Ke Koo o Hawaii, Volume I, Number 4, 26 Kepakemapa 1883 — DON LE OREVELA! HE KANAKA HOLOLIO KAULANA A O KA Olali hoi o na Waoakua Anoano o Teseta [ARTICLE]

DON LE OREVELA! HE KANAKA HOLOLIO KAULANA A O KA Olali hoi o na Waoakua Anoano o Teseta

[Ma keia mua aku e hoopuka no makou i na īuoolelo pokoj)oko o kela a me keia ano, i ku i ka uani a me ka naouao, a i lawe inaiau ia īiiai lioi e makou no na ))oe lielnhelu o ke Koo o ITawait.]

Oka mokuaina o TeHOta, (Texiiß) ma Aiac~ rik<i Iluipuiii, uti k<iulauji loa ia inokuaina 110 kona mau kula j>a]alialal)a, na waoakua a nio lia kuahiwi u!iuJi. 01010 ia iJoko o lea moolelo o na moleuaina o Amerika e pili ana i konu mau -waoakna, aole lie mokuaina liookalii ma kona mau palena aina ke lioohalike ia me Te«eta ma na hololiolona hilnu liae, Aia. ma kona mau

kula palahalaha laula akea, ke holo ala na lio hihiu loa aole i ike pinepine i keia mea kino ola he kanaka. I kekahi wa e hele ai ona kanaka hahai holoholona a me na huakai makaikai a komo iloko o kei'a, mau kula pa]ahalaha, ua hiki loa i na lio hihiu o keia mau kula waoakua ke alualu mai i ka lio o ke kauaka makaikai e kau ana a haehae ae i kona kino i mea ole. Ona kanaka e hele ana i ka makaikai no keia mau ku]a palahalaha, e he]e ana lakou ma kahi o ka umi a oi aku me ka ]ako pu i na mea kaua, oia hoi na pu raife]a ki holohoiona. Ao na poe hoi e makemake ana e helo i keia mau kula waoakua, aole lakou he poe hawawa ma ke kipu, aka, o lakou kekahi o na oi ma ka lakou hana i maa ma ke alualu i na holoholona ahiu o ka waonahe]e. O Ponedeseta, he liiaaina oia no keia mokuaina, a aia malalo ona ka hoomalu ana o ua kanaka he mau haueri tausani. He mau mihona konu waiwai io ma ke elaia a me ke gula, a ua like pu hoi oia me lie Moi la no ia mokuaina. O kana mau liana a me na laweiawe ana i na kanawai, )ie oluolu a waipalie kaua mau hooliana ana 7 a nolaila, ua nui ka makemake o na kanaka iaia uo kona oluolu. O keia Kiaaina .Pone(leßGta ho keikikano kana e ola ana a me ko kaikamahine, i kapa la ma ka inoa o J£ale a me ka wahine opio nona ka olelo ia—Ka Xīi Nnni Kilakila o TeKota. ITe mea inan i na kanaka waiwai o Tescta, ka hele makaikai ana nialuna o na lio ame na kaa nia na ku]a laula akea o ka aina iloko o na maiiina malie o ka makahiki. Ua olelo ia keia mau kula pauoa laula, aia iluna o ia lionua palahalaha kalii i holo ai he mau haneri tausani o na holoholona hiliiu o kela a ine* keia ano; iie īiiau liololioloua hae i ko kanaka ke ike mai, a e hoao no auanei lakou e hoopoino i ke ola ke loaa hookahi ko kaiiaka rna ke alanui. O ka ino i olelo ia nia keia moolelo e pili aim i ua waoakua o keia mokuaina, oia keia ; Jle 15 tausani mile kuea ke anapuni o keia kula palahalaha e waiho nei ma ka lioima, n na liiki aku hoi

i na haneri tausani o na holoholona hihiu e holo- . holo ana* ma kona ili honua, oia hoi ka Elepani, ke Tiga, Bufalo, Liona, Lio, Ilio, Popoki, a pela aku. Aia iloko o kekahi kuahiw.i kiekie e ku ana, aia ilaila la-kou e hoomaha ai a e loaa ai hoi o ka lakou mau mea ai; a aia hoi iluna o keia kula palahalaha ko lakoii wahi e lealea ai, e holo ana i ka akau a me ka hema, ka hikina a me ke komohana, a o ka lepo kahi a keia mau holoholona e holo pupule aua, aia i ka hala ana o kekahi mau makahiki loihi e hehi ia ai o ka honua e na holoholona o keia ano, ua palahe kona ili honua a waliwali ka lepo, a o na kanaka hahai holoholona e hele ana ma na kuahiwi, ua puhi ae la lakou i keia kula waonahele i ke ahi, alaila, ua lilo kona mau nlulaau e ulu uliuli- ana ma ka honua i puu ahi lehu nui, a o ka wa hoi ia i pa kanalima ia ai ke ahiu launa ole mai o na holoholona, a e haalulu ana hoi ka honua i ka hehi a ko lakou mau kapuai; a i ka wa e pa mai ai o kekahi kikiao makani puahiohio, na ia mea ē puhi ae i ka lepo a me ka lehu o ka honua me ka wili ia iloko o ka lewa, a i ka wa e haule iho ai i ka honua, ku ae la he mau puu lehu lepo nui ma o a maanei o keia kula laula waoakua; a pela no hoi e hana mau ia ai keia ihau lehu lepo e ka makani puahiohio mai kekahi wahi aku a i kekahi. Ma keia wahi, uo lawa kakou no keia mau hoike no na mea e pili ana i keia kula waoakua i nohoia e na holoholona hihiu, ae hoomaka kakou kai&ailio no ke Kiaaina Fonedeseta a me kona ohana, i ko lakou wa e hele ana i ka makaikai honua no ka mokuaina o Lusiana, maloko aku o keia kula paiahalaha kanaka ole. Ma ke ahiahi o kekahi la, haawi aku la o Ponedeseta i kana kauoha i na kauwa, e hoomakaukau ia na lio, na kaa ohua a me na kaa ukana me na lako ai, e hiki ai lakou ke hele i ka waonahele no na pule elima a me kekahi mau ]ako kaua. 0 Ponekeseta a me kaua lede, kana mau keiki punahele elua oia hoi o Kale a me Luisa, a me 15 mau hoaloha a me na kauwa, alaila, ua piha ke kanakolu a oi poe hele ma keia huakai makaikai no ka la apopo. O Ke līauna, he keiki opiopio loa oia nona na makahiki he 24, a ua kapaia oia,—" he keiki alii o na poka." No kona akamai i ke ki pu pololei ma na mea liilii loa i makemake ia e make ma na wahi loihi, a iloko o na luapouli, ua kapaia oia me keīa inoa kaulana maluna, a o kana mau poka a pau e ki ai, ua kau ia ka hoailona o hope o kana poka me ka huakumu o kona inoa,—K. HL O keia keiki, he aikane aloha loa ia na Kale Ponedeseta, ke kaikunane o Luisa. He keiki waiwai oia, a he hanohano no hoi kona mau makua, a maloko o kekahi kakela nani oia e noho ai. Ua

V hoolilo loa oia i kona manawa i na wa a pau,—o ka hoomanao wale iho la no i na hiohiona nani o Lussa, a he kuko ka hana mau o kona puuwai e hana mau ai i na wa a pau, mfe ka makaala ana i kekahi wa ona e ike 15 hi aku ai i ka eha a kona puuwai e luaiele ia ana e ka ukana koikoi—he aloha. Ma ke kakahiaka o kekahi la ae, ua makaukau ae la na mea a pau no ka hele ana ma keia huakai, nolaila, kau aku la o Ponedeseta me kana wahine a me ka kaikamahine punahele maluna o kekahi kaa i hookaawale ia no lakou, a hoopuni ae-la hoi na hoalaha. ma o a maanei o ke kaa, oiai iakou e nee malie ana ma na alanui o ke kulanakauhale no ke kula waoakua. 0 Kale a me Ke Hauna, o laua na alakai nana e lawe nei keia huakai makaikai iloko o na ululaau ame na kuahiwi. Ua olelo ia keia mau keiki, o laua na oi ma keia mea o ka hele kuahiwi me na ululaau. O Kale, 4se keiki ake Kiaaiua nana ka huakai, oia ka oi ma keia hana, —o ke kau lio ahiu ame ka hoolakalaka. He mea ole ke kiekie o na mauna kuninihi, a he mea ole hoi ka hihipea o na laau iloko o na awawa, a ua kamaaina hoi-oia i na wahi maikai a me ke ino o ke kuahiwi, a koe hookahi wahi i koe iaia, o na kula akea palahalaha waoakua o Teseta, kahi i noho ia e na holoholona ka lehu lepo a me ka puahiohio. He mau la elua keia hele ana o ka huakai ma ko ]akou alahele, ma ke kolu o ka la, hehi aku la lakou nei i ka lepo o ke kula palahalaha i olelo ia—"Ka Waoakua ona Holoholona Hihiu, ,, nana aku la lakou nei, he mea e ka nani a me ke kilakila oka waiho papu ana oka aina. Ma na wahi mamao aku, e ku ana na puu me ka maikai, (oia hoi, ua kuhihewa lakou he mau puu ia kela, aka, he mau puu lehu lepo wāle 110 ia i a ia e ke ahi a puhi ia ek& makani puahiohio a kahi e pau ai o ka makani, lilaila, haule iho ka lehu lepo i ka honua, a ku ae la he mau puu nui, he lehu wale no nae ; apa liou mai ka makani, puhi hou ia aku he wahi hou ahiki i ka wa e pau ai o ka ma kani.) ona kuahiwi, eku aha ia ma kahi loihi loa mai kahi a lakou nei e ku uei, a ua hiki ia ke koho ia aku, he mau tauHani mile ka mamao mai ia lakou aku. Ma ke ahiahi oia la, iao malie aku la ka la e napoo i koua Wahi e iho ai, aka, o ka mea hou a lakou e ike nei, ona nanaina ano e o keia kula waoakua, i ke kololio mai o ka nialamalama waij liula ma ka ilihonua, a ano e hoi ka helehelena o | na mea kino ola. Kukulu ae la lakou nei ina ha1e lole, a hoau moe iho la lakou ma ka waokua i aumoe o ua po nei. 1 kelkahi la ae, oia ka eha o na la o ka huakai ? hoomakaukau hou ae la lakoli no ka hoomau ana

i ka lakou huakai makaikai e hele kamoe ana i ke komohana o ka waoa*kua 5 me ko lakou manao, o ke*awakea o ia la ? e hiki ai lakou i na palena o keia waoakua no ka mokuaina o Lusiana. E hele ana ka huakai i ke komohana malalo o ke ālakai a na keiki i maa ma ka hele kuahiwi a me na wahi alanui ole, a i ka. hiki mai i ka auwina la o ua la nei v hiki hou mai la no lakou i kahi mua no a lakou i haalele iho ai i ka kakahiaka o ua la ala. O ke kula waoakua i keia manawa, ua uhi ia kona ilihonua e ka lehu ahi, a ua nalowale hoi na ala ololi i hele mua ia e na kanaka hahai holoholona kuahiwi ma keia kula. Ma ka elima ae o ka la, ua hele hou 210 ka huakai me ka imi ana i kahi e hiki ai ke puka iwaho o ka waoakua ; a hiki i ka wa i napoo ai o ka la, aia hoi, he hookahi no wahi mile ko' lakou kaawale mai kahi mua a lakou i haalele ai i ke ahiahi mua a me ka elua. O ka mea hiki ke olelo ia no keia poe, oia hoi, ua nalowale lakou iloko o ka o na holoholona hihiu. Aohe wahi hU:i ia lakou ke puka waho, oiai aohe alanui ; o ke akamai o na keiki a Ponedeseta i olelo ai, he mau kanaka hele kuahiwi laua, a aohe wahi pohihihi i ko iaua mau maka, eia laua ke ku nei me ka hoaa ; a o na raea hoi a pau, kau mai la ka makau ia lakou no ka pau e o na lako ai ke puka ole lakouiwaho o keia palahalaha oneanea iloko o keia mau la pokole. Ua lohe ia ka leo uwo o na holoholona hihiu i ke aumoe ma na wahi mamao iki aku. Ua hele naku lakou nei me ka hoomau imua no i ka hele ana, aka, aole nae he mau hoailona e hoikemai anano kou ike aku i kekahi kauhale. E nana oe ma o a maanei o ka aina a ike 110 oe he kula wale iho no, me kou ike ole aku i kona mau welau palena aina. Ma ke ahiahi o ia la, akoakoa ae la lakou nei i kahi hookahi, a e kuka ana lakou no ka lakou mau mea e hana ai ma ka la apopo, oia hoi, e hele lakou i ka akau ma ke kowa o na kuahiwi, a hiki i ka wa e hui ai a hui ole paha me kekahi mea e ae, a make paha ma ka waoakua. Ma ke kakahiuka nui ]oa o ke ono o ka la, aia hoi i ka wa a ka la e puka ae ana mai ke kuahiwi ae, a poha mai kona malamalama ma ka ilihonua, aia hoi iloko o ia yekona, ua hoopuiwa koke ia ae la o Poiiedeseta ma a me kona mau hoahele i ko lakou ike ana aku i kekahi kanaka e kau ana maluna o ka lio ma kahi mamao, he ekolu hapaha mile mai ia lakou aku. O Ponedeseta. laulau ae la oia i kana ohenana, a kau pono aku la i ke kanaka kau lio maluna o ke ahua lepo, a ike pono aku la oia i na helehelena o ke kanaka opio e kau ana maluna o ka lio ulaula, nona lioi ka papale kaleponi nui e kau ana ma kona poo, ua hoopii mai o mua iluna;

he ilikalapu uliuli ke paa ana ma kona mau wawawae, me kouo noho ]io 'paniolo makuu nui oia e noho ana, me kana kaulaili hoohei hoi e kuuwelu ana ma kona aoao, a e ashu ana oia i kekahi koloka hulu holoholona aeae ma kona kua ? a e nana kapakahi mai ana o. \ i ka hale iole keokeo e ku nei i ka waoakua. [b hoomauia aku ana.]