Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 47, 6 May 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU.

(O keīa kaao e lioopukaia nei, he kaao qo ia i lau- ( laha nui mawaena o na. kaeaka Hawaii, a ua hoopu- ! ka ia i mea e ikeia ai ke aoo ooa maoao o k& poe kahiko o llawaii nei, ko lakou mau baku aoa i aa j kaao, aa aoo o ko lakou mau lealea aoa, oa kobo : <vaie aoa o lakou i kahi e bele aku ai ka übeoe mabope ibo oka make aoa oke kioo, a pela aku. lioo- j makaia koua hoopuka ana eua ka Ilelu 34, liuke 1.) : HELU 15. j Malaila no i pae akii ai na alii o Maui aku | nei, a ia nae me ua poe nei o Maui kekahi j kaikamahine ui opiopio nani, he noa nae ua j kaikamahine !a, i iawe aikane ia e kealii wa- 1 hine o Hana, no Kahikinui Maui ua kaika- j mahine la, o Kalakoehaeha kona inoa, a ko- I na mau inakua. Hc mau kahu ponoi laua j no Hina, ka makuahine o Hiku ma, a me ! Kawelu ka nani oi kelakeia. i A lele aku la lakou iuka, me ka hoike iao na hoailona malunao na waa, i ku i ko na'lii ' hoaiiona, aolie mea hiki ke kue aku i keia 1 poe malihini alii, ua kapu inai |a ke one, aobe kanaka e kokoke mai, e like no me ko na j alii ano inau. Ona kuapuu eiima, ua hoo- j una ia mai iakou i mau kiu, e nana i ka pono a me ka hewa, mawaena o na alii mali-j hini o Maui. A ike pono iho la ua poe kuapuu nei, aole he huakai ano e ka keia poe i hele mai ai, hoi mai la lakou, a hai mai U ia Hiku. A ma ia hope iho, ua kii ia mai lakou na alii, a ua hookipa m aku e Hiku a me na alii a * pau o na kamaaina ma kahi i hookaawale ia no na alii malihini a me ko lakou mau ohua. : A pela no hoi keia poe alii o Maui aku nei, : ua hookipa maikai la a ua noho pu lakou ilo-: ko o na la loiln he mau anahulu a oi ae.

A ninau ia lakou a pau ma ia hope mai, no ko lakou kuleana i hiki mai ai, a ua hai aku iakou, he huakai inakaikai i ko olua ui a me ko olua nani. Ua kukui ae ku lohe a pilia na paiena a pau o Maui, mai kela pea a keia pea o ki uina, no ko olua liauwalaau ia nie na leo iku a e olelo aiu i na la a piu.

Oia ke kumu o ko makou bele ana mai nei e ikemaka ia olua i oa aiii.o Hawau nei. Pela lokou i noho ioihi ai a hala be mau anahulu, hoi mai la iakou i Maui.oiai, na ikemaka Ukou i ko Kawelu a me ko ftiku mau ui oi keiakela mamua ae o na ui a pao oia inanawa, <e hiki ole ai i kekahi mea ano e ke alualu aku mahope o ko laoa nani. A hoi aku ia ka poe aiii o Maui, i hele ' makaikai ai i na opoo pua rese nani o ka j mokupuni kauiana o Hawaii o Keawe. A noho aku la oa eueu a ke kupaa kaaiana o Hiku a me kona 'kaikuahine, aohe mea e ae i hana ia ma ia mau ia. Aka hoi, hookāhi no a lakou hana, he heehelua, puheneb«se, oiohu, pahee a pela ako, he nui wale e !ftce me ka aoao man o na aiii mai kela au mai a j hiki i o kakou nei. j Nolaila, ua akaka oo ia kakou e ka poe heiuheiu, i na hana a me na ano o kona ku- j lana i kakia paa ia iloko o ko kakou mau ! puuwai a pao, a e leha aku ko kakou mau ; maka ma keia mua aku, i na mea i oi aku o ! ka Hiku mau hana mana ī ku i kona ano | kupua maoli a me kona haiawai pu ana me i kona kupunakane me Makalii, maiuna ona j ka aina i kapa iao Keolewa, he aina keia aia : ma na kia e paa ai ka iani a me ka honua, o I keia aina, he aina i oi aku ka nani a me ka i maikai, aole e kokoke aku na mea ino a pau ma ia aina. 1 Eia hoi maanei ko kakou olelo ana no i Hiku a me kona ku ana imua o kona maku-1 ahine me ka naau aloha makua, a me ka ma- | nao haahaa a maikai. Oia hoi ua noi aku j oia imua o kona makuahine, e hookuu raai-1 kai aku iaia (Hiku) e hele makaikai oia ma i na wahi a pau ana i makemake ai. Oiai, o i ka lna keia o kona noi ana imua o kona ma- i kuahine. a ua ia mai oia ma keia noi hope i ana. . . i 1 kona ku nna imua o kona makuahine, ua : oi aku ko Hina manao paa, e aua hou no i kana kamalei Hiku, akd, no ka nani a ine*ka maikai o kaua mau olelo imua o kona niama, > ua ne piha mai ia kona makuahine iiia t hele, a e hooko i kona makemake. Aua loaa ; laia ke alanui e hlkl ai ke waele la, oiui, aia : no i kona niakuahine ka mana nui ina ia ano, aohe i kona makaakane ka oleio ana ma na i mea pili ia Hiku i ka laua keiki kupua. Ma : ia hope iho, ua hookuu akea ia mai na mea a pau ioa o na makaainana oia au kahiko, e : mii 4 ike ia Uikn, s Eha ia i hala as ma ia maaawa ao, aaa e . mai la na heleheiena o Kaweiu, uo ka mea,; aoie oia i makenwke e hookuu i kona kaiku- ; nane e hele no ka raan«wa ioihi. No ka mea, he kowa nui ke kaawale ana mawaena i 0 laua. Oiai aole au i lioapono ika Hina ae ana inai i ko'u kaikunane Haku, e hele, j a e haalele ia'u i ka mea ana i mauna ae ai 1 kona mau iwi. A oia hana ako maua ma- i kuahine pela, he mea no ia e ili hou mai ai ; ka piiikia malona iho ona, a e ike hou ai hoi i kana kaikamahine, aole ma neia wnhi, oiai j ua ike no ia ia mea. . | Pela no o Kawehi iolelo ihoai ia me& ms > kab> »ke» p »» &>aio o hona maiioakane, a ua maopopo no ia mau pau ia Hiku,

A ma ia po iho i o Kanel ua hele maiie aku la o Hiku imua o kealo o ko laua makuakane, a hoike aku ia i na mea a pau i ku ī kana huakai hele ma kahi ana i makemake nut ai. e like me ka laua t olelo pu ai me Hina ke ahi kanaoa o Hawaii īei. A ua ike lea mai ia kona makuakane, he manao paa loa ko Hiku no kona kaahele ana ma na aina a pau, i ike )ie ia e ia maipua, e hiki ole ai i ka maoa kanaka inaoli o keia hooua ke hele ma ia mau wahi a ke ola hoi, e like me ke ano o ko ke ao nei noho ana, a me ko kakou mau pouiaikai kino a pau. Ak/, tna na wahi s ko kakou kamalei e hele nei, he inau aina eehia iu e pepe ai a make ke ano konaka maoli o kiiia ao. A he mau aina kupua ino ioa no hoi, alia nae oukou e ka poe heiuhelu e awiw mai, no ko kakoii hoea ana aku i kahi a ko kakou koa wiwo ole e naue aku ai, * Oiai i ua po nei o Kane, mahope ihō o ka pau ana o ko laua haiaw ii pu ana me kona makuak&ne, ua hele aku la ia a komo aku ls iloko o ka heiau ma keolona hihi, ua piha kui o loko o ka heiau i na ki huna, a me ka poe lawelawe oihana o na mea i hoolawa la, ma> mua o ke komo ana aku o ke alii, a me ke kupu Hiku, ma ka puka i waho loao ua heiau nei, ua ku mai la iluna na kahuna paa akua a pau he kanaha, me na kanaka lawelawe oihana o nn mea i Koolaa ia, nn ke alii a me ke akua. ia wa pokole no hoi, ke kani halulu nei ka pahu, ke wiwi la ka leo o ka puniu, ke ola ke oli a ka mea oli, me ke pai ana me ka lēo o ka pahu, a me ke oli e like me ke me* le ana o ka poe mele, ma ka rila, a me na mea kani a ptu. Aua uno iu maoli qo hoi : na hana a pau i pili i na akua wahahee, a me ke kapu o na alii, oiai ua hana »qliia ka- : huna ma ka mana i loaa ia lakou oia*ioi, he mea makmine nui ia na na alii kara a me na alii hanau mai ka po mai iloko oScela au kahiko pouli panopano o keia pae ama kaulana. *

A pau ka hana ana o ia po, a me na oihana a na kahuna, ia ao ana ae, aia noo Hiku fflaldio o ka heiau, e anai paa ana i kana* mau hana a pau, a e kauoha ana i na aumakua oaa a pau, e malama iaia me ka maluhia i kona wa e haaieie ih<Tai i kona aina hanau, a e kau pale ia ai hoi ka ike ana me kona poe kanaka, a me kooa kaikuahine me Ka. weitr, ame ko iaua maa makua. Aka, iaia a me na kahuna e hana ana i ka iakoa mau hana ku i ka eehia, a me ke kapu maioko o ka heiau, neia naueue aoo e ana, a haaiuia na kahuna, a me ka poe iawelawe, a oki iho la keia naueue ana o ka heiau a puni, a lai ku iho ia me ka malie konane piha. Ia manawa do, malu ana ke aka o kekahi mea kino ma ka puka o ua heiau nei, a maaio ana ke aka o kekahi mea, aole no keia ao, aka, no keia ao mai paha ia, oia ke aka o kekahl kaikamahine ui, a nani hoi o Hawaii nei i make aku mamua o Kaweiu, roe he laea la, ua kanalima anahuiu i hala ae, oia hoi o Hoanopaliulaokalani i kapaia o Kauakoko. Oia na inoa elua o keia kaikamahine kiho ano lani, a ano akua no hoi, a na> iowaie ioa iho la, aole i ike hou ia ma īa manawa iho, a ua kau iho Ia ke ano a me ka haiialia o ke ano hoomaka'uka'u maluna o na mea a pau o loko' oka heiau. Aohe no hoi he leo hiki ke pane ae la manawa i ka makau,'a me ka haalulu. koe nae o Hiku i ka Naheie.

■ Aole i liuliu ma ia hope mai, hoea kino I l inai ia o Kawelu ke alii wahine, me kona | j kahiko aiii, oiai he pa*u mao malaio o kona j j puhaka, e uhi paapu ana i kona wahi huna,' j me kona wahi kapa kalukalu keokeo iahiiahi ; i hooiuu ia me na wai hooluu lehulehu, a ka | poe loea hooluu kapao Hawaii nei, a komo | ! ana keia iloko, ia wa, moe na kahuna īlalo ; ■ ke alo imua o Kawelu, a ua moe pu no hoi i me Hiku kona kaikunane ilalo i ka honua i me ka weliweli o na mea a pau o loko. | A liele pololei aku la ua Kawelu nei iloko j a !'u iho la iiia kahl e kokoke ana i ka nuu, j aia malaio o iaiia he paepae pohaku, a elima onuu im iu wahi. Āia ma kahi nna e ku nei he eehia a ine ka weliweli, a malalo o laila e moe ana o Hiku, a ia wa iho la no ! poha mai ia he wahi leo keiki, maloko mai o ! ka pae humu o ka heiau, ma ka aoao o ke ! alanui ma ka akau, i hana la a komo loa i j penei m )to )a > pan& ma) a'i; E na ! , Kaba»a, e s hopo »a }ia>» > ka pahv< a ; e hookani ae no ke alīi wahine i keia mana- : wa, a ina oukou e hooko ana i ka'a kaaoha, . alaila, he oiaio e .nake no oukou a pau ia'u i keia wa pokole. j, Ia manawa, ala like mai h na kahuna mai ' kahi a lakou e moe ana, a hopu aku la na j liina i ka pahu a uhau iho ia e iike me ma- : mua. lloko o ia wa kau ia ae la kekahi kaj naka lawehala iiuna o ka leie me na mea a pau he lehulehu o ia ano. A na ke alii wa- ' hine Kawelu i hai i keia iawehala, aka nae, ; o Hiku, ua ehaeha loa kona naaa me ke kau- : maha, » ka makau nol »o hoi i ke akuo, <Jvtv\, m&u tvo & jv«.a i ka wa kahiko, aole e ae ia «a alii wahiae e komo iloko o $Ta heiau i na po o Kaue me Mauli, nolaiia, ano e ioa ko Hiku manao. A pau ka hana ana a Kawelu pela, oili ! aku la ia a bo : aku ia i kona wahi ponoi me j ka eehia. Aohe mea pane o loko, oiai, ua ; makau na kahuna, no ka mea, he alii kapo j loa ke kaikuahioe mamua ae o ke kaikanane j a kahi keiki nona ka leo i hea<pi i na kahuna [oia wrie no ka mea mana nui. I Oiai, o ua wahi keiki nei nona kela ieo i : puwa mai ai mai loko mai o ka pae humu.o j ua heiau la; oia ka mea maea nui maluna o : ka heiau a pau, aohe alii oi mamua ae o ko- : na mana i haawi ia aku e ka mea oooa keia 1 moolelo. No la hoi, ia Kawela 1 boi ai mai • ioko aku o ka heiau, he mea wawa nuria ia : mawaena o na kanaka a |»u ā ma ' na wahi e ae a pau e kokoke mai ana ilaila. . Noiaila oohe olelo a Kawelu la wa, no 1» l mea, ua ike no ia, a ua maopopo oo iaia ke ' ano nui o kana mau mea a paa i hana ai. I Noiaila, e na hoa heiuhelu moolelo, ke i aku nei ka mea kakau imua o oukou, e alawa malie kakou a nana akn i na oleio a i Kawelu i ka manawa i pau ai na hana a ko- : na kaikunane maioko o ka heiau, oia hoi ka wa i noa ai na oihana a pau o na po kapp. j Hoi mai la o Hiku iwaho ma kona wahi mau aiaiia, kauoha ia mai la o Hiku e kona kaikuahine, e heie aku e kamailio pa me ia, a ua pane aku o Hiku imua o ka eleie a ke kaikuahine i hoouna mai ai, e hoi oe a oielo aku ia Kaweiu, he mai ko'u aole au e pono ke hele aku e halawai pn me ia a e v kaka olelo hoi. Nolaila, mamuli o ia mau mea, ua pono ' ole ko Kawelu manao, a ma ia mau ia mai, oa ae maika» aku o Hiku » na mea a |»u a kona kaikuahine i kauoha mai ai, a aa hele aku ko oia me ka naau aloha waipahe, me na oielo ku i ka nani, me ka.elea, ka pahee, me ka momona i awili pa ia n.e ka aka mai, ka mea nana e wawahi aku a palupalu na nianao lili huhu o kona kaikuahine haku, a

j iilo ia i mea na ka pua wai o ua kuahīne la I [ ona e hooniponipo pakaawili ai, īhe na ma- j nao hiki ole i ka mea kakau ke hai aku. Oiai. ua hiki alfu la nolauama kahi ee- ; hia oko Kawela wahi. O Hiku ame ke- [ j kahi kuapuu. Ua akaka no na hana ame | j na olelo a laua ma kahi e hiki oie ai i ke ikuapuu a me koha mau kapuai hepa, ke he- j ( hihehi iho ina kahi e kaapa malie ai ke kino 1 kapu, ke kino uiia o ko Hawaii nei.wahine j maikai, o ka lua o Laieika<Wai he hope loa Imai nei oia, a he mua ioa aku o Kawelu a me Hiku. : A pau ko iaua kuka olelo ana ma na mea , |O ko Hiku hele ana ma ia mua mai, ua wa> j l iho-mua mai la o Kawelu i kana berita paa j I loa, he hoohiki m», mawaena o laua iho, no ! |ka manawa e hele ai kona kaikunane, he l j umi kumamaha mahina i hooholo ia e laua, { I nia hoi ma ko Hawaii nei helu kahiko penei: | Hlki ka mahma eoiai nei. a konane i ka honua nei, a hiki i ka wa e pouliai he hookahi , mahina ia, pela ku helu ana a ko Hawaii nei i ka wa kahiko a hiki no i keia wa, ma- ; waena o ka poe i maa mau arkupu i ku ka-1 kou nei heluna kahiko. ! A pau ae la'na hana a Hiku ma me kona j kaikuahine, moe iho la na kanawai o laua, j mawaena o kekahi a me kekahi, me ka ha- i j awi mai o Kawelu i ka hoailona o ka pilikia I a me ka ole o kona kaikunane i ka wa ona e

: hele ai ina na aina a me ka lewa, ioa he pij likia, oia hoi he pahu ili mano i uiana ia o I waho i ka aha. i haku ia hoi mawaho o ka - i'waha i ka niho o na alii i pau ai i ka make ; ia Hiku ma i ke kaua pu aname ia, e like me ka mea i hai mua ia aku ia oukou. i Oke ano maoli o keia pahu ame na hai i , iona kupa&aha. ina e heie o Hikupilikia penei ke ano : he mokumoku ka aha a helej lei ka niho i haku ia ai, a ina hoi aole pilikia jhe oia mau no e like me ke ano mamua. A : I pau keia ia ua pahu nei ma ko j Kawelu lima, a hoi aku la o Hiku i kona j A ma ia iho, elua anahulu i | hala ae, hoomakaukau iho la o Hiku i kona i ! hel« »na, oia hooieahi waia no, aoiio ona iua, : aka, hoohihi nui no nae kahi kuapau punaI hele i kona alo e u-haele pu no laua me j na haku, o kona make pu ana no ia, a ina I hoi, he oia kona, alaiia, o ko iaua ola pu no j ia a hoi. ( l ika ia a hiku ma, ke ( heie mamuh «« pilikia ia ae a tw | hoi, no ka roea, o kahi a'u e hele nei, he waj hi hiki oie ia ke maalo ke kanaka malaila, j he alanui pilikia, oiai, oia mau wahi aole iai j i kamaaina mua ia'u. Aka, e hoao ana au, j e hele e hooko i kuu inea i makemake ai e ike, mai manao mai oe, he aianui pono keia a'u e hele nei, wahi a Hiku. Noiaiia, e noho oe me ka haku wahine a kaua, a e booiohe i kana mau olelo a pau a me kana maa kauoha ana inai nou, e iike pu me kou wa ei noho pu ana me a'u, mai {»le īki oe i kana mau olelo, o kou aloha ole ana mai no ia ia'u. A psu ee ka. m&aaa haaMM <s kuapuu naenae nei e hele pa rae koaa haku alii, eia nae, he uwe waie no kana hana, me ka i aku ia Hiko, ka! aoie paha aaanei e like ka Kaweiu maiama ana mai ia'a, e like me kau e kuu haku. I mai ia o Hiku iaia, ua like no, aia a hele aku au imua o kuu kaikuahine haku e oieio ai nou.

A ku ae ia ke alii, a me ke kupua Hiku iiuna, a heie aku ia imua o kona kaikuahine, a hoike aku la i na mea a pau imua o kona alo kapu, no kahi kuapuu a iaua, « he punahele no hoi ia na Hiku, e iike me ke ano mau o na alii. A ua ae maikai.mai la no kona kaikuahine no ka malama ana i kahi koapuu naenae nei, kuu wahi kuapoa hele i ke aio o na alii, (haina) he palaoa ia, a o keia hoi, he kuapuu maoii no, oia ke ono o na koapoa i ©leio aua ia e kakoa ma ka Helu 12 o ka wa i haia, a i oie ia na keia H<?iu paha. A pau ae la na oleio a Hiku i kona kaikuahinealii, hoi ikiaka.k lauamaioko o kahi ihilhi a kapu o Kaweiu no ka hooiūoiu ana he manawa i ku i ko na alii ano. A pau ae la ko Hiku hooiuoiu aaa, hoi aka la oia i kona hale, a hiamoe aku la, hookahi la a hookahi po, o ke ane o kooa moe ioihi ana .pela, aa hele moa kona kino laa pahaohao e kaapuni, a e aana mua i kona wahi e heie kino aka ai, a ua paa i kona ki> no iaa o laoa me lalo, na wahi a pau. Aaa akaka kona ike kilokilo, me kona ibe kapua ke hele maoli aku me kona ano kanaka ma !ka ike ia mai e na mea a paa.

A kokoke mai i kona w« e heie ai, aa pii aku la oia i aka o Puulaalaaa, e iira i kooa mau makua aloha, a ua ike, a ua papa o)ek> oia »ne laua. a po ka la, a hoi mai ia oia i kai o Holualoa, a noho iho ia aaia b uuku me koaa poe kanaka, a ua nui no hoi k» poe e alala ana, a e kumakeaa aaa no ke kokeke kta i ka wa e hela aku ai o Hiko i kaea ha> akai. A hiki mei la ka manawa o kooa hele. he mea la eha na U i koe hiki poao aku

ika manawa e kanwale akqgpi oia. la mao ipo a pau, aia no «ia me na kahuna maioko 0 ka heiau, a ine ka poe lawelawe oihana o na mea laa ino pelapela launa ole oia inana!wa hopo maa o na atii, a me na majcaaina< na. A paa kooa noho ana ia maa po, a me ia mao ao inaloko oka heiau, mai U oia 1 kona wahi miui, e laana ai roe kona mau alii a pau, oiai ke piha la na alii a pau raa. waho ibo o kahua iliiH, e walea nni ana i ke konane. . Aia no ua haku iani nei ilaila kahi i wai lea ai, oiai, ua kokoke lUai kona manawa e i hele ai, hookahi ia i koe hiki mai ka hora o kona kaawale ana mai waena aku o na ano kanaka. A hoi aku la oia i kahi o kona kaikuahine o Kaweiu, no ka mea, e kaawale'na laua no ka manawa loihi, a ua moe oia n»alaiia ia po, me ka nalo aole mea o ke alo alii a pau i ike i kona wahi i heie ai, aoie hpi i kona wa i moe ai, aoie no hoi i kona wa i aia ae ai, oiai. ua hele malu aku no oia me ka nalo a .me ka ike ole ia e na mea e ae he nui. A hiki inai la ke ao wehe mai la

4f&«la«la aiai o ke nno ao maluaa o na mauna a me na awaawa, na puu hoi, kuu pau mai la ka malama^ama'o*^e'"āo"malunā' o'ka aina palaiiaiaha o Kona, a hiki rc ia ka la o mai la na kukuna aiai hulali maluna ae o n«i uluiaau ioloa o ka wao.

la ala ana ae mai ba hiolani ana o laua a elua, no ka mea, u nui ka luhi ia ala ana(p ua mau nani kaulaua la, a waifa iho )a laua maluna o kekahi punee nui e papa olelo ana, a peia aku, he mea.pohihi ia ke hoike aku imuao onkou e ka poe heluhehi, oiai ua ike no oukou, & «a lawa ka noonoo ana no ia mau mea, no kamea, he poe apa-kau loa kakou ma ia mau hana. , (Aole ? j»au. ■