Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 36, 8 Kepakemapa 1911 — KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. [Illegible] ka Na'i aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o KA Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

KA MOOLELO Q KA KAMEHAMEHAI. [Illegible] ka Na'i aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o KA Hi'apaiole ma na Kahua Kaua o Hawaii

01-PKO HOAKAKA

He mea pono paha 1 ki mea mea kakiu ke hoomaopopi ae ma keia w-ihi, i nei wa i puka ae at kela mele kaulana loa, oia iho keia: Hole Waimea i ka ihe aka makani, Halakika 1 ka Puukohi, Ike 1 na a-h a ke Kipunpiiu, He laan Kalaihi ia na ke anu, I o-o 1 ka nahele o Mahiki-o e—o, Ua hoololin no kekahi mau hu«io!elo-o keia rrele mahope mai e kekahi poe haku mele e iike me keia Hole Waimea ī ka ihe aka makani, Hao mai na ale a ke Kipuupuu, He laau Kalaihi ia na ke anu, O-o īka nahele o Mahiki O ke kaona o ka loaa ana o leeia mele, oia ka wa e hana laau ihe ei laau poiolu ana na koa o Kamehameha ma Waimea. A oia lakou e hana ana ī ke'a laau, e koh ana a oioi ka maka ■o ka ua ike aku la na kaoaka koa ia Kamehameha e hote ihe mai ana no hoi ia._ Aole nae oka ihe maoli, aka, oka ihe hoepa 1 ke kino oke kanaka, ka mea ī holo ma Ke meie, be "laau hooulu ,i ke kino." O lie aluwahme ī holo ai keia mele o Hole Waimea ka īhe a ka makam, oia no o Wailuanuiahoano, ke kaikamahine ponoi tio a Keoua Kuaahuula ame K!aiolani kana wahine J lta hana ia ana o keia mele a paa, ua laweia aela keia kaua e na koa o Kamehameha. Eae mai i ka mea* kakau e olelo iki ae ma keia wahi nei O ke kalana aina o Waimea i ke "anu a ka a-a Kipuupuu,'* oia ke kalana i hoouka la ai na kaua lehulehu Pau na kariaka ika make iluna o na ka*jiU3 kaua, a koe ka poe opio ouo hou e ulu ae ana, a o nei poe. kanaka opio e hele nei ī ke kaua i Laupahoehoe. Eia na kaua i hooukata ma ia wahi1. Kaua-a-Umi me Hakau. 2. Kaua-a-Uml me Holohoioku, alii o Waimea. 3. Kaua-a-Mahiololi, kipi īa Mahiaeee, oia o Mahina 1, alii o Kona. 4. Kaua o Kauhuia, aln o Hilo kue ia Keakealamwahine k6 kaua huliamahi keia no Waimea, no kekahi mau koa o Keakealaniwahine. «5. i Kaua Kuaumiiamahi, kue īa Mokulani, atii o Hamakua; a oia ke kaua ia Kahuenaha. He ehma makahiki oka hooiliia ana o keiakaua. Ua ku papa-lulu nā koa mai Hokuula aku, a iho il ilo o Mahiki a pii ilana o Maunakea, iho ma Kapii iluna o Maunaloa, iho ma Manuka a hiki i kai o K*pua ma Kona Hema/ Ua •kapaia keia kaua o na makahiki elima, he Hule Mamala-koa.

6 Ke Kaua a Alapamu iMo lokai, a hoea i Oaho, oiai nae aole keia mau kaua a īa ;\lu 1 hoouka ai ma aka, no-.laila-aku-no-koaa-poe-kamika^- ! no Kohala no hoi kekahi." 7 Kaua Keaweopila, k?i ki ponoi a Alapainui me Kala- • mkeeaumuku, a komo pu o Ki - ' lanopuu ma keia kaua am, li- j aakiU ai o Kalamoouu Ma ' hoouka kaua ana 1 Molokai no Walmea, no Kona a me Kau ' na koa. 8- Na kaua lehulehu a Kalaniopuu īa Maui apela aku, no Waimea no na.koa. 9. Kaua ma Hakali, Hilo a make ai ka paele p ika'u a Kahekih, malalo o Kihahawai, no Waimea a me Kohala no na koa. 10.Kaua „ ma Mokuohaij mawaena o Kamehameha a me, Keoua no Waimea i no Waimea a me Kohala no na , koa 11. Kāua ma Paieie ame Puaaloa, oia ke kaua o "Kauaawa," no Waimea, Kohala ame Kooa na koa. 12. .Kaiia o Hapuu ma Kohala, no Waimea no kekahi poe k inaka opiopio. E hoike ana : keīa ku a o4i J<anaka ana o Wai i mea no na kahua kaua lehulehu ehke me ia ī ho>keia ae.la, he , aina kanaka nui o Waimea 1 kai i wa kahiko. Ika pau pono ana ona booi huhu kaua ana a makaukau na pualikaua apau no ka nee ana i no ke kaua, ahe mau la mamua iho o ko Kamehameha nee ana aku me kooa poe koa, ua kena ae la oia ī kona poe kahuna ikfe, na kilo, na kuhikuhi puu one a me na papa huli honua, e 1 nana i ka lanakila a meka lanakila ole o k» kauaUa ku no hoi na kilo lam, a nana j ka lakou mau īke, na ka-

huna no hoi, wehe no hoi i ka lakou mau hoailona ma na pulei A pela no hoi me ia poe īke e ae o ka poai o na poe ike kilokilo k£ua. Ua hoike ae la no hoi kela a mekeiamea ike i kana mau olelo hoike, a he laaakila wale' no ka lakou mau olelo ike a patr "Ku no ke kaua au e Kalani Mehameha," wahi a ua poe ike nei o na kilo nui a me na. kahuna kaulana, lanakila no oe e Kalani. A oiai keia mau kahuna e hu ai ana 1 ka lakou "Ipu Kuaaha"' i ka īke no ka lanakila o ke alii' 'he pane leo aku o Holae' me kana kaikamahine o Pine, a ' no keia puai leo ole mai īa laua ! mai, īa wa huli mai Ia o Kame- ! hameha a ninau mai Ia ia Ho-' 'lae: ( "EI Peheahoika olua n0 nei kaao kaua a ke ahi. U a ' loheaenei ke alu i ka'lakou' nei mau hoike apau, he lanakila' wale no ka lakou nei 1 hooia mai nei i ke ahi. Ku no ke kaua' a ke aln, lanakila no. Nolaila, ua makemake au ia olua e hoike mai i ka olua ike no keia hana !

nui a ke alin." i Huh poHo aku la o Holae imua o Kamehameha a pane aku la l "Ua like no ka maua īke mV ka ke'a poe kahuna ,qu e kalani' Ple kam lan.ikila no keia au, e kalanu / kn, i keia kaua nae, nahoahoa ke poo o kalani Aole, nae noko o ka huna-paa oke kaua Aia la īke ehu wawae jou e kalam O keia ka w.uwai I ula em e kala'ii, he ke-wai mohojuh. Oia auauei ka moku o ,Maui, pia pa n i wai olio '' I Ika lohe ana o Kao ehaire h i ī keia ni; u olelo a Holae, ua hlo iho la no īa i mea nuikai t 'kona noonoo Ua pui ae hka , hana a na kahun i a me na kilo > aua Paioa nei, a o ka hana wale ni) i koe, a ka nee aku iniua o ke kau.i. | Ika hiki ana mu o Mahuie, ' ke alii kilo o na puahkaua o Ka mehameha, ua hoopuika īho la 1 līa e ka.i-kam 1 na pnahkoa a 'pau elna, ma ka hookuku ana' , i ka ike a me ka makaukau i ka j lawelawe ana īna mea -kaua, 1 I Kkolu h ī makaikai ai, a 1, I ktlo ai o Mahme ika makaukau ona mahele koa me na pana, . O ka wa 'aua foa pah"T keial ikeia ai ka moolelo Hawau he poe pana pua kekahi o Hawaii nei, a maloko hoi o na koa po» noi o Kamehameha ka īkeia ana 0 keia ano mahele kaua v"līe poe ike ko Hawau nei i ka lawelawe ana īka pana pua mamua, elke me Pikoiakaalala a me Momele me kekahi poe e ae*o ka wa kahiko, no ka pana ana ina lele a me na manu o ka lewa, aka, aole . moolelo kahiko, ke ole ka mea kakau e kuhihewa e hoike ana i ka lawelawe ana oia hana ma' ka oihana kaua maoh A ke hoike ;iei ka mea kakau S. L. Peleioholapi, ua Jayv v elaweia he mau mahele koa pana pufi oia ano i keia wa a Kamehameha i hoeu ai i ke kaua no Laupahoehoe. - f Uaokilono hoi-o Mahuie \ jka makaukau A*a-aU o na koa a me na kaula maa, a ua ike oia 1 ko lakou makai'kau. Ua nana p Mahu e i na hana kaa laau ihe pololw a pela me na hana e ae a na <oa } a na inakaukau. Nolaila, i ka eha p ka la, haalele īho la ka puali Malana, a e alakai ponoi la anahoieKamehameha, a pela pu hoi me ka puah Kipuupuu, e alakai ia ana & Nuuanuakeleiopuu. Ua nee aku la keia piau puali a elua a hoea mauka ppnoi o Ur-ii-koa. I kekahi wa i maheleheleia ai a hookaawaleia ka

nee ana o na puah. Ua iho, ka puah Kipuupua e alakai la e Nuuanuakileiopuu na kai o Koholalele, a o ka puali boi a Kamehameha, ua hele loa lakou no Lauwia, ,a~ hala loa kekahi maheLe koa Mau}ya, a 0 kekahi hapa no Laupahoehoe. A mamua o ka puka ana ae o ka La i kekahi kakahiaka ae, ua hoea na mahele a elua ma ko laua wahi 1 makemakeia ai no ka Jele kaua ana Maanei eliuli ae kaua ek* makamaka htrluhelu, a nan3 i ,ka pu£*i Kipuupuu, malalo o 1 Nuuanukaleiopuu, Marhu;i np , hoi o ka puka ana o ka La i ke f kakahiaka, ua hoea aku Ia la-

I kou mawaho'o ka ulu lehua, a mai la lakou me na koa kiu o Hamakua mauka maj o t kahi i kapaia o Kaumaikaohu. I ka ike ana mai o ua poe kju nei 1 ka puali Kipuupuu e nee aku ana me he wai kahe la, ua holo koke aku !a ua poe kiu nei me ka mama loa <* hoike aku la i ko Hamakua mau alihikaua nui, oia o Lohiau, alii 0 Kapu. lena a me Kaulamamoku, 'ain o' Kaunioahi, I ka lohe ana 0 \ keia mau aln ; o ka hponee mai

a no ia 1 ko laua mau koa. Ma keia kauā ana na aoao a e!ua, ua hui aku Ia ka mahele . ;i paaa,pua o Joko o ka puah Ki\|iqi3jpiiu, e alakai ia ana e'Wahfeakalani o Kawaihae-uka. A o na koa kakele hoi e alakai ia ana e Haawenui o Kolia- j Ja-waho, na koa laau ihe a me na koa ko'i pahoa e aiakai ia; ana e Nuuanukaleiopuu, ua hu.i ! aku la me na koa huiia o Plamal kua »me ko HiJo, e aLkana| ana e ke Ju o Hono-J hma, Hilt)-p,iliku O kahi iha | law?i ai o k,eia mau mahele koa' kue aku a ki«e mai, nu Koholo' no la I E hoominao ka mea heluhe-i lu ma keia wahi, he poo kanaku opio wale tu> na kaa o loko o ka puili Kipuupuu, a o na koa huj ( ' J o Hamakiu ame ko F3ilo, he e kupono ai lakou ke kapaia, he poe aama kualenalena i> na pali huamunia o H.im tkna. Ua hooukaM Ke k.ma niawaena ona mahele koa ona »nno elua, a wahi a ki me.. kakau moolelo S. L. Peleioholani i } 10 - ike mni ai ma kuia moole'o |cakauhma, ua plelo ia penei' Ua ku hke keia pne koa opio,' ak.iht no a puu a- ke kjlc tla nē lua ole ke koa a me k.t w vo ole, e_kakt'le ana i na ,t-|a e hukrana ini kaula li o n \ ka-ka-ka, e oniu ana el kp me ka hu ana a ka mnkmi i na hat na lanu palau, e koh ikoha aiu hoi n t kn'; paho i, K pii ana ihma o na pnu, e iho ana ilalo o na kao(a pali ku hoho o Ham ikua, e oIo : o ana ma na owawa pah. 0 kahi i hooiliia ai o keta kaua, ma kahi no la i knpaia o. Kupapaulau, He elua la ame |elua po i hooi'kriia ai keia kaua, 3 »a lanakila no hoi ua poe koa "iipuupuu nc*.t Maanei hoi e nana ai kaua e ka mpa heluhelu no ka mahele koa malalo o Kamehameha. — Otar pu?h Kipuupuu e heouka rtu j ka lakou kaua ma Kapapalan, na hookui aku la na koa pana pua na koa kakele maa o Kamehameha ms na k,>a [Mauluao Hilo, ealakaiia ana e Kaniaa, kekahi alu hanau o la mau olaelae pah kahakai. O ke alnkoa £ ana ī na koa Malana opi Q) "o U 0 Knho (k) keiki ponoi a Keobuhu r aln p Waimea a me Hak'au (w), ke kaikamahine a Moana 'w)a me Heulujfk). O na koa Jtakele maa hoi o loko o ka puali Malaioa, malalo 'akou o ke alaka? ana Kekuapanio r kekahi o oft ko» po D ot 0 Kamehameha o loko o ka puali Hueloku.

A oia ke "kaua ana me kona poe koa ma Kapehu, Hilo-p&l,-ltu me Kaiuea, ke ai-ahupuaa o a Keawemauhili i hoonoho ai ma ia £alana. He kanaka koa mapopo teia Kgnea ? o.ai ma ka hoouka kaoa apau a | hili 1 hakaka ai mamua aku, o keia kekahi pukonakona īkaika i ike ma na hooili kaua.

O ī£amehameha hoi, oia ponoi no lje akkai o na Ipa pqlo[ u a me ko'i pohoa, a ua ikeimo ko Kamehameha wiwo o{p a me ka maka'u olp ma keia alakāi hou ana i koaa pop koa iqj U a o ke kahua kaaa.

Ma keia hoonee kaua i ike ia ai no ko Kamehameha ikaika ma ke kaua, a e alo ana ilokoo ka ehuehu o na paio hahana ana me kona mau hoa paio ma kekahi aoao J Ma keia mau kahua kaua' ekolu i hoikeia ae Ja, e iketa ana i ua Paiea nei me kana kukini o Makoa, ana ma kela me keia welelau o kona mau puah, ehooikaika ma , e hoolalelale ana i koha Doe koa e nui ke aho

a ku i ka nuu o ka lanakila. Ua kahea aku la oia i kona mau I koa* "Imua e na pokn! I nui ke aho, a hookala aku ke kuia i ka hoana a Palila."