Kuokoa Home Rula, Volume X, Number 2, 12 Ianuali 1912 — KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua [ARTICLE]

KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii

Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua

NONA KA N:\NT, Pali KE Kxja Mahina Al.O—lmi 1 Kana Ipo ma. na Alk Ki'aloloa o ka Moana—Lc>aa o Lru kta ica ©hk Noiio t ka Malu 0 ka PUA Haulana I KAWAI 0 WAIIUA—KA Hl'Al\-UOL& 0 KA IKAIKA—Ltr KOIA NA KUPUA 0 HAWAI I NKI—HUKIA N\ MF\ POHI Him 0 KONA. HANAUNA,

Oiai ka >vaa e pi\bt*e ana no ka holo aiu imua, ua ala ae \a 1 na wahi hoewaa a okuu ana iluia laiui no a noho pono na o ka waa, a h«Vi papio aku-, la ko lauu alo no mwa, a oia ka wa i ike aku <)i kekahi hoewaa i kekihi niau mea a niannia pr>no 0 ka ihu o ka waa o lakou nei e holo aku nei, hooho ae la oia irte ka leo nui: "He miu.mea i ae keia nnmua pono o ko kikou waa nei, he hoku paha, a i ole he aht piha, ua ae mpn ia ka lua o na hoewaa nie kona olelo ana ae' u Ua ike aku la au i ka a mai a ua nalo ho« ae la. Aohe he ekemu niai okahi kaki,om s ua ike mua no oia i ua mea a nei. Aole e hooman ana ka nana ana o na maka Polowahilani ma kahi hookahi, e hele ana kona nana apuni kahi mokupuni ona e npho ma, i ole e pae ia> aku e k?ihi poe e ae, apela oia e nana mau ai ma o a maanei, a pela i ike hou ole ai na vvahi hookele waa i ka a nw i o na onohi mdka o ua elemakulp maka a nei o Nuumealani Ia wa, ua kope hou iho |a o Kuaialu i kona mau kapuai wawae iloko o ke k;u, u.i hooi loa ia aku ka manu holo o ka wua 1 oi dku i kona mamua, me he mea ala f lele nn<i ko lakou waa me he nwnii ala īlun.i o ku īlikai, no m holo lua o ka waa i hoohikiwawae akn ia lakou a pae aku la mka o ka aina rna.loo a kau ann imua ponoi o ka ipuka haleo Polowahilani. I ka lohe ana hoi tr Poloiwahilani ī keia mea halulu ho o kona īpuka hale, oiai kona maka e nana:ananona kukuiu o kona mokupuni, meka upu mua ole ae, he pomo e hiki mai aaa, a j huh ae koua hana, ike aku la oia he wahi keiki unku e ku mai ana. \ He kahiko *lu kona e aahu ana, me kā'laau palau no ma kona Imia mimua ponoi o kona; hale, a na īa mea kamahao i hoopu ae i ka inama wela īloko ona, a ninau koke mai la no i ka mnau hoopn wel i o ka mai"A hua a pane. Owai oe?? "O Khaialn an " "He ikaika no?" i ninau mai ai o Poloiwahiiani me ka piha maina Ua pane aku la Kuaiahi "No ka tkatka hoi ke kumu o ko'u tnki aaa mai U iniua ou e keia kanaka e luku wale nei 1 holo moana " No keia leuhi ponoi ia ana aku e kahi Ueiki ī keia mau oleJo ooiea jinua o Poloiwahilani, ua pu hou ae I<j koua inaina a pane mai la "I nin kou ikaika ekena wahi naoaao hoomaneoneo fli, ola oe i ko ama hanau, aka, 1 hapa mai kou īkaika, waiho na iwi ou i Nuumealani nei " A huli ae la oia ī hope me ka mana e JaUu aku 1 kanalaau palau a me karia laau īhe; oia no ka wa a Kuaiahi i kaomi aku ai ia Poloiwahilani ma 'kona kua tne kana Uau pa.Ua, a j: Ju jl!cq b

i\Lvlo kona Alo, a nau? ae ia ka 1 mokupuni helookoa o Nuumealani oie he oUi 'la, uo keia hau le ana o kela kmo nui o Polowa «hilani mi keia hina palaha ana ona ilalo ke alo, Ja wa i nnki leoke aku ai ua eueu nei .» kikou iloko o ha le.o ka Nunui Poloiwahil ani a lawe mai laini mea kaua a ki loi aku la īloko oke kai, a nele loaoia i na mea eha ole koe j wale ko laua hakaki lim i : Oi moe hot ko Poloiwalulani t keia pomuniu o keia hina ana. ona īlalo a ala mai, 4 olelo īho' U oia īaw iho: l "Nam maoh ka hoi ka naneaj 0 ko'u hiamoe," Lohe aku la nae ua eueu nei' a kakou 1 keu mau olelo 1 hoo-j puka ae ai, cflat oia e ku ana I «o m t ka puka oka hale, a pa- | ne aku la oia "A<sle paha ke- J • na he hiamoe pono nou, he ma ke paha kena 1 hua ia aku nei e a'u i kuu laau palau la Kama ke loa." I ka lohe hou ana 0 Polowahilaiu j keia mau oielo, ua ala ; ino ae la oia īluna, a puhi mai ( la i kona hanu me ka īkaika, me ka manao 0 kona makani ka niea e lele lulii ai 0 Kuaialn, eia nae ua pili ae la no oia nia hai oka puka oka hale, a pakele aia no oia. Na ka waa hoi a me na wahi hoewaa, ua pakele no Uua, no ka nvea, ua hou no 0 Kuaialu 1 ka laau palau no «na iloko o ka lepo a paa loa, a ua olelo no ou ina hoev;'M e moe iloko o ka waha oka waa, aua hooko - 110 na hoewaā 1 keia kauoha, a ua hanaia keia hana e Kuaialu,

i ka wa o Polemahilam e hia-l moe ana. īlalo kona. alo, a. i kona ala ana ae, oia kgja wa ana e puhi nei i kona makani 1 mea e make ai o Kuaialn. la.ia e puhi nei 1 kona hanu me kona īkaika uaheleka .moana a kulepe na ale 1 o a tanei, d lelajiijii na laau, na laau ke one o lia kahakai, i hooki iho ka hana o ua nei i kana puhi ana t ka makani a nana aku ka hana, e ku mai ] ana no kabi keiki, a e kau mai ana no ka waa* Ua pane mai Ja o Poloiwahrlam "He kauwa make loa oe la'u e kena wahi uhim kau laau a 1 nui ko īkaika 1 keia la, ola oe, hapa kou īkaika, lilo j)e ī aiea kupalu wano aa'u. ,Ua pane aku la o Kuaialu me keia mau olelo ku i ka hoonaukiuki: "Aole paha kena o ka npnui e maka'u ia aku a», ano ka mea, ha umi ou kahaku ke kiekie, ahe eono kahaku kou a-na puni, a, o ka nunui o kou mau lim he nunui pumai'a a he haklhaki wale īho no." 1 I loa no apau t\a olelo a kahi leeiki Ika hoopuka. O ka hao mai la no la o Poloiwahilani ma kona īkaika rae ka- manao -e lalau mau ī kahi keiki a loaa, alaila, paki aku laia i waho, a i ile kowihwili ae ī kona wahi kapia-i a i ole, opa ae no iaia a lilo i mea ole, eia nae, ua. kuhihewa īa nnuaa a>n oni

mea, i kpna mau lima i lalau aku ai mp ka manao e opa i kahi keiki, ua pa ua Iho la nae koiia lima akau i ke kuau hoe a kahi keiki maluna pono o Va 10 uwa la, a no ka mea, o kana mau mea kaua wale no ia 1 lawe pu ai meia. O ka hau pal.ui hoi an.<, aia ke paa tnai la iloko 0 ka lepo maloko 0 ka iako o ka waa i ole hoi e lele lulii i ka makani hanu o Poloiwahilani. la hpopa wale ana aku no o kahi keiki 1 ke kuau 0 kan?f hoe maluna pono o ka io uw.Ua o o na Imu 0 Poloiwahilam» a ua loha iho la ia lima ona, oia no oe la ka i'a make i k<i hola, a 1 ole ka manu i haki "kona ekeu, a wili īho la 1 kona poo ilalo no ka nui o ka eha, a nana hou mai la kona mau maka, a ike mai la 110 1 ke ku aku no o kahi keiki, apakau mai la kekahi iima ona me ka ninnao e lalau inai, ua alo ae la keia hala, ua hao mai ia kela ma ke ano kuna lua tne ka manao e loaa mai keia. ! O kana ai lua i ku mni ai o [ ''Kalawakua" he ai lua u na I ka wawae e ku nui 1 ka hoapaio I e kulai ke hemahema kou kula(na. I I ka īke ana 0 kahi ieeiki 1 keia , kiiiu ai lua a Poloiwahilani, e j kukulu iho ana keia 1 ka palau(lau 0 ka lanei hoe ilalo, a paa | ae Ja oia 1 ke kuau iluna, 1 ha--1 weie nui kona hana me ka mauu e ioda mai keia, pa ana ko- | na wawae hema 1 ka mao 0 ka I hoe, he wahi īki wale no koe 0 ka lele no la 0 ke kueku i kahi e 4 na la eha 1 hoolauwili hou laia me ka piha inaina 1 01 pa vi mi aku 1 kona wa 1 hala aku. Hooneemai laoia i koni niho [ imua, oiai he ai lua īa a ka poe akamai lua oia o "Kahooneepu" |oiahoi,e holo mai ana īmua me ka ikaika a hopu mai kona mau lima elua ma ke ano puih | ke loaa ka hoa paio a hapai ae jla iaia a paki īho la īaia 1 ka | honua. Eia ka lua oia kuna ke loaa ka hoa paio e hookomo ia ana k->u poo malalo o ko īala kowa uha, a wala ia ana ou wa wae īluna, alaila, uhae ae 1 kou mau uha a o kou make no la O keko]u oia kiina ai, eumii ae ana kela 1 kou kani a-i pia ka ikaika oiai o kou kani ai aia ma

au o kana hoe iloko o ka lepo a' paa ā koe ka paLulau o ka hoe , ilunaj a ma!aU«fola kahi īpee iu' kiei aku la x ka numii, a hea- ' ha la kana hatw la manawa, e anaanai ana kona lima hema ij' kona maka i pau ae na. huna one eoeak ka ooi i kona mau maka, aohe nae he p.ui ae. | I kona hooki ana iho i ke puhi ana i ka makani, ua mnau akn la kahi keiki: ) "E Poloiwahilani Auhea au niau kaikamahme ka n>Pa au e kapa nei na "Huihm?" Fo neia ninau kuhao lo.i h kahi keiki 1 onou, hou aku .u u Poloiwahii ka manao ukiuki ana i noonoo iho ai: ! "Pehea la hoi 1 lohe ai keia wahi keiki i ka inoa o a'u mau let aloha, he mea kupanaha keia a'u e lohe net, no ka mea, o a'u mau kavkam«hme wale no a me ; a'u ko keia mokupuni, aohe ka- 1 naka e ae, eia nae ua loaa ko'u moa ame ka īnoa o a'u mau| kaikamahme. j Na keia mau nmau a kahi ke īku ka nunui oo kana mau kai-, kamahwe, ua pane pakike hou! mai Ia o Poloiwahilani ia Kuaiahi. | "Niaau oe i k«u mau kaikaj mah\ne e kena wahi aea puhiko, le a komohewa mai 1 ko rjiakou [ aina nei, a ma e hai aku au ia j oe i ko lakou wahi e noho nei,| a heaha kau hana" la lakou e kei na wahi puohikole, me ka ike \ho īho no aole 1 paa ae kou ho-, pe t ka malo e kohu ai ka nmau ana 1 ka wahme?" Pane aku la kahi keiki me ka leo oluolu īmua o PoLoiwaMa.ni I U I mnau aku la hoi paha au īa oe no lakou 1 maa walvne hoi paha na'u, ao oe ho> ko'u ma,kuahonowai, a'no ka mea, aohe hiiaona banai nalo " j No keia mau olelo a kaht kei ki ua pn hou ae la Va enaena o kona inaina, a olelo mai la 1 ka~ hi keiki: j "I nui kou ikaika, lilo la oe kuu mau kaikamahine " ( Pane aku la ua wahi eueu nei o Apua* "No ka nut hoi o kuu ikaika i hipa ai oe ilalo, ha 'ki ko hma akau, hemo ko kuekue wawae a me ka makapo ou mau maka. Oka ikaika h'ea la kau i manaoai, g nui kuu ika ,ika, lilo au mau kaikamahine

lioko o ko ia]a mau uha, a e halolo mai ana ko īala mau hma' malalo o kou opea, a ma e loaa pono hlo oe 1 moepuu na keia 1 kaeaea lua, a oia iho la ka ai lua ekolu a ka nunui ī hiu mai ai me ka manao e loaa ka eueu o Apua. Ua laiau iho la o Kuaialu t ke one a piba kona poho lima, 1 a nou aku ī na maka o Polo-| īwahiei a pa pono aku la kona | mau onohi maka, oia o Hoku a' me Mahealani, ua lele pololei, aku Ia na huna one lehulehu a' pa io aku la ma onohi mak* o' ka nunui, ua haha poeleele ae 1 la oia e lalama anaka hopu anaj a kona mau lima a me ka hele jslna a kona mau waewae 10 a ī auei rae ka hoopuka ana ae i na gle!o īno o kela a ene keia ano,a eia no ka eueu ke ku aku nei nana, oia a! lua a Kuaialii 1 kn aku oia no o "Hualepo," Ja Poloiwahilani e hele nei a a e olelo mo nei, īa wa ī ninau aku aku ai o Kuaialu 1 ka nu- ' nui: ' | hele ana oe ihea e ka nuiiui. E hele ana oe i ka poipo» » pulelehua." J Ua huh hou mai o Poloiwahi ■ lani ma kahi i pa'e aku ai ka ■ leo a puhi mai la i, ka makam : mai kona waha mai me ka mai nao ina e loaa mai kahi keiki i leleliilii. , j Oka K.uaialii hana ia ma'ia- . wa eii no kona hou aia i ke ku

īa'u. © ka ikEuka anei a lele oe 1 ke ao lewa, oia kou ikaika e hana mai ai maluoa ou } aia a lele au ika lewa lam oia kou ikaika, alaila, hoi paba lilo a'u mau kaikamahine la oe " Pane aku Ia kahi keiki īa Poloiwahilani* "loa pela, e makaukau oe la oe iho, no ka mea, ke hoopii i mai la oe 1 ka maina wela 1 ka j moopuna a Apua laua o K.eala , komo, keiki hoi a Holualoa me | Kaumalumalu. Ina pela o JCa.lawakua ka ai a kaua. 0 keia ai a ka poe lua, he hopu a hopu mai, a īluni no make ka hoa 'paio. j I loa no a pau ka olelo a kahi keiki, o 4tona nee aku la no īa no mua ma kahi a Poloiwahi lani e ku ana, a hoopa aku la ma ka aoao o kona kino j ke ku au hoe, ia pa ana aku no, e hao mai ana ka hma hema o Poloiwahilani ī ka hapapa ma o a ma anei ī kahl keiki, me ka manao ina no ka loaa mgi o kahi keiki f ua like oia me ka iole ka uwiuwjj ī ka waha o ka popoki I ' Lele hou ae la kahi keiki mahope o kona kua, a hoopa hou ma» la no i ke kuau o ka hoe. A l 'peku aku Ja kekahi wawae o Poloiwahilani i keiki, aohe no he loaa aku kahi keiki, ke noke nei na haihiiu, na oie/a mo. a pau, a no ka nui loa o kana mau olelo ino, ua piha loa kahi kei> ki i ka maina.

la wa i lele aku aku kahi ket kf a k.ui :\na na na poohiwi o P«loiwiihil«mi, o kekahi «waw,je ona nw kahi poohiwi apela no hoi ma kekahi poohiwi, a o kana o ka paae ana ae: j "E Kōialua o Kapalaha kai '«i. n 0 keia inoa o Kuialua o |ia ka inoa o ke Akua o ka poe laa o keU au kahiko o ka naau ao a me ke akamai o ia mau la jla i loaa ole i ko keia wa. Hookahi no hehi ana o ka wawae o kahi keiki me ke kope ajia ilio o na manamana wawae ma na poohiwi, a huh ana ke | alo o Poloiwahilani iluna, lele ; ana na onohi maka apai ka j mahma, a o ko Kuaialu lalau ( iho no īa īka pohaku puna poe poe a hoopih aku \$ ma kahi o tna onohwnaka ī lele mamuli o ka poaloia ana, a olelo iho la o Kuaiaiu: i e 'A i mea e hookoia ai ko olelo, nolnla, ke kiloi hei au ia oe j ke aouli o luna lilo, a oia kou j wahi e noho ai a lilo oe i hoku inakapo no ka hopena o kou mau la. ! X uwalo ae hoi ka hana o PcI loiwahilani ī ola nona, ua lalau jiho la o Kuaiahi i kona pauku j kino a kilui aku la īluna me keia : mau olelo: [ "A make ī ka moiopuna a | Apua." Huli ae la oia a nana j aku la i Ica lele ana o ke kino | o Poloiwahilani iluna me ka ma nao e haule hou mai ana, eia nae, ua hookoia no kana mau olelo. Eka mea e heluhelu ana i keia moolelo, e komo atia no pa ha ke kanalua nou no keia hakaka mawaena o ke keiki eueu o Apua a me Poloiwahilani a me kona kiloiia ana īluna a lilo kona kmo i hoku, a ma oe e nana e ka mea heluhelu iluna o ka lani ma ka malama o Apelila a hiki lloko o Atigate, e ike ana ntToe t keia hoku ano powe hiwehi, o kona nana īa ana aku, oia hoku, ua oleloia o "Polowa- j hilam'' a elu<» mau hoku e pih j kokoke ana, a oia kona mau ala ( kai, a oia no na opea ona. I E kala mai nae oukou e ka| poe heluhelu no ke kalakala loa j o kela mau olelo "opea" ua hiki | ole nae ī kou mea kakau ke »Ia ae ma na olelo honalonalo, ( no- j iaila, ua lele o Poloiwahilani ilu j na, a o na kaikamahine koe ana. Okela mokupuni o Numealani, ua lilo holookoa ia Kuaiahi, "ka Hiapaiole o ka ikaika." Aole t pau