Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 40, 18 Malaki 1874 — HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU. [ARTICLE]

HIKU I KA NAHELE! HE MOOLELO HAWAII NA BENI KAULAINAMOKU.

(0 keia ka&o e hoopokua nei, he kaa« no ia i lau- 1 laha aui mawaena o na kaaaka Hawaii, a ua hoopn ka ia i mea e ikeia &i ke aoo o n& manao o ka poe kahiko o Hawaii nei, ko lakoa mau haka ana i n& kaao, na ano e ko lakoa mau lealea ana, na koho i wale ana o lakoa i kahi e bele aka ai ka ahane ma- , hope ibo o ka make ana o ke kino, a pela aka. Hoo- j makda kona hoopaka ana ma ka Heiu 34, Bak« 1.) j HELO 7. j A hiki i ke ahiahi poeleele ko laua nei hoi | maila no īaia po, a hiki ma Kapalaalaea e pili pu ia me Kahaluu, loaa ia Jaaa keka- < hi kaikamahine opiopio. O ko laaa oei ha- : lo iho la no ia maluna o ke kua o ua kaika- j mahine nei, a puoho makau ae la ua kaika- : mahine nei, a hoala ae !a i Ua poe o loko e hiamoe ana. la wa no makau nui iho la ua kaikamahi nei, a olelo ae la, auwe ! Pau au i ke akua e, auwe pau au i ke akua e. A hu ae 1& ka laua nei aka, a haalele wale, a o ko laua nei holo aku la no ia a nalowaie, a wawa mai la na kamaainaa pau ī ala mai ka hiamoe ana -mai. No ka mea . ua anoano ke aumoe. Pela i ko laua hoi ana inai, a hiki i Kaumaiumalu, ua boi mai laua ine ke ano hoomakakiu i ka poe noho hale, aka, ua oumoe nae, a ua pau lakou i ka hiamoe. Ai ko iaua hiki ana ma kauhale, hoala ia ae la na mea a pau o Mua. a kani ka pahu a na kahuna.a hele no o Hiku, a komo iloko o *a heiau, a kaumaha aku la i kona mau akua, oiai, aole laua i hui me kana aloha hoa Kuahine. A liiki i ka wehe ana inai o ke ao oia kakahiaka ae, akahi no ia a ike makunkane aku.a hui aku oo hoi me na 'lii. na ki.o, na' paa kahili, na kuhikuhi puuone, aka; o Kawelu kana mea i hui ole aku ai, no ka mea he mai wahine koua. Ua noho ia i kona haumia i na la i olelo ia, e like me na hanauna o ka isaraela, A pau na la o ko Kawelu hookaawale ia ana no kona haumia, alaila, hui aloha iho la na 'lii e like me ka mea i maa mau i ko ka honua a pau. A ioaa iho la kekahi o lapa i ka awahia o na mea kupanaha, a iki, hookaawale no o Hiku ia ia mai kona( kaikuahine aku, e like nie kona ano akua. Ma keia wahi o ko kakou nei inooleio, ke noi aku nei au me ka manao haahaa imua o oukou e ka poe heluhelu, Pono paba i ko oukou lokomaikai e ahonui mai, oiai, e haalele ana kakou i ka olelo ana no Hiku, a me kona kaikuahine ma keia wahi. E hoi ae ana kakou e oleio no Ku, a me Hina ko laua makua a halawai pu me ka laua keikikane, a kaikamahine hoi, aka, ua like no me ka'u i hai mua aku ai ia ookou, oiai, o Kawelu ka, na Kulauka me Kulakai, ma kekahi mana o keia moolelo. i Pela io paha, aka, eia ka mea i ku ole ai i ka oiaio na mana a pau o keia moolelo, a me na moolelo Hawaii a pau. Aole i pai buke ia e ko Hawaii nei lahui, a mau hanauna hoi mai ka wa kahiko laa mai, a hiki i : keia manawa, e akaka ai, he mea pololei io. na moolelo Hawaii a pau, e like pu mc ka na haole i pai buke maoli ia. Nolaila, c kala mai i ka mea kakau moolelo, no ka lohi loa o ko kakoa ike pu ana ' ibo i ka mooleio o ko iaua mau makua, a me ka laua mau hana la laua, (na keiki.) Oiai ia Hina i ai no ka iho ana : mai e ike i kana mau lei aloha he keiki. (Ja wehe mai k'a lani i kona maa ao, a ua kn ka- ' nono mai la ka la i na koahiwi o Hawaii. A iho mai hoi o.Ku, pi-o mai la na anuenue me ka hele ana maluna o m lau laau o na pali, kuahiwi. E like me kana i ibo mai ai, pela no na anuenue elima e ukali aku ana ia iaua, a hiki i ko laua inaaawa i iho mai ai, he la mnlie nui ia, aka nao, o na anuenue, elima mea i ike nui ia e na kanaktf he lehulehu e makaikai ana i neia mau ' anuenue kupanaha nui wale. O laua nei hoi Hioa, me Ku, aole laua i ike ia aku, no ka mfea, u» hele laua ma ke ano kupua, oiai hoi tae akua ke ano. o ko laua kulana e like me sa mea i hai mua ia aku ia oukou e ka ina na helu i hala ae nei. Molaila, ma ko laua iho ana mai rae ka-<

aofee *«fca« &&&** ia laua, e like me ke ano a pau o ke ka?a*a . I» ike aka kekaiii kanaka, «h>, aote P» *® laaa nei aao. Oiai. oa i&0 no fcato*a ike ano mau oia mea he akua, me he mea ia pela no o Hina aie Ku. . I ko lauu hiki anā m* o ka ipa kaahme, o Ku hoi, ua liele eike i ke kesi ka; ne. A enahope iako» i hui pu ai «pa kahi ihiihi no Kawelu. Oiai, aole i pau ko Kawelu kapu mahope iho 'o kona ala hou ana ie%i ; 'jiaai ka make roai i taulaha : ae. Ia lakou e hui aloha pu ana me na makua ma kahi kapu, ke kaikamahiue ui oi kelakela o ia raau la/ua ao maikai aku o Hina igqu&q kana mau kamaiei eiuo. la m 'la no.meha ibo !a kahi o ke kaikamahine, tf kau mai4a-fee ano olenaKena, otnāotnao malari| o kaupaku o ka hale a pau, a mao ae la ia, halH paa iho ia ka ua kako ilui» © ka hale a pau, e ho?puni ana ke olenalena me ke omaomaō mawaho o ka punohu ua koko «la weo, e uhi paapu ana i ka haie a p»u o Kawelu, me he poe koa la e ukali ana i ka huakai a ko lakou aiii e Uke roe keano mau o na 'lii kulana nani a hanohano. Pela no ka mea i ike nui ia ma waena o na 'iii tnai ka wa kahiko loa auii, oia ano nae, He hōailona ia 1 loaa i na.'lii hanau mai ka po mai, mai ke akua mai keia h^a^na,

ke Akua, oiai, o ke 'iii noi, a me na 'lii na ke Akua no iakou i hoalii mai. Fela |no i oleloia e Paulo ma ke Kauoha Hou. i Fela iho la i ike ai na kanaka a pau i ko lakea alii inai ke Akua mai na hoailona he lehulehu wale.

I ka mno ona ae o keia mau hoailona kupanaha mai ka hale ae o Kawelu, aia hoi, ai hao aku la ka mnna o nft euea o ka uka iu o Huolalai, a ua paiahiu aku la i ko laua wahi mau, oka uka mauiukua, uka meha* meha. a hoolau ieanaka i na m&n» o ke koalono. I na makua i hiiu ai wu ko Isua wahi mau, o ko laua nei pii aku la no ia iluna o< kamauna Hualalaie nanaana i ka ih» haaheo mai a ka hau o Maunakea, a e nanea ana hoi i ke kui lel ohelo n Hina, a lei ae la ! i kona poo, aku la hele, mamua nae

; o kona haalele ana mai i lea mea aloha he | kane. Oleio aku la oia ia Ku, me ka i aku | { TOB na hua i ku i ka hoalohaloha. , j ' B kTh> kane hloha o neia uka koalono, e j : oluolu oe e kala mai ia'u oiai, ke haaiele nei j:au ia oe no kekahi kumu nui a'u i ike ai j nou. No ka mea, o kau hewa i hana ai, aia ; no ia iloko o kou naau, oiai, ua kuko nui 00 i kekahi wahine maikai, a kokoke olua e i hui kino pu me ia, a e kue mai ia'u. Nolaj i!a, e haaiele 'na au ia oe e ke kane (aloha oe.) j O ko ia nei kaha iho la oo ia heia aki» ia i | ke pili 0 Puupa a me ka uleuiei 0 ka mauna i heie a ooi. I kona hele ana tna Mahiki aku no, a/iho I ilalo o Waipio, a mai laila aku no hoi kona : hele ana a n?ho i Hilo eiua ia, a haalele oia ; ia Hilo ia ao ae, hele aku la oia a noho ma ] Keaau i Puna, a hui oluolu pu laua me MaI ui, ka mea nana i hia ka lae 0 ka aiae i ka wa a Kane i lawe ai i ke ahi, a e ole kahi ' alae huiu ole e kaape ana, loaa ai nei mea 0 ke ahi. * la ia e noho ana ma Keaau i Puna a loihi ka manawa i haia, hu mai la kona aioha ia 1 Ku leana kane, a me na keilei elua a l&ua o Hiku me Kaweiu kona kaikuahine. No ka i mea, ūa kaawale lakou no ka manavya loihi ; i hala. A 0 kona hoomaka iho la no ia e : hoi, e ike i ke kane, a me na-keiki a laua, oiai, ua hu mai kona aloha ia iukou a nui e iike me ka inea mau. A ku ae la 0 Hina a hoi aku la i Kona ma . kahi ana 1 hele mai ai, a hiki aku la oia ma Hamakua, ma kahi i kapa ia 0 Honokaa, ma laila oia i hana ai i kekahi hana kupanaha i ku i kona kulana kupua, me kona ano akua, aka hoi, ia ia ma Honokaa, hana iho ia oia i kekahi hana mAna, i oi ae mamua 0 na hana mana e ae a pau he nui, oia hoi kona aloha ana i ke kane me ka naau kaumaha a luuluu. Nolaila, biki mai la ke aloha weliw;ii I maluna 0 ua Hina ia, a kaa aku ia oia 1 ke» ! kahi kakai pali ma kahakai, a houie aku la oia ma kahi nihinihi @ pau ai na iwi i ka haihai liilii, akn ia ia nei hoi, oia mau no aole oia i manuheu, a pohole iki, e like me ke ano mau o ka poe kaa p&li, oia ka mea i ■ oleloia ai, a kapa ia kela ainao Honokaa I oo ke ksjr*-«na 9 Sitpt i fiji j*ii. Jej>g ka mea i oieioia ma keia mooleio kaula o- Hawaii nei. A o kekain mau mana he like ole loa 00 ma kau wahi„ a pela iho 0 Hina i noho ai ma ia wahia hala elua la, a hoi aku la ma Kona ma kona home kuahiwi, ia ia i hiki ai malaila, aohe ke kane, u» hele 1 kauhale 0 na hoaaloha ooa. i ea aieu ka hana i ka hale, aole ano kanaka 0 ka hale, aa ulu kaioio, a ua poiopolona haalel» ioa, ua pau ka nani, ua mae ka pua, ua maloo ke aa a hu mai fa kona aloha i ke kao® me ka naau kaumaha. A pupule iho ia keia, a hele kuuinia waie no ka nui 0 ke aioha i be l 1 »o®*0®* ' V Iloko oia manawa pokoie kahea ae ū ōia i na kaikuoane ona ia Kulauka rae Kulakai. oiai, no laua i Kahlkilm, 11 me Kahikimoe. Oiai, aiano ta lakou ka maaa nui maluna o na akua e ae. ta w a no a Hina i kapakappi ae ai, 0 ka wa no ia i hoi hou mai ai ka nani 0 ka hale, a me kela mea keia mea. A hoi ae la no e like me kona ano mamua. A pau na uiea a pao i ka hookoun 9 like me kona mana kupua, nohe neia rrīa ka paepae 0 ka o ka hak, a huli aku la ke alo i kai o Kaumalomalu, a hu ae la kona aioha i na lei nani ana keiW, o«i, 0 ke aioha 0 ke kane, a me ke aloha 0 ke keiki na inea nui e hana an& iioko 0 kona naau. Ua hele mai neia mau mea elua, a kokok» • ««m» ma« mika, *ka, 0 ka» b*iki 0

«M% h♦ «* 'l -jm S oiiiolo, ame na oonona uiaikaii© pa ' 1 .nrK«sWWtt£.. Haila no ia i hoooaaea ia ai, a Me iho |q oia a waiho a hiamoe aku i<» aka la i ka aina m<® ahane, ai*fam ōla i wkiho j ai a hiki i ke ahiahi puoJ?o ae i*. \ a iiee iho la oia he hiamoe maoli ka kona ia ano ahiahi m, m« he imo aaa la na fe'a naaka, honi an« keia i oka kakoa k a . malei, ka raea hoi nana keia »iooteio i Kanahele. Oka h«liiaa, 'a uue lrat etfeii o keia pae ama.'ka» linea nana i hehihehi ka inole o ka honua, nana'hoi i wawahi na paii 6 ka ppuli panopano hohonu o ka honaa ilal<j iho nei o kahi a kakou e noho nei. A Uee jta kai roalumatu. s A pau ka ike ana i ke keiki kaae, mahope iho hele keia e »ke i ke kaikamahine ia Kawelu, a komo 6ku ia ua itmkuahh)e nei e ike ia ia a uwe haalo'Uki'a iho la laua me ka naau kaumaha ehaehn. olai, akahi no a ike, a hui pa iakoa ka makuahine me na keiki, e like me ko kanaka ano.

Lka olelo ana no ka makuahine, a me kana mau milimili, a e hoi ae kakou e m> pia katnea ittSbraNsauSß® mah iaT"ko*Kikou mau enaka. No ka mea, hana aloha oie 0 ku \ kana wahine hookala kupua, a e hot< ke hoi i ka mana dkio o kana wahine. : Oiai, ua hele huli aku la -o Hina ia K« kana kano, ka mea nana i hoolele i kona hauli ike aloha kukonukonu. E likeme ka ruea mau i ka wahine manao maikai a aloha kane hoi, pela no ho4 au ka mea kakau moole!o e hoika aku nei, oiai he mea po ia i ike nui ia, mawaena o kelaihi ~poe e noho mtii hei a puni'ko kakou nei mau mokupuni i ke ano e like me keia, ika, e kala mua mai ia'u 1 na pono ole ka'u hoike ana pela, e like me ko Hina ano, a me na hana aloha ole a kana kane.

Aka, he oiaio mai ka po mai, na keia mea, a hiki i ke ao nei, mMV««na o na lahui a pau ma keia moana. Noiaila i ka wa r Hina i het€ hali aka ai a loaa oku la kana kane iluaa o Nuumealani, he aiaa. keia aia i kahoupo o Hane. He aina akua ia oia i kukulu o ka hiki. , P keif am mu%il>n* ok? to # h« aina aw lewa, lra liawbdju ka lani. Ua lohe kekahi poe kahiko ike ano 0 keia, anse ii«ete&«faute4) noia'au naauao e ola mai nei, maluna oia aina i loaa oi o Ka, < a me kana wahine hou, he wahine no i like ke ano me ko Hioa kulaaa. A. he wahine mana no hoi ma kekahi ano o Kaonohikuokalani kekahi inoa ona a o Hinamanaoulu nae kona inoa akua, aka i ka mana nui o ko Hawaii nei Olali, ua iilo ua punalua nei i mea ole loa malalo Hitw* . - Oiai.ua hele kaapuni o Hina m Hawaii a pupi, aohe loaa, haule mai ia Maui, poai a puni aohe he loaa, haule i Oahu nei, a poni, aohe !oaa, Feb nfstt n9'a puni o Kauai, aohe loaa, haule i Niihau, ao|je io»ja. (Nolaila oia i au ai i ke k'ai, no ka mea.'ua banu kona ihu i & Uwa.&lUMke oia, aia i ka lewa ke kane. Nohite, fjoofcolo iho la oia e au i ke kai; d p kpna heie aku ia no ia a ku ana i ka lae kahakai ma Niihau. Malaila o Hina i kahea a{eu ai ia .Kulauka ; me Kuiakai, oohe 1 wa 1 he wahi leho i ka ae kai. 1 ua wahi I«bo nei i pae ai ma ka ae one mai kukulu mai o Kahiki o ko ia nei hele akula no * e kau ifio Iluna o ua wani le&o nei'. ' E*pfnee ae ana ua mau Wahi lehu nei a palahalaha me he moena { U» j. f tp $ la noia. Hookahi po a hookahi ao, hiki keia i r. 'i . '<■ O keia aina, he aina ano e; he akua na kanaka, aia o Ku ma Qa aifW la, & ua hele h?H ak»(|ia f a loaa kana kane, aka, uaaloha aku kela 1 ua wahine nei me ka hoopili loa ia ia. Aia hoi; o Ku e noho pu ana m> M# v, p) i ' n fi n ®f f®*»- A hoouweuwe aku imua o ke kane; aka, ua maiio( e ka maoa , aui i loaa i kana wahine. i»ko»ii*»4to pu»«t «iwlu anaIwiia, ona «lapkia jp&u «iu aū»u o a anej, ua iike. mai kukuii a e hoomaikai Hiiia ka mea, be haku f pau mai ka po mai. Ina paha ha kaeaka maoli, i na ia ua pou i ka a!apoho ia g lakoi^ia. A I. •kalao Hia»,« [»#1 10,, ~ ,<j,npku noi mai ia na akua imua o kona aio; a paa kona hele makaikai afl4Vtfa%i<»a 1 %. A i ko laua, hoi .aea; p** nii laua ma &shena i Kotal* : i ka auoaoe io Kulu A malaila aku ko laua hele aoa a hiki ka aia ia wahi mawaena o Maunakea me H«akhi, a*o ka pala oka •kA/WWN iho U laa*- aei • kni i lei a lawa na lei ewalo, a kau ae la ike poo. A hoohiki B ko A lj» i koiakou home mau i waiho wale ia no ka maoawa ioihi, I Pf a & ** nei ko oukoa mea Valfta ana kakou i k* k«maMa ana no Hina no ka mee, ua loihi kona manawa i naauaua ai 1 tnaOib Irk,i «utettiu mai laua a ua pau loa ae |a. Noiaila, e hoi hoa a»a kak«u e olelo no Hiku, a koaa noho pu ana me konā kai- *£»«•' a na mea a' pau oko iaua alo AHI iboM» ta mea, mahope iho o ko Hiku hoi ana mai kona huakai kaapuui ī* Hww«ti he kSS $i£\?S ea kanaka on «ana«M kahUeo, eiai,