Ke Koo o Hawaii, Volume I, Number 2, 29 August 1883 — MOOLELO O NA KAUA -A KEDUKE O WELINETONA KA MEA I KAPAIA E IA AU, KE Duke Hao o Enelani! -HEKANAKA POOKAPU I KE KOKO! KE KAUA ANA O NA PUALI KAUA BERITANIA,—A ME KO ENELANI MAU PAPU POHAKU. [ARTICLE]

MOOLELO O NA KAUA -A KEDUKE O WELINETONA KA MEA I KAPAIA E IA AU, KE Duke Hao o Enelani! -HEKANAKA POOKAPU I KE KOKO!

KE KAUA ANA O NA PUALI KAUA BERITANIA,—A ME KO ENELANI MAU PAPU POHAKU.

KONA MAU LA OPIO. O na makahiki he 24 o ke Duke o Welinetona, \x& lstwa ia no kona ano kanaka makua, a me ka -makaukau ma ka oihana kaua aina. O kaua mau buke kula ka mea riui iaia, a o ka moolelo kaua ,o na kanaka koa e hoouka ana i kekahi kaua he mau tausai?i ona koa ? o kana mea makemake loa iho la ia. 0 kahi ana e heluhelu ai a hiki i kahi a nu Kenela e hoike ai i ke akamai piha ma ka lawe maoli ana i na koa iloko oke ahr enaeua oke kāiia, oia kahi ana e heluhelu palua a pakolu ai 1 kekahi manawa, me kona hoopaanaau ana i ke ano o ke alakai a ua poe Kenela i na puali ma ke kahua kaua. O kana hana mua loa ana i hoomakaukau ai ma ke kula 110 kahi manawa kaawale ona, oia kona kakau ana i keia mau Kula, ana i inanao ai hc man mea ao kupono loa no na kanaka ©pio o likeixie ia ehoopaa ai i kekt ( ln* manawa kaa\vale ma ke knla, a oia keia malalo $ho nei : llula Ekahi—O ka imi Naauao, oia ka Papale Gula Ilauohano o ke kanaka; oke Akamai ame

ka Wiwo ole, oia ka Maluhia a me ka AVaiwai o ka lahui. Kula Elua—O ke* kanaka e ao ana. i ke koa, ua makemake ia oia e ku aku naa ke kahua k3.ua i ka'wa e kahea ia mai ai. e ka lahui uo kana apana haua. Kula.'Ekolu —Aole i kupouo i ke aupuni o Enelani'ke hoaia.i koua mau puali koa a hele iloko ona kaua liiiii; a aole no hoi i kupono iaia ka hele ana iloko o na kaua nui, ina ua nele dala ole. Rula Eha—O ke kanaka e hooko ana i ua kauoha i haawi ia aku malalo ona, oia ke kanaka e hiki ke hoolilo ia i Alakai no na puali kaua. Rula Elima—O ka manawa, oia ka mea nui loa i ko ke kahaka ola ana. lna e hoomaunauna wale ia ka manawa, alaila, ua lilo ka maua o ka pahikaua i mea ole; a iua hoi ,e hooliana pono ia ka manawa, alaila e noho alii auanei ka Naauao a me ke Akamai maluna o ua elau a me ka waha-o na pukuniahi. Kula Eono—He mea hilahila 110 ke kanaka koa ka huli hoi ana mai ke kahua kaua mai me ka nele i ka lanakila ole; o ka make ma ke kahua kaua iloko.oka lanakila, oia ka Lei Daimana Kani nana e poai puni i kona inoa nqie ka hauo o ka lahui. Rula Ehiku—Q ke kanaka i ao i ke koa, mai ao hou aku i ka hohe wale; oia hoi ? e hele imua a hiki i ka hopēna; e msni i ka uwahi pauela, a e aJo hoi i ka poka; e inu i ke koko a e moe ma ke kahua kaua. Rula Ewalu—M'āi hele i ke kaua ma ke ano kipi wale aku i kekahi aupuni, a aihue wale aku hoi i na he mea' hilāhila loa ia. E hookahe i kou, koko ma ke kahua kaua 110 ka maluhia o ka la'liui, i maemae ka inoa, pela hoi 'e kokua mai ai ka Makua Lani i ka mea hewa ole. 0 keia mau nrla ana i hoomakaukau ai, ua waiho oia iaia maloko o kaaa buke hoomanao, a e heluhelu mau ana oia i na manawa 'a pau oiai oia e noho ana tua ke kula. T ka piha aua o ua makahiki elima o kona ao ana maloko o keia kula, ua hōokuu mai la kana kumu j,aia, a huli hoi aku la oia i kona aina hanau. "O na "palapala liooniaikai a ke kumu kula no ko"Ata makaukau ma ka oihana koa, ua hoouna loa'ia ae la ia i ke keena kaua o Euelani, a mai ia manawa mai, i ano ike ia ae ai o Ata ma ke kulana kilakila o kona kino, kona hoolohe i na kaūoha r a me ka eleu o na mea i liaawi ia aku nana e haua. Ma keia wahi e na poe heluhelu, 0 kikoi iki aku kakou imua lie mau makahiki, i kahi i kau ia maj ai na hanohano mahina "ona. ria olelo

mua ae nei kakou i kela lielu aku nei 4 uSTloiia na hoohanohano ia o ke kaikuaana o Ata me koua hele.ole.i ke kaua, a peia pu 110 hoi rne ke L)uke o Welinetoiia, 'ua lona iaia keia mau hanoliano me -konahele ole i ko kaua, aka, 110 ke kiekie o ko laua koko, ua hapai koke ia ae ]aua e ke Kuhina Nui hia ke kaliūa like o ke kulana. /31a ke kau holo balota o ka makahiki 1790 /ma lrelani, ua koho ia oia a komo iloko o ke]a n> Hale Ahaolelo 110 na n akahiki eha, kahi a na kanaka naauao o ka aina e kalai ai i ke akarmn ma n& mea pili aupuni. O Ata opio, uar ku oia a kamailio pinej>ine maluna o na kumumanao lehuleliu, a e hoopaapaa ana hoi me ka ikaika i kekahi manawa me kekahi o kela poe; aka i ka manawa e hoomaka ia ai o ka hana i hooholo ia e ua poe la, aia holiloko o na la pokole, 'hiki mai la ka lono i Enelani, o kekahi mau apana aina malalo o ke anpuni makualiine, ua lawe pio ia e na enemi; o kona mau puali kaua, ua hoopuehu liilii ia ma ke kahua^kaua. Iloko o keia mau makahiki ana i komo ai iloko o kela hale hanohano, aole loa oia i haule hope iki ma na manao kalai aupuni. He kanaka kalai olelo maikai oia, a he hohonu koua mau manao e kamailio ai, ano ia mea, ua kaulana loa aku la oia iloko o na Hale Ahaolelo o Enelani, a ua maha]o ia hoi kana mau kumumanao ma kona hoolala ana e ke Alii ka Moi o Enelani. ī ka hoomaka ana o ka makahiki 1798, uahookohu ia mai la u'a Ata uei, he- ukali 110 ka Alihikaua JS"ui o Irelani, oia hoi ka Ela o "Welemolena. Ua hoopuka ae oia i kekahi hoolaha aupuni i na Keiki Alii, na Ela, na līaku, a me na Kēnela o na puafi kaua ; e akoakoa ae iloko oke keena Ahaolelo, ma ke ahiahi o ka la 10 o lanuari, no ka noonoo ana i ke kulana kaua o Enelani i keia manawa me kona mau enemi, oia hoi na <4 Ninau/) ka Ilikina." ī ka hiki ana mai i ke ahiahi o keia la hoolaha aupuui, ua akoakoa ae la na mea a pau, mai na Keiki Alii a hiki i na Alihikaua me ua kanaka koikoi o ka aina, piha kui ae ]a ua keena Ahaolelo nui nei i na kai'iaka, me ke kali malie ana i ka wa e hiki mai ai o ka Ela o Welemolena, ka Alihikaua Nui o na puali kaua ma Irelani. O ka Ilaku Sir Jonali Berinetona, lie Elole kuikawa ia i hooiuia ia mai lee keena o ko na aina e ma Enelani no keia e hoiko ana oia ma. loko o kekalii }>ylapala i lee Kuhina Nui, no kana mau mea i ike ai maloko o keia halawai, me kona mau manao e pili ana no Aht Weleaele, oia kona ike mua loa ana i kona mau no kana mau inea i lohe Avale ai niamua, a e heluhelu ia keia leta |)euei:

" E - kuu . Haku—O ka manawa mua loa o ko 7 u makaikai ana i keia tiale ? oia hoi ke ahialii. oka wehe mua ia ana o na hana o keia makahiki 1793. Ua hele aku aa ilaila me kekahi hoa'loha o'u, he kanaka no ke kuln.ua a naauao hoi o keia aina. ITe mau hoa loha nona na Haku Graretena ? Lenegarisa ame ka Haku Parela.. Oiai, o ko maua wahi e noho ana iloko o ka Hale ua kokoke loa mauama kekahi aoao kiekie o mua 0 ke keena e kokoke ana i ko alaniii -e komo mai ai o waena. Ika wa e komo mai ai ona Keiki Alii me na Alihikaua, e hai pakahi mai ana ko'u hoa'loha ia'u i ko lakou mau jnoa a me na kulana. Aia i ka wa i akoakoa mai ai o na mea a pau, aia hoi iloko oia mau sekona pokole, ua komo mai la ka Ela o Welemolena me kona kapa piha, a ku ae la keanainaholoōkoailuna, oiai oia e heleiaalie ana ma ke alanui o waena, ua hai mai la ko'u lioa'loha ia'u, o keia ka Alihikaua !S"ui o na puali kaua o Irelani nei. ]N"ana pololei aku la au i' ke aao o keia kanaka, a oiai oia e pii aku ana ma kahi e ku ana o kona noho, aia hoi, ike hou aku la au i kekahi keiki opio, nona ke kulana o ka wiwo ole,'nona hoi na ouli o ke koa maluna o koiia mau helehelena, ku pololei iho la ia ma kekahi aoao o ka Alihikaua nui, ua kahiko oia iaia iho me ke kapa o ke kulana Kapena, me na pilali gula nunui e kau ma kona mau poohiwi. * ISTo ko'u ano malihini i kona mau helehelena, ame ke ano e loa o kona nanaina kulana/ ua ninau koke aku la au i ko'u hoa'loha 1 keia mau olelo: "Owai'hoi kela keiki opiopio i noho iho la ilalo ma ka aoao o ka Alihikaua Nui ?" wahi a'u 1 P a ne aku ai. O ko'u hoa'loha, huli koke mai la ia'u a pane mai la me ka leo-hawanawana^ 0 kela keiki opiopio/* wahi ana i pane mai ai, u O Kapena Weleaele kela ? ke kaikaina oka Haku Morinetona, he Ukali no ka Haku Lutanela 0 Irelani nci 3 ka Ela o Welemolena." Nana pololei liou aku Jaau 1 ua keiki opiopio la, ama kahi' ana i nana mua ai imu'a o ka hale, aia malaila mau kona mau maka i na wa a pau, aole oia i luli ae ma o a maanei, a aole oia i kamailio iki aku me kekahi niea, No kona ano kuoo lōa ma kona kulana kapa koa, ua pane hou aku Ia au 1 ko'u lioa'loha keia raaii olelo:. "Ua manao au," wahi-a'u-i iwie aku h ai, " Aole paha he kamaiiio o kela kanaka opio/ ? u .Ua kuhihewa loa oe, M walii a ko'u hoa'lolia i pane mai ai. " E manaoio mai oe i'a, ina oia e kamailio ana maluna o kekalii kumumanao, aia maluna oia kahua kona mau iini aua ole a a hiki i ka manawa e hooko ia ai." O keia leta, ua lioouua pololei ia aku 3u ia i ke Kuhina Nui xtxa Enelani, a i ka hala ana ona liora 8 o keia halawai aua, ua hookuu ia na hana me ka holopono,

E kikoi hou no kakou ma keia wahi no kekahi mau walii akti, a m tiTQ.ua lioi o-ko Eakou liooniaka ana i kana mau kaua kaulana ma ka Anemoku, ōia hoi ke kipaku ia a*na o na puali kaua Farani mai na aupiuu aku o Sepania .a me Potugala, e hoike mua aku.au ma na meā ano nui i kahi ana i komo must ai e'hoiii i ka uwalii o ka pauda ? a e alo hoi i ka poka, e like me kana kuhikuhi ma ka īlula Ehiku o kana mau haawina kula, oia hoi ke kaua o Holani malalo o na kauoha a ke Duke o loka, ka A.lihikaua Nui o na puali kaua ]Beritania ma ke kahua kaua o Osedena.