Ka Lahui Hawaii, Volume I, Number 13, 25 March 1875 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, MARAKI 25, 1875.
HE KOIKOI ka haawina i ili mai maluna o makou, a e kono ai ia makou e makaala, a e wae i na manao kupono e waiho aku ai imua o ka lehulehu heluhelu nupepa—e makaala i na mea hou, e wae hoi i na manao i haku ia e ka poe hoike akea i ko lakou manao; i ke ala, ka maemae a me ke kupono—a kuhalahala ole ia o na olelo e puka aku ana ma na kolamu o ka pepa. Aole hoi he mea uuku ka hoomaopopo ana i ka palena kupono no ka ae ana a me ka hoole ana aku i ka manao paio o ka poe e komo ana iloko o na paio manao no na ninau nui e ulu ana iwaena o ka lehulehu. He mea nui keia o ka hoomaopopo ana i ke kaha e hooki aku ai i na olelo e hele aku ana e pane pilikino. Aka, aole nae ia he mea e hoohopohopo mai ai i ko makou manao no ka hoike akea ana i na mea a pau i ikea a i akaka i ko makou noonoo he hewa, no ka mea, o ka makamua iloko o ko makou naau o ka imi ana i ka pono kaulike e pomaikai ai keia lahui; a no ia kumu ua kono ia makou i na wa a pau, e kaomi i na ino a pau e kupu mai ana a alai i ka pono a me ka hanohano o keia lahui. Nolaila, e na makamaka, e ka lahui Hawaii, mai manao kuhihewa oukou i ka pane ana'ku o keia nupepa i ka mea hookahi, a mau mea paha, e pane wale aku ana me ke kumu a kuleana ole, aka, ua pane aku ma ke kahua o ka pono o ka lehulehu mamua o ka mea hookahi, a hapa uuku paha.
Iloko o ka makou pane, a hoolaha ana i na manao pane i hoouna ia mai, ua malama makou i na rula e pili ana i keia mea. Ua ae aku makou i na manao o Leakahele, a ma ia mea, ua pane ia mai makou i na manao hailiili. Aka, mai ka mua a i ka hope o ko Leakahele mau olelo wehewehe, aole makou i kanalua, a aole makou i nele i ka mahalo nui ia mai no kana mau olelo waipahe, e hooweli ana ma kahi i hewa, a e hoopa ana e like me ka lima aloha o ka makua i ke keiki ke hele lalau. Ua kau leo mai ko kakou Moi i hoike ae ai ma kana olelo pili i kana huakai ma Amerika, "O ka mikiala ma na hana, oia ke kumu i holomua ai ka pono ma ia aina" kelakela o ka holomua i ikea iloko o keia keneturia. Ina e hapai ae ka palaualelo lapuwale ia ia iho iloko o na nupepa, a ma kahi e ae paha, ma ke ano he wahaolelo a he alakai hoi no ka lehulehu, aole makou e kanalua i ka huai ana aku i kona ano maoli a waiho olohelohe aku iaia imua o na mea a pau, ke ike pono makou e lilo ana oia a me kana mau hana he mea e ino ai ka lehulehu.
Ano hoi, ke manao nei makou he pono ke hooki ia keia paio ana i pili i ka hihia o Abigaila Maikai. Ua lawa, a ua ko ka mea a makou i makemake ai, oia ka hoala ia'na o ka noonoo o ka lehulehu ma keia kumu hana i ulu ae no loko mai o ka ona. Aole o makou kanalua i ka noonoo maikai o ka lahui ke kaupaona iho lakou i keia mea. Ua ike pono lakou, a e mahele pono ana no lakou mawaena o ka oiaio a me ka oiaio ole—mawaena o ka pono a me ka hewa.
KA HALEMAI MOIWAHINE.
Mawaena o na koo pomaikai o ka lahui i keia la, ua aneane ka Halemai Moiwahine ma kahi o ka papa ekahi, aole ma kona ano wale no i kukulu ia ai he "Halemai," aka, ma ka ike ia ana o na pomaikai i loaa mai i ka lehulehu mai kona wehe akea ia ana no ko lakou ola. Ua kukulu ia keia hale i ka M. H. 1860, malalo o ka hooikaika ana a ke Alii e noho Moi ana ia mau la Kamehameha IV, i kokua ia e kana Moiwahine Emma. He oiaio, aia wale no na ke aupuni (mao na haawina a ka Ahaolelo i haawi mai ai) e hoolawa nei i na lilo no ka malama a me ka hoolako kupono ana i keia Hale, aka, ua hiki ia makou ke puana'e, "ua pomaikai ka lahui ma ka haawi mau ia ana o ia puu dala pomaikai nui o ke aupuni no ke ola o ka lehulehu." O ka lilo no kela a me keia makahiki, aia mawaena o $10,000 a me $11,000. O ka huina o na mai i noho malaila no ka makahiki 1872, he 451; no 1873, he 521; a no 1874, he 485. Iloko o keia mau makahiki, he 56 ka huina o na kanaka o na aina e mai iloko o 1872; i ka 1873, he 48; a i ka 1874, he 67. O ke ano a me ke kulana o ka malama ia ana o na mai malaila, na ka moolelo o na au i hala e hai mai ia kakou. He nui na mai i hiki aku malaila o kela a me keia ano, a malalo o kona malu i lapaau ia ai lakou a hiki i ke ola pono ana. Ua kaulana kona inoa ma Hawaii nei a puni, a me he la o kahi no ia a ke kanaka e hele mua ana ke ole oia e lilo e i na pelo hoowalewale a na kahuna hoopunipuni.
Eia no mawaena o ka hapanui o kakou Hawaii i keia la, ke mau nei no kahi maawe iki o ke ano o na aumakua kahiko, aole i pau loa; ke manaoio nei no kahi i na paaoao a me ka anaana. He nui wale na ano mai ino e noho nei a ua aneane e puni loa ka aina; a o ko lakou puni ana i na kahuna hoopunipuni kekahi o na kumu nui nana e luku nei i ke ola o ka lahui. Ua pomaikai iki paha kakou o Honolulu nei, ua ku keia halemai no kakou a o ka hele wale aku no malaila a hoike aku i ka pilikia imua o ke kauka, a e malamaia mai ana oe; aka, pehea na kuaaina? aole anei i like ko lakou kulana me ko kakou; Ke manao nei makou, ua like a like. He pomaikai like ana no ko ke aupuni, a aole lakou i kapa mai. A pehea hoi ka nui o ka mai? Aole no ko kakou noho ana iloko o ke kulanakauhale nei e oi aku ai ka mai mamua o ko kuaaina, aka, oia like no. A pehea ka pono? E hoolawa ma kela a me keia mokupuni pakahi i hookahi a elua paha Halemai. Aole no paha o na hale nui loa, aka, e like me ka hiki kupono.
Ua ike kakou a pau i ka pomaikai nui ma ke ku ana o ka Halemai Moiwahine mawaena o kakou, a aole anei e pakela aku ana ia pomaikai ina e hoolawa like ia ana ma na mokupuni pakahi? Owai ka mea e hoole mai ana i ka makou? He au "hooulu lahui" keia, a aia wale no a hoala ia na kumu, alaila, e ala pu mai ana no na lala; aka, ina o ke kamailio wale iho no ka kakou me ka hoao ole i kekahi kumu, aole loa e pau ana ke omo ana a na mai ino i ke ola o na oiwi o Hawaii. Ke ulu mai nei na pulapula, a e awiwi kakou e palulu ae ia lakou mai na kukuna wela o na mai ino a me ka puni ana i ka hoomanamana lokoino a na kahuna hoopunipuni.
E KA LAHUI HAWAII:—Aloha oe:
E oluolu mai paha oe ia'u, kekahi o na makuahine Hawaii, e hoopuka ae i ko'u manao ma kou mau kolamu? Eia ua manao la. Ua heluhelu au i ka paio ana mawaena o Leakahele a me Kahulu, a ua ike au ma ka olelo pane a Kahulu o ka Poaono iho nei, ua kapa aku oia ia Leakahele o Ailuene Bush, akahi au a lohe ia, aole nae malaila ko'u manao. Ma ka hapa hope o ka pane a Kahulu, ua kapa aku oia i kona hoa paio he holoholona, a penei kana olelo, "Aole oe he mea okoa, he hua haule wale, he holoholona kou makuahine!" Auwe! Ua ike anei o Kahulu i kana mea e olelo nei? Ke kapa nei oia i kona makuahine ponoi he holoholona, oiai, no ka lahui hookahi ko laua mau makua a elua me Leakahele; a o keia lahui no ia, a owau no kekahi o ia poe makuahine holoholona ma ka Kahulu olelo. Ina he holoholona kona makuahine, heaha hoi o Kahulu ke keiki? Hilahila loa au i keia keiki Hawaii!
Eia kekahi, ina e kaupaona ia o Kahulu me Ailuene, (ka mea e kapaia nei o Leakahele), ua maopopo loa ia makou e lele ana ka paona ia Ailuene, ua koikoi oia, a ua mama o Kahulu. Ua ike au ia Ailuene me kana wahine a me ka laua mau keiki; he ohana me ka inoa maikai, he maluhia a me ka hoopono. Waiwai keia lahui ke nui na ohana e like me ia. Ua ike au i keia kanaka o Ailuene, aole oia i ai i ka hai. Ua hooluhi oia iaia iho ma kekahi o na hana maikai imua o ka lehulehu, i mea e ola'i ka ohana. Ua pili anei keia mau loina ia Kahulu? Aole loa. Ua hiki loa ia'u ke hoike i ko Kahulu ano, aka, he mea ia e hilahila ai ka poe heluhelu. Auhea kona ohana? Auhea ka mea ana i hoohiki ai e noho pu, a e malama i ke kau wi a me ke kau ai? Auhea hoi na keiki? Aloha wale! E aho na keiki makua ole.
Ke hai aku nei au ia oe e ka LAHUI HAWAII, ua pono o Leakahele ma keia mau hana. A e kupaa oe me ka wiwo ole imua o ka poe hana ino, e pena ae no oe i ka helehelena o ke ino a ino loa, i pakele mai ai ke koena o ka makou poe keiki. Auwe au ka makuahine Hawaii! Auwe ko'u poe hoa makuahine o ka puhaka hookahi, i ke kapa ia mai e ka makou poe keiki "he mau makua holoholona!"
Owau no kekahi
MAKUAHINE HAWAII.
Ke kupua ino.
E KA LAHUI HAWAII:—ALOHA OE;
Iloko o kou mau kolamu, o ka la 11 o Maraki, ua puka aku ka'u pane hope no ka hihia o A. M. Ma ia hoopuka ana, ua moakaka na hiohiona a pau, ma ke kanawai, a me na olelo hoike no keia hihia, koe ka hoike ana aku i na manao o na Lunakanawai. A oiai, ke kaanini mai nei ka leo a-i-li-i-li o ka manu i ku ai i ka pua a Pikoiakaalala, e kuawili mai nei i ka mea no ana i hoike mua ai ma kana olelo pane, a i pani paa ia aku e kaua a nele i kahi mea hou ole e pane mai ai, nolaila, ua kaawale ke kahua, ua u-ha-u-ha ke kanaka i ka puhia i o ia nei e ke kikiao makani o ka oiaio o na olelo wehewehe a kou hoa. O ka mea i ike ole ia e ka lehulehu ma kau wehewehe ana; oia ka hana a ka Lunakanawai Kiekie ma keia hihia, mahope kona hoomaopopo ana; a oia hana a ka L. K. K., he haina pololei loa ia no ka hemahema o ka ike a H. N. Kahulu? Ua hooholo ka L. K. K., ua akaka loa ka hihia o A. M. ma ke Kanawai o ka aina, ma ka Pauku i hoopii ia ai, a ma na Kanawai e ae i pili; nolaila, ua kapae ia na mea a pau i hoopaaia ma ka mooolelo o ka Aha Kiekie, a me ka olelo hooholo a na Kiure he umi—a ua paa ka olelo ahewa a ka L. K. H. ia A. M., a hiki i keia wa. A o ka ahewa ana a ka L. K. H., mamuli no ia o na olelo hoike a na aoao elua, a me na Kanawai o ka aina e pili ana i ka hihia o A. M., oia hoi ka Pauku 1174 o ke Kanawai Hoopai Karaima, a me ka Pauku 1 o ka Mok. 5 o ia Buke Kanawai. Na ka Pauku Kanawai hope i hoakaka i ke kumu o ka pili a me ka hiki o ka hoopii ia ana o A. M, malalo o ka Pauku 1174 o ke K. H. Karaima.
Ua maopopo maloko o kau mau wehewehe ana i na pule i hala ae nei i ke kukonukonu o ka hewa i ka mea i hoopii ia, oia ko'u noonoo ana, ma ke ano o ke Kanawai a me na olelo hoike, a oia kulana ua kokua ia e ka ike o ka Lunakanawai Hoomalu, a o ka ike o ka Lunakanawai Hoomalu, ua aponoia ka pololei e ka Lunakanawai o ka Aha Kiekie.
Aka, ke olelo mai nei o Kahulu? oia no ka oi ma ke Kanawai, a ma kekahi wahi hoi o kana olelo pane hope loa, ua puana ae i ka leo noi e kala ia ina ua kuhihewa oia ma kana mea e olelo nei, me he 'la i kona manao aole no oia i akaka loa ua pono kona kulana. E like me ka'u i hoike aku ai iaia, ua ku oia ma ke kahua o ka ole; ua pa-ka ia aku na ku a olohelohe, ua puhia i ka lewa a haule aku i Molokai, ilaila ku i ka pua a Pikoiakaalala, a eia kaua ke ike aku nei, a ke eku mai nei i ka lepo.
I ka makaikai ana i ka ino a ka lima hewahewa i kukulu ae nei, a i kapae ia ae hoi e ka L. H. o ke Kuokoa ma ke kua o kana nupepa, no ka hopohopo paha o ike ia anei ka maea ke waiho ae ma ke alo, ua ike iho au i ke kahiko ana o Kahulu? iaia iho i ka aahu o ke kuewa. Ua manao e nalo i ka luu-poo ana aku iloko o ke kiowai poho o ka nele manao, a kahiko mai i ka aahu me ka manao e hoopaumaele aku ana au ma ka hoopa ana aku i ka puu lepo ana i hoouhiuhi mai nei iaia iho. Aka, ua ike aku no au ma ka meheu, ka maea a me ka oku iki ana ae o na wahi hulu i koe iho i ke kupua nana i unuunu a holo olohelohe ai iloko o ke kai o Puaakanu. Ku ke ino i ka eku ana mai nei me ka manao e nalo ka hewa, eia nae aohe e nalo, ua pania ka aina i ka paoa o Kahulu-i-i-ke-kuahiwi, a holo maalili ka wela o ke ahi-ena a ka wahine noho i ka lua. Pii, ahuwale ka mamo a ke kupua eku-lepo, eia la ua paumaele ka nuku.
E ka Lahui Hawaii, ke waiho aku nei au i na ino maea a ka inaina me ia no, me ke ao aku e hoomaemae iaia iho a maikai, alaila hoopa mai me kou hoa, a nolaila,
E hoi ke ala i ka uka,
I ka iu i Ko-iu-iu,
I ka home o ka oiwi,
I pumehana i ke aloha,
I makaala i ke kini,
I ke kini o maua,
Ua ike—a.
Kou hoa me ka mahalo o
LEAKAHELE.
Huakai ma Kaleponi.
HELU 5.
O kekahi o na hale kaulana ma Kapalakiko, oia na hale hoahu palapala. Elua mau hale o ia ano i komo ia e a'u. Ua kukulu ia kela mau hale no ka pomaikai o ka lehulehu e kekahi poe hui, a ua kau ia he wahi auhau oluolu maluna o ka poe i lawe i na pomaikai o ua mau hale nei. Eia na pomaikai i manao ia, o ka hoolawa ia'na no kela a me keia kahi kupono, na buke a me na pepa, e heluhelu ai e like me ka makemake o ka poe e komo ana iloko o ua mau hale nei. He nui a he nani no hoi ia mau hale, aole i nana ia ka lilo i ka hoomakaukau ana. Ma ka hale mua a'u i komo ai o ia ano, ua halii ia ka papahele me na moena lole huluhulu, a he pii loa ke kumukuai. A ua paa loa na paia o kela rumi a me keia rumi i na waihona palapala, ua hookaawale ia na buke o kela a me keia ano. O na buke pili kanawai ma ko lakou wahi; o na buke pili moolelo kahiko, he wahi okoa ko lakou. Pela i na ano buke a pau, aole o kana mai ka nui o na palapala, he mau tausani, e pili ana no kela mea keia mea i noonoo ia e ka poe naauao a me ka poe naaupo, aole mea i koe i noonoo ia e ke kanaka. Aia no ilaila ka moolelo o Iulesia a kakou e heluhelu nei, a me na buke moolelo e ae o na ano a pau, moolelo kahiko, moolelo hou; na mea pili hoomana o na ano a pau, kalaiaina, hooponopono aupuni, na buke mele, na buke pili holoholona, pili manu, no ka ia kekahi, a no na mea kolo, a no ke kilo hoku, a pela aku; aohe e pau i ka helu ia. Ma keia mea e ike ai kakou he lahui makee ike kela. O ka poe i paa i na hana o ke kino a hiki ole ke haawi i ka hapanui o ko lakou manawa i ka imi naauao, o lakou ke pomaikai i keia mau hale waiho palapala. No ka mea hiki ia lakou ke hele aku e heluhelu i na buke o ua mau hale nei. Aole nae o lakou wale no, o ka poe waiwai kekahi a me ka poe naauao.
O kekahi wahi kaulana oia ka dry- dock, oia hoi kahi e hapai ia ai na moku nui a kau loa iluna o ka wai me he moku la e kau ana i kula. Ua hele aku au e ike ia wahi. He moku kalepa nui ka mea i hapai ia iluna ia la a'u i ike maka ai. He mea liilii wale no na moku manuwa e ku mai nei ma ko kakou awa. E lele koke ana lakou iluna o ka ili-kai ke hookomo ia i ka dry-dock. Penei ka hana ana: Ua hana mua ia me na laau a me na papa he wahi palahalaha, me he papa hele la, aia ke kahua kahi e kau ai ka moku. Ua kukulu ia maluna o keia kahua papa, ma na aoao elua he mau holowaa loloa e like me ka loa o ke kahua olalo, a he iwakalua paha kapuai a oi ke kiekie. Oia wale no ke ano o ia mea: me he papahele nui la me na holowaa nui elua ma kela a ma keia aoao. Aia a makemake ia e hapai i kekahi moku, e hoopiha ia ana na holowaa me ka wai, a o ke poholo no ia o ua papahele nei ilalo, alaila kolo ia mai la ka moku a kau pono iluna, alaila pauma ia ka wai o na holowaa, a o ka lana ae la no ia o ua mea nei iluna, a hapai pu ia ae la me ka moku. He mea liilii wale no na moku nui. Aia a pii ae na moku iluna e koo ia ana ma kela aoao a ma keia aoao i ku pololei me ka huli ole ma ka aoao. I ka la a'u i hele aku ai e ike i keia hana, he moku kalepa nui ka mea i hapai ia iluna, he moku ano like me na moku kalepa e holo nei i na mokupuni guano. Waiho wale mai la ua moku nei mai luna o ka palekai a ilalo o ka iwi kaele aohe wahi i koe. Ua hiki i na kamana ke hele ma na wahi a pau mawaho a maloko e hana ai i ka lakou hana.
(Aole i pau.)