Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 45, 10 November 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii. [ARTICLE]

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI.

ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii.

OLELO HOA.KAKA

aia wa ī ninau hoopakke mat ai o Kalamkupule \ ua elele nei: "Heaha ae la ka ia wahi Pāiea kua huluhulu n me la Opeapae pepeiao pulu wai o ka miki ana ae la o laila?" Pane aku la ua wahi eiele nei; "E Kalani —e' I ninau m«d nei o Paiea i ka mea nana i Uwe kolohe i ke ko'i haikupuna o oukou o m'ln ota o Olopu Ia wa i huli ae at o Kalamkupule a olelo ae la i kekahi o kona mau pu-kaua īkaika oia o Kaj>akahi(k} E Kapakahi-e'" O mai la no hoi keia pukaua me ka olelo ana niai. "Eia kekanaka e Kalam-e'" j "Aia hoi kela wahi Paiea a j hookano nui wale ke ninau mai la ike ko'i haiknpuna la Olopu. E paa aku hoi oe iua -wahi ko'i nei a pa-ka aku 1 ke poo o ua wahi Paiea nei, a lawe | mai oe i ipu-kuha no'u. E hele 'oeme ona kanaka." oko Kapakahi ohi ae la no ia eono lau kanaka koa, ekolu lan o fia koa mai Lahaina mai ame Kaanapali. Ekolu lau koa nalalo o Koalaukani. Malalo o Kaoo, elua no hoi lau, a he.poe keia mat Makawao mai. Ke huua keia poe koa apau e nee nei malalo o Kapakahi ame kekahi o kona mau mamaka kauamenakoaō Kamehameha, ua like me hookahi mano a me eono hu kanaka, ma ka helu oke au kahiko; a ua like la me 6,400 ma ka helu o keia wa. IJa maopopo loa o ka nmau ana a Hamehameha ao ke ko'i kaua o Oiopu, elike me la i hoike īa ae la, ua lilo nae u wahi mea hoouluulu i ke kumukaua ī ulu mUa īloko ona mai kela k*aua ana ma Hilo, oia hoi ke kaua o "Kauaawa,i" ke kaua hoi aaa i olelo mai ai ia Kahuewa. ',Inu a kaua i ka wai o lao." Oke kumu nui no, o\ kela nuouna, malu ana mai o Kahe<ili i kona mau koa i Hilo, no kokua ana ia Keawemauhih a me |Leoua Kuaahuula. Nolaila, eia o Kamehameha ma ka eheu hikina o Maui, kahi i Eoonee mai ai ī ke kaua o ke ehu kakahiaka Aole 1 kali o Kamehameha i kana hoonee kaua ana, aja a hoea mai kahi 'elele i haouna ta aku ai i Waiiuku ,no ka ninau ana ia Kalanikupule no ke ko'i kaua o Olopu, aka, ua hoonee mike aku la no oia i kona mau mahele koa apau me ka eleu a me ka makaukau I Aia keia poe koa bpio ke nee papa lano mua. 0 na koa ma-| lalo-o Keeaumoku, aia lakōu ma. Hamoa kahi, ihoolulu ai. A o keia poe koa kai hoehu kaua mua rae na koa o Maui malalo 0 Kahelemilo. O keia Kahelemilo, oia ka moopuna a Kahalemilo, aln ai-moku o Kau, Hawāi. O Kekuhaupio hoi me kona mau koa, uapii aku Ia lakou īlu na o Haleakala a kiei maoo Puujpianiau. A mauka oia wahi 1 hoolulu iho ai ua pu-kaua hia-

[paioleneio Konn. Aia hoi ke | ike ala oia i na kaa kaua o na laluoMaui. Uahlona haawina ehafeha i loaa ia lakou ma ke kahua kaua o«"Kakanilua" i ke au o Kalamopun i mea e hoomahuahua mat ai i ka nui o kona makaukau hoonee' kana aaa ma na ano he nuu 1 0 ko Kelumaikai a me ko Heleluhe, ko Kaleipaiaha me Hewahewaaui poe koa, ua hookui aku la lakou me ko Maui poe koa malalo o Kahahana, a ke iho nei ka lakou mau makaīhe, a me na pololu mawaena o na aoao a i elua. O ko Kamanawa mau koa a pela me ko Kalawa poe koa, ua hui aku lakou me ko Kapakahili mau koa, a tia hooukaia he kaua īkaika a me ka hahana loa mawaena o na aoao elua. O ka hele ia o ka hoonee kaua ana a hoea i ke kolu o ka la, ia wa i kuemi hope aku ai o Kapakahih rne kona poe*koa iloko o ka ululaau, aka, ia lakou e-emi hope aku nei, ua po'i pu ia mai ta lakou e na koā" o -Kekuhaupie- mauka- mai- o ke kuahiwi, a lukuia īho la na koa o ua Kapakahili nei, a mike pu iho la no hoi oia ma īa kaua ana A make pu iho la no hoi me Kahahana, a auhee iho Ia na o Mauu O ni koi kei a malalo o Kahalemilo, ua auhee akn la lakou a uka o Kanenelu, a īlaila, make o Kahalemilo. I ka hiki ana o Keeaumoku i Oneuli, ilaila, hoolulu iho la oia. Ua maopopo toa, ua lanakila ae la na koa o Kamehameha, a no keia lanakila ana o na koa o a Paiea nei, ua kau tho la kau weh ī na kanaka o Maui 0 kekahi kumu nui nana i hooawiwi hikiwawe loa ana o keia lanakila ana o Kamehameha aoao oia no na hookele makaukau ! ana a Olohana a me Aikake, ke | ki ana ia" "Lop&ka" pukuniahi. O kahi i hoomaha ai a i hoolulu ■ ai na koa opio o Kamehameha, ma Halehaku no īa. Eia ma keia kaua hou ana i olelo aku al o Kamehameha i kona mau' koa ppio. "E nui ke aho e na koa opio a inu f ka wai o Iao." Aia ma Puukoae ī mohai ai a ī haaa hon ka hiana o kekaua īmua o Kukailimoku, akua jNa'i Aupuni o Kamehameha, a ua kapuīa wahi o "Kapuaio! Kamehameha " Ma keia make ana o na pukaua, a auhee nohoi na koa o Maui. t eiike me ia i hotkm ae la, ua hamama a ua malaelae ke ala no Kamehameha e hehi ku ai i ke Kula o Kamaomao. Ua koi mai la na mamakakaua o ua aln aei, e alualu iakou i na koa o Maui e auhee la a e pepehi, aka, ua kaohi aku la o Kamehameha ia lakou, me ka olelo ana aku i ua poe alii nei: Ua oki ia mau manao-oou-kou. Ua lanakila ae la no oukou, a e hookuu aku i ka poe jjßgke_glg_giaJce kahua kana p hoona aaa i kahi e ola ai. Aia

ke kaua i ka wai o a ilaila ke aht>/ kuuia 4 f>au ka loa. Nolaik) ke Koike )iou nei no 0 Kamehanieha i kona manao 'aloha hoakanaka ma keia wahi oia hoi kona ae ole aria i ki ma keihake o kona poe īilamaka kaua e alUalu e pepehi i na koa auhee o Maui, e*naholo la iioko 0 ka uiulaau a me nh kakai pa(i a me na owawa E hoomaopopo e ka makaaiaka heluheiu m-i keia wahi, o j Kalanikupule ke ke?ki a ka Moi Kahekili a o>a kekaht alu ai- | meku kiekie loa e noho ana ma jma Maui, 1 nei wa a Kameha- | ineh-i i hiki aku a\ ma na pea jKnolau o Maui, plikeme ia i ho īkeiaae nei O Kahekili i keia wa, ai.i oia i Oahu kahi ī hoonee ai i ke kaua me Kahahana. He mea maikai paha mi ka aoao o ka mea kakau moolelo ke hookomo ma keia wahi i kekahi mau hoakaka ano nui e pili ana no keia kiui a Kam a hartieha i hoikeia ae 1ī j elike me ka S M, Kamakau i hoakika ai ma kana buke moolelo e pih ana ia Kamehameha, J oiat no hoi he mau mea waiwai nui kekahi i ikeia e ka mea ka- 1 kau moolelo e pono ai ke hoo-' paa īa ma keia nee aaa o ka! moolelo no ka pomaikai no ka hanauna opio o Hawau nei ma keia hope aku 0 ka mahele moolelo a ka me'a kakau i hoike ae la, mai ioko mailoko mai no īa o ka buke kakaulima a ke ku .auhau o S. L, Peleioholani. ! Ma keia wa a Kamehameha , ma i heea aku ai i Maui me ko- ( tia poe koa, e noho aaa o Kafa[mkupule me Koalaukam kona ! kaikaina me K am ohomeho, a |no hoi ko Kalanikupule kuhina kaua a kuhina nui no hoi, apela ( pu iio bof na ain o ke alo alu o -u a-Kalamkupulepne- kona-ma u mamaka kaua ma Lamkeha, 1 Wailuku. | E noho pu ana no hoi malaila ( na aiii kapu o Maui, oia o Katola a me kana mau kaikamahine a me kekahi mau aln ae e, A lohe o Kalanikupule, ua hi ! ki mai o Kamehameha ma Hana, nolaila, ua hoou īaaku la oia 1 kekahi puahkoa i Hamakualoa, o Puukoae ka inoa, he wahi ia aia ma kai o Puumaile, Hanawana, a ua kauaia ma i a wahi, a pau ai no koa o Kalanikupule i ka lukuia I ke ahiahi, ua pae aku la o Kamehameha ma ī Halehaku, a pn aku la oia me korta poe koa a hiki i Kapuai o Kamehameha a hana iho !a lakou malaiia i mau papai hale noho no lakou. I ka paa ana o keia mau papai hale, ua ku iho la ka hoailona no ka pono a me ka pono ole, ka lanakila ame ka lanakila ole o ke kaua, ma ka hoike ana mai a ke akuahuiu, oia o Kukailimoku, I keia kauoia ana o ua akua hulu aei, ota ka wa i okakala aej ai na hulu e kuku ana īluna o o Hina-waikolii. A Imamuli o keia ala ana a ua 'mau hulu nei 0 Kukailimoku a kupololei, na maopopo ae Ia i na U a aa o Kukailimoku e nee no ke kaua, a e lanakila ana no. j K ka makamaka heluhelu, he jmea maikai paha i ke hoike ae 1 j kou mea kakau moolelo m.i keia ,wahi, no kekahi pdi ana j i keia mau "akua huJu" a Ka--1 mehameha e olelo la nei o Ku- , kailimoku, ruaka mea hoi e pjh , ana i keia mau hulu O Ku ka moa o keia akua, a , ua lehuiehu no na liaiano i hoo piliia aku o keia moa, ehke me Ku-makea, Ku-kapao, Ku-ika-\neke, Ku-hoomenuu, Ku-kalam Ku-kalaniehuiki, Ku-ikekala, i pela waie aku. A o keia akua a o Kukailimoku. O ke doo

nae o epau } oia o Kunulakea, a he nlau inofei Wale fto na Ku e ke. He poe akua laau keiā mau Ku apau, A o k(? ano nui o ka lianain ana n ke akua ladu e lifo » nkua alakai, oia noke kāainuia aaa a paa o'alo i "old" me na "ape-ula M me rta a maluna o ke poo he hulu e ku weiu ana me kuweawe makalii e uhi ana 1 -ke t>oo A 1 ka wa e mnau īa ai ka ninau imua o "ECu" a hotkeia mai paha ka hain.a o ua m nau la, e ikeia ana ka haina hooiaio, t«ao ka hlo ann o ua mau hulu nei i k ; a koho w<«'puilani la, A owiliin ae a kupololei ilunn me ke kohh kapalili ana Alaīla e lele ana keia mau hulu a kupoHei ihma o ke poo; o ka hma paha a i ole ma ke kipoohiwi a me kekahi wahi e ae paha o ke kino o na a o ka mea palis n.ma ks mnau. I ke kaknhiaka o kekahi la ae na īke aku la o Kamehameha ma ! kajilT weowpo mai ona aliuula ma ke awawa maloko o ka maln okauhi laau, aoka 1 wi ibo h no ia i hooukaia ai ke mawaena o nnao a i U\q o ko Kamehimeha man koa ame na koa o Maui O ka moa o ke>a kaua o "Ka awa~ntn" n)?mub o ka o ka waa mai Hawan nai, e nee ana mai ke onp mai o Hamoa a hiki ī Kaw-upap=i Ke ike nt»i no nae o Kameha meha, aia n ke kaua i nolaila, hooholo koke īho la no oi» e nee no kona mau |au*vaa ko ke kai o Kahnlui. Aka. mamua oko Kamehameha haalele ana iho i na kaiaulu o Koolau, o Maui, Hikina, la-oia i na- dio -o ke kaua, oia na aln a"rae na ma kaainana p hoi lakon a noho ilu na b ko lakou man wahi r>onof, a me kona olelo pu ana aku "Auhea oukou e na ahi a me na makaainana o Māui nei, ua lohe no oukou i ko'u kanawai' a'u i kukala.ai maluna o Puukoae, oia ke Kanawai lahoa. E hoi oukou a noho ma ko oukou mau wahi ponoi iho, a mai hanaino ina kanaka, aole e hoopea wale i ka mau hnh lau, o fnake auanei oukou. Mamuli o ka make ana o Ka pakahili ka mea nana > paa > ke ko'i o Olopu, ua loaa īho la ua ko'i nei īa Kamehameha. Ua hlo hoi na olelo a Kameh'ameha ihoike mai ai īnma o na aln a me na makaainana o Maui ī mea na lakou e mahalo loa ai i ua aln nei o Hawaii Aole ī pau