi, Kina a me Iapana, a ma ka hoomoe ia ana o ka telegarapa, e kipa mai ana no ia io kakou nei, a loaa mai ka pomaikai nui.
Aka, oiai kakou e kamailio ana no keia mau ulia pomaikai me na manao piha hauoli, e hoomanao kakou, aole no e kaumaha loa ana ko Hawaii hokua i na pomaikai o ia mau mea, ke ole oia e haawi pu aku i kona mau lima a hapai pu me ka manao lokahi. Aole no hoi o ke kaukai wale no mao ko waho mai, a e hoopalaleha hoi i ko ka oiwi; ina pela e hoonanea'i, aole no e loaa ana ka pomaikai. Aka, ina e ala, e mahi i ka aina, e kanu i na mea kanu, e hooikaika ma ka hana, e haalele i na hana lapuwale, e noho me ka maluhia, ke puana ae nei makou, e panai aku me keia mau pomaikai e komo mai nei, he manawa pokole wale no aole i kawa loa, e kaapuni ia ana o Hawaii nei e na mokumahu nui, e holo ana na kaamahu ma na pali Koolau, e puhi ana na wili palaoa nui, na hale paahana o na ano a pau, e lawe ana na aumoku lehulehu i ka io o ka aina a kalepa aku mawaho, e hana ana na lole maanei, a maluna ae o na mea a pau e kamailio pu ana me na aina naauao ma na leo uila telegarapa. A hiki mai ia la maikai, alaila, e ola auanei o Hawaii ia Hawaii.
MA ke ku ana mai o ka mokumahu lawe leta Mika do mai na panalaau mai o Auseteralia ma ka Poaono o ka pule i hala iho nei, ua lawe ia mai la ka lono imua o ko kakou mau luna aupuni he mai puupuu ko luna—i kapa ia he Measles. Ua haule ole ka manawa i ka poe ia lakou ia hana, a ua holo aku la ke kauka o ke awa, oia o Dr. G. Trousseau (Kauka Farani), e makaikai a hoomaopopo i ke ano o ua mai nei. Ua loaa'ku iaia he mau keiki kai loohia ia i ka mai, a mahope o kona nieniele ana i na kumu, ua hooholo iho la ia, "aole i ku i ka poino ke ola o ka lehulehu ke komo mai ua moku la maloko o ko kakou awa nei." Mamuli o ia kumu, ua ae ia kona komo ana mai,aole nae i ae ia kona pili ana mai i ka uwapo, me ka lele mai o kekahi mea mai luna mai ona iuka nei, a o ko uka nei hoi iluna ona.
Mai ke komo ana mai o ua moku nei a hiki i keia la, ua lohe mau ia na nune kamailio mawaena o na kanaka, e kue ana i kona komo ana mai, me ka hoahewa pu aku no hoi i na luna aupuni no ka ae ana ia mea, a waiho hamama i ke ola o ka lehulehu imua o keia mai puupuu. Aole no makou e hoahewa aku ana i keia kulana i lawe ia e kekahi poe makamaka; oiai, o ka hana mua ia a ke kanaka, o ka malama ana i ka maalahi o ke ola; aka, he mea kupono paha ia makou ke hai ae i pau ai ke ano kuhihewa o kahi poe. Ua huli ia, a ua hooikaika ia e na luna ia lakou ka mana no ka hoomaopopo pono ana i ke ano maoli o ua mai nei, a no ka maopopo ia lakou aohe kumu pilikia, a aohe no hoi mea e poino ai ke ola o ka lehulehu, ua ae ia ke komo ana mai o ua moku nei maloko o ko kakou nei awa, me ka pili ole mai no nae i ka uwapo, a me ka huipu ole o na kanaka. A i mea no hoi e hooia ia'i ka ike a ke kauka, ua holo aku kekahi o ko Honolulu nei poe no Kapalakiko maluna ona, mamuli o ko lakou hoomaopopo ana i ke ano pilikia ole o ua mai nei. Ma keia e ike ai na makamaka aole kumu e lele ai ka oili. Ua kii mai oia, a ua malama pono ia ke ola o ka lehulehu, a ua holo hou aku ia me ka loaa ole o kekahi popilikia ia kakou. Ke manao nei makou ua lawa pono ka hana a na luna aupuni, a aohe kumu e nukunuku ai.
AUWE KA MAKE!
Ua hai pololei ia mai makou no na hana weliweli a ka ona ma na mokupuni o Maui a me Hawaii, e kekahi makamaka i ike, a penei kana: "Ma Haiku, Maui Hikina, ua hele au e makaikai, a me he la, aole hale i ole ka ona; e kahe a wai ana ka okolehao, e hakaka ana na kanaka, a ua hui pu na luna aupuni. Ma Hawaii, me he la ma na wahi a pau a'u i hale ai, aole au i ike aku i kekahi hale i nele i ka okolehao, a o na luna aupuni pu no kahi. Ma keia mau mokupuni, make pinepine na kanaka me na haole mamuli o ka ona. Lele kahi i ka pali, kukule kahi a make, a opili kahi i ka moe iloko o ka nahele. I ka'u nana aku, ua nalo ke kanawai, a ua nalo pu me ka maluhia, a me he la, hookahi muliwai e kahe ana me kona ikaika nui." Auwe! pehea la kakou. Heaha ka hopena. Ke hui pu mai la na luna aupuni ma ia hana, a ua nalo ka maluhia o ka mana kanawai. E ka lehulehu e ala! E na kuhina o ke aupuni e ala! Ua lawa ke kanawai, a o ka hooko wale aku no ka mea i koe, aia ia oukou ka mana e kauoha aku e hooko ia ke kanawai; a pehea? E ku aku anei me ka nana aku i keia puha ehaeha a hoopailua no hoi me ka hoao ole e kau aku i ka laau kupono? Aole e kala ka pehu ana, a ke pahu mai nei keia mai, a ina aole e kinai ia, aole no e pau wale iho no kona omo ana i na wahi kauna mailuilu o Hawaii. E na mana aupuni, ke noi aku nei makou, e nana mai, a e hoomaopopo mai i ka leo uwalo. Aole loa oukou e hoike mai ana i ke aloha oiaio no Hawaii, ina o ke kamailio wale no me ka huaolelo "ae," me ka hoao ole nae e hana i kekahi mea. Ke hooko ole oukou i ko oukou mana, o ka hoowahawaha ana no ia ia Hawaii, no ka mea, aia wale no ma ia mana e pio ai keia ino, a nolaila, e lawe ae ia mana, a e hooko koke aku, no ke ola o Hawaii.
HE LEO.
E KA LAHUI HAWAII; Aloha oe:—
I ka puka ana mai o na kukuna malamalama o ka mahina, ua ike ia aku ka imoimo ana o na maka o na hoku o Waianae. Ma o ka Aha Luna la, a me na Kahu Waiwai, ka mea i hoolele ia mai ke aka ma ka umauma o ke "Kuokoa," ma ka Aoao 4, Helu 13. No ke kuai ia ana o na puka aniani 6, a me na pani puka 2, o ka hale halawai o Waianae ma Kamaile.
E na hoahanau, na luna, a me na kahunapule a pau, aole au i manao e mahaoi aku no keia kuai ana o ka Aha Luna a me na Kahu Waiwai i kela mau waiwai o ka Ekalesia; aka, no kuu ike ana he mea ano e loa keia, nolaila, ulu mai ko'u mau manao e hoakaka aku.
1. Ua oi aku kuu menemene i ke kuai ia ana o na kahiko o ka hale o ke Akua, a hamama pu e like me he lua la no na powa. Oiai, ma ka huli ana ma ka oiaio iloko o ka Baibala, o na hale e like me keia ke ano, oia hoi he mau hale halawai, he mau hale ia no ke Akua, kahi e akoakoa ai na hoahanau a hoomana iaia; a ua olelo hoi ua Aha Luna nei, "e lilo i kumu wai no ia aina." Ea! Heaha hoi keia haina ia oukou iho, i na oia ka mea e nui ai ka wai. O ko'u manao ua hewa loa keia kuai ana.
2. O ko oukou olelo ana a manao hoi, ua pono oukou ma ia hana ana. I ka nana aku i na kumu a oukou i hai ai, a me ka hoakaka ana o ia mau kumu. He ano hoomaloka, oiai, aole he makemake e kukulu ia ka hana malaila, a me kekahi mau hana pono e ae a ke Akua, oiai, o ka helehelena ia o ka olelo. Nolaila keia mau ninau: 1. He mau halawai no anei ka oukou malaila? 2. Ua hookohu aku anei ke aupuni ia oukou i mau Kahu Waiwai no ia Ekalesia. 3. Ua nahaha anei ka hale hiki ole ke hoopaa ae. 4. Ua lawe ia anei keia kuai ana, a hookomo i ka moolelo o ka Hoike Kihapai o ka Ekalesia o Waianae ma Kaumakapili, Honolulu, i ka malama o Feberuari iho nei? Ea! he hoahanau au ma ia Ekalesia, a ia'u maloko o ia mau la, aole au i ike a lohe hoi mai ka waha mai o ke kahu a me ka elele e hoike ana i keia mea kupanaha loa a'u e heluhelu nei i keia hana ano e. A ke manao nei au, aole i pili i ka imi hala ka mea nana i hai keia hana, oiai, i na aole i hai ia o ka nalo no ia o keia hana pono ole.
Eia ka mea i koe, aole kupono o kela manao o ka Aha Luna a me ke Kahu Waiwai i hoopuka ai mahope o ko lakou mau manao, me ka manao e ahewa aku ia kanaka, oiai, ua hoike oukou i ko oukou hewa i ke akea ma ke kuai ana, i na e hana oukou pela, alaila, he hoike ana ia i ko oukou ano pono ole.
E kamailio no ke kamailio ia mai.
KAUHANE.
Honolulu, O., Ap r. 6, 1875.
Huakai ma Kaleponi
HELU 7.
I ke ahiahi o ka Poakolu, la 23 o Dekema ba, oiai e kanike ana na bele kahea halawai o Honolulu nei, e noho ana makou ekolu, Mere Parisa, Lokana a me ka mea e kakau nei iloko o ka rumi ai o kekahi hotele o Kapalakiko, o makou ekolu wale no i ko makou papakaukau, he pakaukau poepoe uuku. Ua hoolawa ia ia rumi i na papakaukau o ia ano. He kanaha, a i ole, he kanalima paha poe e noho ana iloko o ka rumi ia wa, no kela a me keia lahui lakou. He poe Farani, Beritania, Geremania, Italia, Perusia, Amerika, a pela aku. Aia kela a me keia ma kona papakaukau me kona poe hoa'loha iho; a e kamailio nui ana kela a me keia ma ka olelo o kona lahui. Hapai ae la hoi makou ekolu i ka olelo o ka aina oiwi, no ka mea, ua hiki no ia makou ke kamailio ma ka olelo Hawaii, me kahi hemahema iki no nae. Na ka olelo hoi o ka aina i hoonoono mai ia makou i na mea ai o ua aina nei; nolaila, kahea makou i na mea ai o Hawaii, aole nae i lawa loa. Ua waiho ia mai maluna o ko makou papakaukau, he ia me he malolo la, a ua ai makou i ka opihi a me ka papai. Ua loaa no hoi ka opae, koe nae ka poi a me ka luau; na ka palaoa a me ka leko i pani ia mau hakahaka. Elua paha hora o ko makou noho ana ma ia pakaukau a oi aku. No ka lahui kanaka Hawaii a me na mea e pili ana i ko Hawaii paemoku ko makou kamailio ana ia po, mai ka hora 7 a kani ka hora 10, me ka pau pono ole no o na manao. A oiai makou e hoomakaukau ana e hookaawale, hoopuka ia ka manao, "e hele kakou i Napa apopo." Aia i hea o Napa? He kulanakauhale ia iuka loa, e like paha me Honolulu ka nui. Pehea e hiki ai? Ma ka moku ahi a hala ka hapalua o ke alanui, alaila ma ke kaaahi aku ke koena. "O ka poe a pau e kokua ana e hele i Napa i ka la apopo e hapai ka lima." Eono lima i koho e hele, oiai ekolu wale no makou. "I ka hora ehia e hele ai?" "I ka hora eono o kakahiaka." O ka poe e manao ana e hele i ka hora eono o kakahiaka e hapai na lima iluna." Eono lima i hapai ia; o ka hora umi ia a oi. A hoi aku la makou i kahi e moe ai, me ka hooholo mua nae e hoakoakoa makou mamua ae o ka hora eono o ke kakahiaka ma ka hotele Lick House.
I ke kakahiaka nui, hora elima a oi hiki mai la kuu mau hoahele i ka hotele. Inu kope iho la makou a pau, alaila, hele koke aku la i ka uwapo, no ka mea, e holo ana ka mokuahi i ka hora eono ponoi, a ma keia aina holo nui o ka hana, aole e kali ke au a me ka manawa, ka mokuahi a me ke kaaahi, no ke kanaka. Ina e hiki ole aku oe i ka hora i olelo ia, e haule ana oe i ka hope waa; ua hiki pono aku makou i ka hora i olelo ia. Ia wa nae a makou i kau aku ai maluna o ka moku, holo hou mai la kekahi wahi kanaka mai luna o ka moku, he mea poina paha nana ma ka uwapo; ia wa, hoonee aku la ka moku a kaawale aku la, i holo hou mai ka hana o ua wahi kanaka nei ua hala ka manawa, ua holo ka moku, kahea wale mai la kela i ka wahine me na keiki. He aka wale no ka mea i loaa aku iaia.
Iloko o ia kakahiaka nui a makou e holo ana, ua uhi paapu loa ia ke kai a me ka muliwai i ka noe. Aole oe e ike aku mamua o ka hapaha mile mai ka moku aku; nolaila, ua hookani mau ia ke oeoe a me ka bele o ka moku iloko o kela umi a me keia umi minute, a hiki wale i ka wa a makou i kii aku ai i ka aina, o ka hora eiwa ia, o Vallejo ke awa a makou i ku aku ai. Mailaila aku e holo ana na kaaahi a hiki i Napa, a holo loa aku kekahi a i Sacramento. Ma Vallejo, kahi e ku ai na moku, ua kukulu ia na lanai loihi a malalo o ka malu o ia mau lanai na kaa mahu e holo mai ai a kokoke i ka uwapo, e kali ana no na ohua o na moku. Kau koke aku la makou iluna o ke kaa no Napa. Aole liuliu piha ua kaa la i na ohua, kani iho la ka bele, alaila kani ikaika loa ke oeoe, nee malie aku la ke kaa a hala mawaho o ka lanai, holo aku la me ke kanike mau o ka bele a me ke kani pinepine o ke oeoe, a hala loa aku la makou mawaho o na kauhale, kuu hou ia aku la ka holo, ke i iho la au iloko o'u he oi ka hikiwawe o keia mamua o na wahi lio me na kaa o Oahu; me ko'u manao o ka palena paha ia o luna o ka hikiwawe o ka holo, eia ka anei aole. Ma ia hope iho, kuu pau iho ana ka wiliki a pau ka holo. Alaila, pau ka helu ana i na mea ma kapa alanui, huikau ae la na laau pa a me na mea e ae. Haalulu ke kaa mai mua a hope, pau ke kani ana o ka oeoe a me ka bele; he holo wale no ka hana. Ke i iho la au iloko o'u, heaha la keia? Ua like keia me na eheu o ka makani, koe wale no na eheu o ka uwila. E holo ana makou ia wa mai ka iwakalua a hiki i ke kanakolu mile iloko o ka hora hookahi. Me he mea la, mahalo iho o ka hora hookahi ke holo mai ia nei aku a i Waialua ma ia ano. (Aole i pau.)