Ka Lanakila, Volume I, Number 3, 15 Iulai 1909 — KE TELEGARAPA UWEA OLE. [ARTICLE]

KE TELEGARAPA UWEA OLE.

0 keia au a kakou e~ola nei, o ia ke au pookela loa aku o ka naauao ame ui mea ike i hanaia e ka noeau o ke kanako • a i ka heluhelu ana i na mea i kahakahaia ma na papalina o ka ili honua a kakou e ola nei, ua ike a hooiaia ka hanaa ana o ke kupanaha iloko o keia mau la. Mai na la o-maka mua loa mai o ka houluuluia ana o ka mana o ka uwiii e Beniamina Faranakalina a hiki i keia la, eia ke holo-kiki nei ke ao iloko o na mea kupanaha hiki ole ke ikeia e ka maka o ke kanaka. Ua maheleheleia ka moolelo o keia honua ma na wa, a a iloko o keia mau wa 0 ka honua, ua oili ae he mau ike i oi mau aku kekahi maluna o kekahi. O ka ike kahakaha i na waihooluu o ke pena ana maluna o- na lole kapolena, lie ike ia i hiipoi nuiia i.kela au kahiko i nala, a ua kaulana o Mikaele, Olivia, Gudeio, Bafenedau ame kekahi poe e ao no ka loea ma keia oihana, a ke waiho nei ka hana a ko lakou mau lima he kia hoomanao a he mea ao mai hoi i keia hanauna hou e nee nei. Ke nana kakou i ke au o na kanaka haku mele kaulana, a i ka heluhelu «ina 1 ka lakou mau mea i kakau ai, ,e_Jpaa no auanei ia kakou na ike kuhohonu e pili ana i kela ame' keia hiea kino i okomoia aku 'ma ka lakou mau mele, *i he mau olelo ao mai hoi i kekahi mahole ano nui o keia ola honua ana. A pela pu no hoi i ke au ia Demotenesa ke kaeaea a o ke pookela o na kakaolelo kaulana o Helene. A i keia au e nenee paukiki nei ma ko aia o na ike pookela, ua ikeia na hana kupanaha a ka noeaa o ke kanaka i hana ai, a ke ku nei ke telegarapa uwea ole ma ke poo alakai o na ike apau i'hanaia e ke kanaka.

I ka A. D. 1632, ua kakau ae o Galileo i kekahi mau olelo e pili ana i ka mana o ka uwila a wahi ana: "Ua hai mai oia ia'u (kekahi mea i hele aku iaia) i kekahi o na mea huna pohihihi, a ma ka mana hana o na poo-kui mageneti elua, ua hiki ke lele ka olelo no elua a ekolu iausani mile." A ke olelo nei hoi ka Baibala ka buke 0 na buke i keia mau olelo, "E hoouna aku ana anei oe i ka uwila i hele aku ai oia, a hai aku ia oe. Eia makou?" O keia mau olelo wanana ua hiki mai 1 o kakou nei i keia mau la, a no ka mea, ke hoouna nei kakou i ka uwila, a ke hele nei oia, a ke kamailio nei hoi no kakou. Ke hoounauna nei kakou iaia aole no na wahi kokoke wale no, aka, ke hele nei oia maluna o na wai o ka Atelanika, na Aina-puni-ole hikina ame komohana, a ua apoia keia honua e kona mana. Iloko o keia mau makahiki e nee nei he lehulehu na lae-oo i huli nui i ka mana oi aku o ka uwila no ka hoohana ana i ke telegarapa uwea ole, a no lakou na inoa o Steinheil, Davy, Hertz, Morse, Edison ame Makoni, O ka inoa hope oia no ka luaui, a o ka hookalakupua o keia ike kupanaha. Ua hanauia o Makoni ma Bologna, Italia, ma ka la~ 25 o Aperila, 1874. He kaukaualii Italia kona makuakane. a o kona makuahine he wahine o ke koko Airiki. He haumana oia i puka pono mai mai ke Kula Kiekie mai o Bologna, a ua lilo ka ike pili \ ka imi ana i ke telegarapa uwea ole i mea nui i kona noonoo, oiai i ka umikumamaono wale no o kona mau makahiki. 0 ke kahua kumu e pili ana i ka uwea telegarapa uwea ole, oia no ka hoohana ana i ka mana hoonee o na uwea liilii i piha me ka uwila iloko o ke ea. Ua loaa keia loina ia Hertz ka mea mua i hioke. ae no ka imi ana i ke telegarapa uwea ole, aka, aole nae i hiki aku i ka pahuhopu elike me kana i manao ai, a ma 0 keia mau alakai ana a Hertz, ua nana aku o Makoni me ka hiaai nui no keia mea kupanaha a waiwai nui. Ma kona aina hanau no i hoomaka mua loa ai oia i ka hookumu ana i keia ike ku|>anaha, a ike koke iho la nc oia 1 ka puana a ka moe elike me kana i anoi nui ai; a no ia kumu ua kamoe aku la kana huakai no Enelani, kahi hoi i hoomaka mua loaia ai ke telegarapa uwea ole ana no ke kowa o elua mile. Ma ka makahiki 1902, ua kukuluia iho la he kahua telegarapa uwea ole ma Lae Coda, Makekuseta, ame Podahu, Enelani, a ma ka la 19, o lanuan, 1903, ua kukai olelo iho la ka Moi Eduada o Enelani ame Peresidena Rusevela. A mai kela manawa mai he tausani o na manao i lele akō maluna o na ale hanupanupa o ka Atelanika me ka uwea ole.

Ma kela makahiki aku nei, ua hooholo iho la ke Aupuni o Italia he puu dala nui o $150,000 no ke kukulu ana i mau kahua telegarapa ma Italia ame Amerika Hema, nona ka mamao o eono tausani mile, a he aneane e akahi-hapaha ke anapuni o ka honua. Eia na telegarapa uwea ole ke hoohanaia nei maluna o na moku, a ke ike nei kakou i ka launa kamailio ana o ko ke kai poe me ko ka aina nei. Nani no ke pookela o na lani i ka huna ana aku i kahi, a hoike mai i kekalii. ♦> ♦> •>