Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 30, 23 July 1909 — Ka Moolelo Hiwahiwa O KAWELO Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui o Hanalei; O ka mea Nana ka Laau Kaulana o Ku'ikaa, a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha [ARTICLE]

Ka Moolelo Hiwahiwa O KAWELO

Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoohaahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui o Hanalei;

O ka mea Nana ka Laau Kaulana o Ku'ikaa, a Nana ka Wahine Hoolei Ikoi o Kanewahineikiaoha

MOK.ONA V. . KA „OOnNAT\ ANA. MAI 0 KAWELOakoo Me Kooakapoko mai KaUai Mal--Ko MIIAUAIAWAI ANA ME Kamalasia —Na ULl' Eiuko a KAfHIKAFU—He WAI AUAO EA ĀtAKA IHE NO KAWELO—LOHE 0 KaWELO I KA. PIHKIA 0 NA MAKUA —Hooīina o Kawelo ia KaxewaHINeiKIAOHi K KlI I NA HAUNA Laau i Koe a ka Makuahunowai. Holo mai h o Kaweloikiakoo ame Koaliapoko, a hoea iwaenakonu moana o Kaieiewaho, alaila, lalau iho la laua i ka uku aai ae la. Lalau no o Kaweleikiakoo i kana uku, a, u-ina ana ina niho; a pela nohoi o Kooakapoko i kana uku. 'Elua uku a kahi, a elua uku a kahi, hala ia paina ana. Ma keia ai ana nae a ua mau wahi kanaka nei i na ukii a laua, aole laua i hoomanaoaei keakua a laua i lawe pu mai ai, nolaila, ua puni iho la laua i ka ino; aōle i kana mai ua mea he ino o ka moana. Ua aumeume iho la' laua me ka hoomanawanui, no ko laua palekana. Hookahi i ka hoe, a hookahi i ke ka i ka liu. Ua mau ka puni ana o keia ino a po ia la; mai ia po mai no hoi a ao. Alaila, noonoo iho la laua i ke kumu o nei ino i hoea mai ai maluna o laua; a hoomaopopo iho la laua, ua loaa mai maluna 0 laua keia poino, mamuli o ko laua hoomanao ole ana i ke akua ma ka wa a laua i ai ai-ina uku a laua. Huli aku Ia o Kaweloikiakoo a pane aku la i kona kokoolua: ,"Kahaha! 0 ko kaua mau opu ka kaua i hoomanao, a poina ke akua 0 kaua ma ka wa o kaua.i ai ai i na wahi .u-u-ina (uku) i ka la aku la .i nehinei." Hppia .mai la hoi o Kookapoko: "Pela io. Ua hewa io kaua 1 ko kaua ai aia i ke akua. Heaha auanei hoi, o ka mihi no ka laau lapaau." Ia wa,makalakala iho la ua inau wahi kanaka nei Iko laua hewa, ou hoiko laūa-ai ai-a ana; aohe hoomanao aku i ke akua, ia Kulaniehu. Ika pau ana 0 'ka laua nei makalakālahia ana ia ] aua iho, alaila, hapai ae.fa 0 3 r»veloikiakoo 1 keia pule. A ima ke anopaka nohoi oia i ku iho ai i ua pule nei. Paha 23 H« PuiiE na KaweloikuKOO Keia. 1, 0 akahi kapo;oaluakapo; 2 O akolu ka po; 0 'aha ka po; 3 0 aEma ka po; 0 aono ka 4 O ahiku kafoj 0 awalu ka a . p°; 5 O aiwa ka po; lele waje ka P°- ' ' O ka mahele mua no keia 0 f ka piile a Kawelo a kakou i ike J ae nei ma ka helu i hala. Ma ka hoomaopopo ana ike ano nui o keia kulana pule, he pule huikala no ia. A pau ka pule ana a Kaweloikiakoo, o ka manawa no ia i malie iho ai ke kai. Ika hekau ana mai o ka malie, pau ka 0010fea 0 ka moaiia, pau ka nou pukalaki ana a ka makani, holo 1 mai' la ua mau waihi kanaka nei mē ka malie maikai o ka moana. O k?i hele ia a po ia !a, a ao ia po, ike maī la iaua i ka iele aku a ka lae o Kaena, me iie manu la ika maiie. Oka iiele

Hooulumahīehie-i-ka-oni-malie-a-pua-liiia-lana -1-KA-WAI.

ia a kupono ka la i ka 1010, kaalo laua nei mawaho ae o ka nuku o Puuloa. Ia wa olelo mai la o Kooakapoko ia Kaweloikiakoo: "E kamau kaua i na wahi uku akaua i koe,l paa iki aku kahi houpo, a pae aku kaua i Waikiki." ■ Ae aku Ia nohoi o Kaweloikiakoo. Kaumaha ae la laua nei i ke akua, ia Kulaniehu, alaila, aki iho la laua 1 na .wahi koena uku a laua. 0 ko. laua nei hoe mai la no ia i ko laua wahi waa a hoea pono mawaho o kua-nalu o Kalehuawfehe. ike mai la laua i ka paapu aku o kaha-one i na kanaka. Manao loa aku nei hoi kekahi poe mauka aku nei o Kawelo ma nei waa e hoi mai nei. Nolaila, hoomaka ae la na kanaka e hookanikani pihe me ka uwauwa ana no ka ikeia ana aku o Kawelo ma. Hele aku.la nei kanikani pihe a lohe o Ka-mala-ma, ame Kaeleha, me Kanewahineikiaoha, me na Uulu ehiku, manao ae la lakou ua huli hoi mai o Kawelo ame Maakuakeke, mai ka lawai'a mai.

Nolaila, eleu like ae la lakou apau i ka lakou mau laau ihe. O na kēiki elua me ka lauamau ihe; a o na Ulu nohoi ehiku me ka lak*u maa ihe; o Ka-malama nohoi me na laau ihe punahele a laua me ke kaikuaana, oiā o Ka-Pua-o-ke-Kau ame Ka-Pua -o-ka-Hooilo; a o ka wahine nohoi, 0 Kanewahineikiaoha, i kana ikoi.

Ua piha haupli loa a lealea nohoi o Ka-ulu-iki ma no ka loaa ana ia lakou 0 keia manawa pono o ka pualu hiku ana i ka lakou mau maka ihe maluna 0 Kawelo. Ake noke nui Ia ua poe Ulu nei i ka pa'ipa'i i na laau ihe a iakou, me' ke kaena ana, o kela ame keiā o lakou, ma ka olelo haanui ana ae:

"A hala ole ka hoi ka maka 0 ka'u ihe i ka pua mauu e oni kapalili ana i ka pa-uluulu makani; he oki loa hoi paha ke kino oke keiki 0 Wailua, he kumu maia ka hoalike."

Iho aku la ua kaoo lono maka ihe nei a ku ana i a ua kaa mai Ia maloko nei o ke poina nalu kaiai waa o Kaweloikiakoo ma. Ke oielo .ae Ia hoi kekahi poe: "Ua kooio ka waa o Kawelo ma i ka ua mea o ka nui o ka i'a. ke hookoIo mai la kaholo ana o ka waa?" Nana aku la o Ka-malama i ua waa nei a liuliu; ia wa olelo ae la ia: "Aole kela o Kawelo ma. He S£audi ka waa. Ona wahi makuakaoe ae keia o makou, o Kaweleilā.akao me Kooakapoko. Heaha ia nei p hope i au ia mai nei ke kai, e n# mk.ua. o makou? >, Oia kaupe mat lano o ka waa o ua mau wahi elemakule nei a pae i kaha one, alaila, anehe aku'la ko Ka-malama kipoohiwi e iho aku a auamo ae i ka waa oaa wahi 'makuakane, oiai, ua ike aku, la ia ike kino oke Akua o.ke kaikuaana, oia o Ka laniehu e ku maa #03 mamua o ka waa ; ua wa-hi .ia & paa i ka ula.

Aka, pane mai la o Kalau- 1 t meki ika makuakane, ia Ka- ' malama. ' "Auhea oe e ke'lii, aole nau na ke*lii e auamo ka waa. Eia hoi ke kipoohiwi o ke kanaka; nolaila, mai na'u e auamo." 0 ka man'awa no ia o Kalaumeki i alu iho ai ilalp, komo ka lima akau malalo ae oka iwi kaele o ka waa. o kona pai mai ' la no ia' a kau poīio iluna o ; kona a-i a auamo ae la i ua waa j nei me ko Kaweloikiakoo ma noho no iluna o ka waa. I ka ike ana o na kanaka i keia ikaika o ; ka launa ole o Kalaumeki e hoike nei, ua uwa ae la lakou [ no neia keiki oolea e hapai nei i j kekoolua (he waa ia no elua kanaka e kau) me na kanaka ncrōluna; ' E auamo loa no oe i ou mau kupunakane e Kalaumeki a hoea

i kauhale. A ina e maloeloe oe alaila, na'u e hapai aku a ohiki loa aku i kauhale," wahi a Ka-malama i pane aku ai i ke keiki. , Hookahi no ia moe ana a Ka laumeki hoea oia ika hale a hookuu iho la i ka waa ilalo. Alaila, ku ae la ua mau wahi elemakule nei me ka hinape wale ana no. Oka make aka wai, ka make no hoi a ke anu a me ka maopaopa oia hoe ana mai o ka waa a pae i Waikiki, aohe wahi i koe aku oia mea he' make, a i ahona wale no laua i ko laua koo ,o ka hele pu ana mai oia o Kulaniehu, ke Akua 0 Kawelo. HoihoLaku Ia o Ka-malamā Ina makua a komo iloko oka hale, a o kona haawi koke ae la no ia i kekauoha i ka a-ipuupuu i ai, i i'a na na makuakane. Kuhikuhi aku la 'no hoi oia i ua mau wāhi makuakane nei ia Kanewahineikiaoha, me ka olelo ana aku: "Eia ka hunona a olua. O ka Kawelo wahine keia." Alaila, pane hou aku la o Ka malama iua man wahi makua kane nei o laua. "Alia e huai ka olelo o keia

au ana mai la 0 ke kai a ola ae ka makg poniuniu 'a ka poīoli. Eia ka luna ,0 JHaupu ke hoike mai nei ua make o 'Kw.ai ika wi aka ai. Ola paha jka uina a ka uku a me ka liha oke poo? E uhaele olua e auau wahi wai i pau ka maka poniuniu ame ka eaea kai. Aia a pau ka olua auau ana, aahu kahi kapa maloo, ku nohoi ka puali 0 kahi

malo maloo, alaila, ai ka ai." Ua oleloia, e kahiko, he aina maikai o Kauai, a hookahi no ona wahi i kina ai, o ka ai ana o kanaka i ka uku ame ka liha

o ke poo. Aole paha he oiaio o I keia olelo, He pana olelo kaao wale no paha keia i mea hooko'iko'i a hoomikomjko i ke kaao ana? A makaukau ka ai ame ka i'a, noho mai la, no ka hunona, 0 Kanewahineikiaoha, me ke hulu ma ka lima, ma kahi 1 uholaia ,ai k e aleuleu moena ai. | Oi aku la ua fnau wahi elemakule nei a ma kahi e waiho ana na mea ai', amama ae la iaua j ke Akua. A pau; u-ai iho la. Oiai laua e ai ana, hu mai ia lee aloha' no na kaikunana ame ka ohana i noho aku i ka make a ka wi ma Hanamaulu, nolaila helelei, iho la ko- laua mau waimaka. fīuli ae la o Kaweloikiakno a kamaiiio aky la ia Kooakapoko: ' .Ehia ka hoi mea a]oha o na kaikuaana, na keiki ame ka q r hana o kaua e noho mai la i ka make o ka wi. Ke ola 'nei kaua ke make la palia lakou. Aloha. ino! Ke puua mai la au ) ke aloha no ka'u wahine ame ko'u ohana." Xa wa, pane mai o Kanewa)i;neikiaoha: "Alia e noonoo

, aku i hope, aia a īkilika aku o j loko. Ua hele 'olua a'u e ike , aku nei a puainawele ko olua I mau ano apau. Nolaila e hoo- , ikaika aku ke kamau ana, a mohala ae ka maka pouli a ka luhi ! o ke kai a olua i au mai nei." Oia hooikaika ko ua mau wa- i I hi elemakule nei i ka ai ana a ' maona haule ae la laua hooma- ' ha. Alaiia ninau mai la oiKa- , malama ia laua: | "Heaha nei huakai a olua, e na makuā, o ka au ana mai o I ke kai a pae i Oahu nei?" ; Ninau mai o - Kawelpikiakoo, ia Ka-malma: "Auhea ko kuaana?" Pane aka la hoi o Kaj malama: "Aia Ia ika lawaia. , 0 ia hele ana no i nehinei, a po; mai ka po mai nei, a, ao ae nei, o "ka aui keia o ka la, aoīe i hoi mai ua keiki nei a olua. A i keaha Ia?"

Pand" mai la no o Kaweloikiakoo: "Nona ka maua huakai o ka au hoomanawanui ana mai la oke kai. I kii mai la maua iaia. Aia na makua o oukou ke noho mai U ia Hanamaulu, aohe ai, aohe i'a. He make wale iho no koe. 0 leahi ai e kamau la, oia ka uku me ka liha o ko laua mau poo. Hauke ka makuahine o oukon i ka uku ameka liha o ke poo o ka luaui makuakane o oukou a loaa kahi kauna uku me ka liha, alaila, u-ai ae la. Kamau ka oolopu wai mahope aku, hala ka la, a ao ka po. Ua hao ae la o Aikanaka, i ka ai ame ka i'a, ame na pono apau o na makua o oukou, a pelanohoi ka makou mau wahi kipohopoho ai ame na wahi mea ulu, a noho makou i ka make a ka wi. Nolaila, kii mai la maua i ko kuaana e holo i Kauai, e kaua ia Aikanaka. Ua kuku'i ae nei ka ikaika o uakaikuaananei ou, a puni o Kauai. Oke ola ona makua o oukou ame makou ka ohana, ilaila ka ikaika makepono o ua kanaka e na'i ai. Oia Ia i lohe oe, e Ka-malama." Kulou iho la ke poo o Ka-ma lama ilalo, a, ea ae la, alaila, pane aku la:

"I kela, ahiahi wale aku nei no ka ike ana ae o ua keiki nei a olua, i ka make o na makua_. Aohe nae o'u manao i kana ho-ea-eff, he oiaio. Eia ka, he make io n,g nei a lohe ole mai ike a'o, lfo}ajla 3 ,e h.oouna ae au i mau elele e kii i ua poo nui nei. Eia no paha Ia i Waiaiqae, kafri i lawaia aj me ke kurpu KuuU ana, o Maakuakeke,"

O ko Ka-malama kahea maj la no ia ia Kalaumeki, e kii aku oia i na wahi kukini a ke alii, oia o Kalohipikonui ame Kalohipikoikipuwa'awa'a.

I O nei mau wahi kanaka kukini, he mau wahi kanaka leo nui no laua a i elua. Wahi aka moolelo, ua hoikeia mai: ina ka i Waikiki e kahea ai ua mau wa|ji kanaka nei, e lohe ana ko Ēwa poe; a, ina hoi i Ewa e kahea ai laya, e }ohe ana ko Waianae poe. A ina i Honolulu nei ka laua kahea ana mai, e ana no ko Honolulu nei poe. He mau wahi kanaka mamanohoi keia i I<;e kukini. Jna i Waikiki ka noho ana o ke alii, o Kaiijiikapu, a ono oia } ke kala o Makaua, Koolaulo.a, ua hiki i kekahj o nei mau wajij kanaka, ke holo mai Waikik; aku a hoea i Makaua, a Jaaa ke kala, a hoi a hoea imua o Kaihikapu, aole make kela kala. A no ka lawa o nei mau makaukau i ua mau wahi kanaka nei, nolaila, i manao ai o Kr.-ma iama na e kii o ilalo o Waianae.

A ku ua mau wahi kan nei imua 0 Ka-malama, haawi mai la 0 Ka-rnu/ama ia laua i ka olelo, penei: 'T hoouna aku neī ai. fa olua, e kii olua i ke aiii poo-nui a ka-

kou ilalo o Waianaje. ka waa olua e kii ai. A i u-hoto olua, a i ike olua ia Kawelo, e Jaa/ olua, ua pae i W a & ki p,ei, fre ,rpaji wahi jhu|u mhm np A i nipau /jiaf a^apjzj pja j /a?ja ipoa- 0 , kekahī, a o i | E hoopaa porw? a p3.apaam keia mau inoa. A mai nohp nohoi olua a poina. O kekahi, oi aku olua a kokoke i ua aa nei, o lalau aku paha |iiuanei ka olua mau olelo, huhu 9 p»u .9 o}ua mau iwi i ka fta'iha';ja flsj. l'A °J ua P Ajcua ,prs ji hoea mai p KuManiehu 5 make oiua, A'o}e i p#u,