Ko Hawaii Pae Aina, Volume XIII, Number 6, 8 February 1890 — HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipu ka Ili Ka Olah kau lio o na Hilana KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipu ka Ili

Ka Olah kau lio o na Hilana

KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono.

" O na mea kana ko'u lahiehu N» kaliiko haalieo o k» koa Kavalia O ka make a me ke ola O kamakia ia o ba oiliana Naila." MOKUNA XXVIII. KA PUUWAI HAOKILA ILOKO O NA WILIAU HOOIPOIPO. E hai mai e ka hie o Da hiehie ina he mea hiki ia'u ke makana aku ia olua ika hapalua like o Pelekane oei, wahi a ke kaikamahine alii i pane mai ai me ka minoaka hoomahie ana.

E kala mai kou kiekie ma ka hoo kuu ana mai ia maua mai ka huipu aua aku me oe iloko o na hoohie oli o kou nui, a i mea hoi~s mau aj ka maluhia malnna nei o ka alaila ua lawa no malaa e kaana i lealea o maua wale iho no rne Jrm> ole a rna"ī i)otioi oe ia maua ma ke ano he mau malihini malalo o kaa mau kono ana.

Aole no ko maua oiulau a hopoho po, oiai ua lawa. maua e palulu aku me ka maka o ka maua mau pahikaua iua lie taugani o na huna pak'Uia e hoao ana e hoopulu i ko maua mau kino. Aka e like me na kahoaka ao hakumakuma a'u 0 ike nei, aia he kuaua nui a hoea mai iloko. ona minute pokole, ke kāaua hoi a'u i olelo ae nei, aoie e hihi ia lakou ke hoolilo ia maua i mau mea hohe wale. Ika liooki ana iho o ua opio kau lio la i kana mau olelo, poha mai la ka leo oke kaikamahine alii me ke ano makee. Aole pela ena naita a keonimana maikai, Ma ko'u wahi e noho ai, a e hele ai paha, o olua pu ilaila, a mai makau a kanalua no kekahi no ka mea aia he pualikoa nui a hoea mai ika anemoku nei no ka malama aua ika maluhia oka auemoku nei e like me ka'u kauoha, He oiaio no paha ia e ke alii; ,wabi aka opi| kau lio. aka nae e hai aku au ia oe.'mamua ae o ka hoea ana mai ona pualikoa, e liaule e mai ana ua kuaua la me ke koikoi a e ike koke no auanei oe, e hakukele aua ka anemoku nei, a e lilo no kona mau one eleele i ulaula. Aka i mea e hoopau ia ai o kou ku hihew|i me ka paakiki. ke waiho aliu nei au anakeau o ka manawa e h4ike mai ka oiaio o Tta'u mau olelo, aka e like meka'u 1 hai mua aku nei ho ka hiki Vi® i na tausaui pakaua ke hoopulu i ko maua mau kino, pela 110 e hiki ole ai i na he palua a pakolu ka nui o ko iakou heluna i ko ke tausani, ke hoopulu iko maua niau lauoho. !

A e like me ka puahilohilo aua ' o us kilihuue ua iuiua o ke kikiao uiakji aii pela iio auauei l&kou e uwepa ia aku ai e ua mea kiuo uhane a lakou i m*uao ole ai ua lawa laua uie ia wiua. j Me keia mau olelo hooo & u& opio kau lio la, huli ae la oia a hawauawaua aku la i koua kokoolua: E ha&wi aku 1 hoailoua I ko kaua mau lio, ko kaua mau pualikoa hoi e h»aheo ai i ua loalea o ka auemoku uei. E like m« ke kauolia pola i hooio aku ai o ua opio kau lio, omovi!e

nalo fiku la oia mailoko aku o ke alukn o na hoa lealea o ke aloalii o ke kaika mahine alii Ane Uilama. Oi«r ks laa onn kanaka kau lio i hala i>ku ui, uiu lioi uio ka palamimo ua oili aku la nohoi ka lua o na kanaka kau īio' me ka ike olemai 6 ke anaina alii, oiai lakou iloko o ka nanea 'me 1» palaka, koe wale no ke kaikamahine alii oia hookahi kai ike i keia mau hana a ua mau opio kau lio nei. I ke kanaka kau lio hope i puka mai ai, komoloa aku la oia ma ka rumi hikiea loa oka hale, ke keeoa hoi nona n& paia aniani e hulali ana me ko lakou mau luhiehu i ka malamakma 0 fea la. rumi i ku iho ai ua kanaka kau lio 1«, e kilohi a halo ana i »i o /oko, a no ka hope loa o kana makaik&i ana, nee aku la oia a pili i kekahf paia oua keena la, a malaila oia 1 unuanu ae ai i ka pulima o kona lole itunft, mē he mea la he hana nui kana ilokoo ia minute. Ae; he haoa nui io ka ua opio kau lio la, no ka mea, aia ma ka eha o kona mananianalima akau he komo gula nui iae ka ooohi daimana, ke komo dairt)ana makamua lea koi i ike ia ma a puni iloko o ia au i poliu walenala.

Da hana ia ua komo d&imana la e Meka ka lima noem kaulana o Waīe ma ia hana, oiai e opio ana no ka mea nana e papahi nei ua komo la, a ma o keia komo Ia i kapa ia ai oia "Ka Ha ka Alii," ao ka opio nanā i haaheo maa ka hanohano o ke komo elaimana* Me ua komo la ke kanaka kau lio oiai oia e bu ana ma ka paia aniani o ua rumi la, a unu aku la i ke kakau ma ka onohi okona komome keia mau lalaM olelo. w He manao nohoi ko'u e pii ae, $flkaa hoi an o haule mai." ano ame ka manao ma ka m&kemake na kanaka opio kau hine alii, aka, hilahila nae oia o hoole ia mai.) Oiai oia i kiko"aku ai Ika hope loa o kana mau lalani kakau, aia hoi me aka In i maalo ae pela ka hikiwawe o ka iho ana iho a kekahi lima maluna iho o kona poohiwi. A mamua ae o ka hiki ana i ua kanaka kau lio nei ke palo nona iho.aia hoi, paa e aku la kona polima a unu hoū ia aku la iluna me ke kakau. ana aku i kekahi mau lalani malalo iho me ke komo ponoi o ua opio la, a e helulielu ia penei: "E pii no oe, Mai mnkau." (0 ke ano oia mau lalani, E loaa no iua kanaka kau lio la kana mea i makemake ai, aole e hoole ia. Ao ka mea nona ua lima la nana kela mau lalani kakau malalo iho oka ke kanaka kau lio, oke kaikamahine alii Ane Uilama no ia.) Oiai oia hookahi ka mea i ike i leo ua kauaka kau lio ia oili ana mai maiioko mai oke anaina alii, a oia kaua i hookolo mai ai a hiki ma keia keena, e like me n<i mea i lioik® mua ia ae hei. Aia pu hoi iloko 6 kela manawa a ua kaikamahino ālii la i hook<»lo mai ai ma ka meheu o ko kanaka opio kau lio, he lehulehu wale o na keiUalii e hoomakakiu ana. :

Ai ko lak<rti wa i iko niai ai ia laua d >i e hoonialiole ani iloko ona T\'iliau liooipoipo ate alolia woln, >wla ilio la ko lakou puuwai tno ka iuaiua uui 110 ka lilo o ka lskou pula kauuiaka i ko kanaka opio kau ho: a oia ka l&kou i hoio uiai ai uie ua uiauao ualioa» o liookau mai 1 ka lioopai oka make uia luua o ka opio uialiliiui, aka t aolo palia lakou i moeuhaue uiua, o ka mea a lakou e hoao uial a o ui ka uiaka o ka wauke, o ka opio puuwai hao kila ia i beln ia ma ka pf\p>a okalii o ua ka uaka koa i paulohia iua ia liaua hoopoumi uoouoo, '

Nolaila, o liko uie ka haule uiakawjfchi aua a kekahi kuaua koikoi* pela ilio la ua liuia kakaulia o yia poe keikila i hauwalaoa iho ai maluua o ka o k& opio kau lio, e umii w ela §ua hoi me ka ikaika* a u% ia uu a i «o i ua opio la e i ka ua mau Hiua la, ai i hoi ike &ku la oia ho holuua o ua koikia!ii e kuku aua, mahope o laua.

Me na helehelena koa, ame na minonka o fca tviwo ole, hali hou ae Ia oia a hawanaKaua akn Ia ike kaikamahi ne «lii, O kn'n ia i kamnilio mua aku ai ia oe, e hiki inai ana he kuaua nui, a o ka ho'oko ia ana keia, a huli hou ae la oia ioiua o na keikinlii me na maka koa o ka wiwo nle. ' E ka lapuwale nni, a e ka aenhaukae oiaio, wahi a ua poe keikīalii 1«, e hookoawale koke ia olua, a e haalele koke iho i ka aoemoka nei, a pela auanei e maalo ae ai ka pilikia maī a olua ako, oiai» o ko oiua ola, aia qo ia ma ka po~ ho o ko makou lima. ~ Mamuli o keix mau oloio a ua poe keiki&iii la, lena ae ua maka o ke kaikamahiue ahi Aoe Uilama uoe 'k» ioaina a paoe aku la me db haaolelo ooiea. : -.■■■ ! E ka poe hilahila ole, he poe kipi maopopo oukou ia'u ame ka nohoalii, ake lawe noi oukeu i ka hanohauo o ko'u la nni a hehi malalo o ko oukoo mau kapūāi, nolaila e hookaawale koke ia oukoo iho ma kahi e. i Kuiikuli ! wahi a na keikialii, e moni hau i maa hua olelo ino a mai hpao e luai hou mai, oiai ua like ia me ka popo lepo e paki mai, ana i ko makoa mau maka. Aole i komo iloko o kou puuwai ka r halia ana no kekahi o oukou, nka, no keiaopio kau lio, aia au me ia nana ]w,aa f a nona wa a mau loa.

Na keia mau olelo liope a ke kaikamahine alii i hooi loa aka 1 ka inaiaa iīoko oua poe keikialii la, a lele koke mai la lako%oa«luita o ka opio kaulin, oiai ke kaikaoiahioe aiii @ uwao aaa mawaena o lakou, aka, e like me ks olapa ana a ka uwila, pela ua opio kau iio nei i lalau aku ai i ke kaikamahine ialii a kapae ae la laahope opa, a aia ioia ke ku la imua o ua kuikialn me he ilioua la, e paio ana me ka wiv?o 010, E uuu aua ka hetna, kiloi ana ka akau, aae ka lu helelei an%j[ qh j)jq. 4 kaĪ7 ikialii la iluna o ka paj?ahele ō'aa raini nei me iie lau la. ao, mulaau elu lielelei ia ana e ka makani nui. , r Oiai ka opio puuwai hao kila e ulupa ana ina keikialii, eia hoi ka lua o na kanaka kauho ke kaniu mai la ina poo o ka p:>e mai mawaho, e waele aha hoi i kona alauui nie ka poahi nui a hiki i kona hui ana me kona haku kau lie

i li9fco oke aluka e luluini nei, aia he hapalua ona keikialii e ku nana wale mai ana uo me ka maopopo oie ia la- ; kou ke kum,u o keia haunaele, a i ko | lakou loho ana, kau koke aku la lakou 4 na ahewa aea a pau malana o na keiikialii, me ka pahola ana mai i na hoomaikai me na apono maluna o na opio kau lio, a wahi a lakou, ua kue lakou i hoeha i») ika hanohauo o ka a me ka ihuhii o ka mea nona |ka 1«, oialalo ooa mauao lili ike k&i- -| kamahina alii.

, A o aa poe Ia a pau i maaao ai e Mpi, aole loa be book»hi o lakou i uele me oa haawiua oke aliiia e kau aua maluua o lakou, e Ua oa uilio ua pau ka pilī, puu ua maka t upepe ua ibu, a oua hilihili koko e kauhihi aua īa uia o a maauei o ka rumi» a pele uo hoi iuawabo maī, O keia mau mea ae la apau i hoike ia» aole me ka oi o na mea kaua, aole hoi me kekalii mau tuea eha « ae, aka, me ua puupuu lima wik&ui waio uo i hauHi kalopaa ia ai ua poe keikialii kipi 1* e u» mau opio kaulio nei.

Aoie pu uohot he inau ola i hoopoiuo w oi&ī ua eekoua o ka hauuia'le uui e uiuaoa aua, aka, oua aliua wale uo a ka eha ka mea i ike ia. A i ka wa i uohoaUi hou <*i o ka uialuUk, htiawi mai la ke taikauiah\uo alii iua hoo - luaikai aua i ua opio knu lk\ a huli ae U * paue aku k i ka Luiauela o ua pu«likoo, oiai ua hoea uini Ukou he uiau sūkoua wahope iho o ka pau aua okahauuaele. £» Mr. L«tauela; u& haupu a uiauao uiua uo wau e hau* aua kekahi poo i ua h&ua iuo ekseka los, ae waia si hoi o ka uoho.nln» uo ia uiea wau i kau oha aku uei ia oe e maki um i pualikoa ika aueuaoku uei uo ka ui&Uuia aua ika uaaluliia, a auo ke ike uei oe la uaau me» 4 e hopii aku ia la* kou. a hoopt»a aku uia kahi paa» a ke k uawai c hookolokeh i A lakou» uo wa uevr» lipi.

Me ka mah«loj wahi a ka LataDela, a hului aku la oia me ka puphi nai i kann poe pio no ka halēpaahao ka pahu bopo, a maī īaia aku i lohe ae bi ko ke kulanakauhale slīī do kekahi haukipi i hana ia iluoa o ka auomoku, ana ia mea i Lo-a ka inaina iloko o ka pnuwai o ba lahul no oa liah'» kij3i a keia poe keikialn.

Ika Lutiuela i hnla aku ai roe na pio, aia he elua mau lio i pae mai ia wa toa kahakai oka anemokn, a holo mai la laua me Ka puahi nui, a e puhee liilii »oa ka iehuleliu ma o a maaoei no ka makau o paluhe.mai i na knpoai 0 na naau lio lft, a ma ka aoao o na opio kaalio ua ku iho la laua. Aole keia he mau lio e aku e ka mea heluhelu, aka ona lio no ia o na opio Jkaalio, orsi ua lohe laoa i ka leo o ka o-le kahea no ko laua makemake ia, mai kekahi aku oko laua mau kahu, oiai laua e kali hoomanawanui aoa iluna o ka uwapo. A oiai o na lio e like pu me īa ke ano a i hoomaa ia ma ia mau hana, ua maa lakoa i ka leoo na o-Ie a me ka uiua poha o na welelau o na huipa a he hiki ke hookolō ma ka meheu pololei o ko lakou mHū haku me he ilio 'la. Nolailai ka wa o keia mau ho ae la 1 lohe ai i ka leo kapalili o ka o-le, haa lele koke aku la laaa i ko laua wahi e ku aoaa au mai la iloko o ka wt»i me kn hoomanawanui a hikī i ko laua pae maaluhi ana mai ilana oka anemoku, a e hookolo aua ma kahi a ka o-le e kani hoomau sna a hiki wale i ko laua hoea ana nuua o ko laua mau haku. Ua hiki mai olua i fea wa pono a maua i manao" aī e hoohnna aku īa olua iūa e ala kue hoa ia mai ana kb oloa mau haku nei, wahi a kek'ihi o ūa opio kaolio. Me keia mau huaolelo, kau ae la ua mati hololio la malana oko laoa mau lio iloko o ka leo uwa oka lehulehn, nnai na iianaleaili puuwai a w ua mau lio la"e hfta i o a īa.aei iluna a ilalo e •■im mmoli ai ao ka h a* loko, e iloko oia mau haaheo aoa, huīi mai la ua mau opio kau lio la a kunoa hoomaikai mai la i kē kaikamahiae a!iī me ka panai ana mai i na huaolelo.

Eae miii e ke kamaalii wahine 0 lawe aku Iko maoa maa hoomaikai pa lena ole ana no kaa palōai I» mnos ma ke 600 ho mia anlihini iloko o na hatio!i kalaia o koa la nui, a na ke Eolakahi e haawi m«i ia oe i na kuiaia mao iloko o fee aloha me ka pumehana.' I ka hooki aaa īho o ka na opio maa olelo, poha mai la ka leo o ke alilwahine me ka nawal. Auwe ! E mai ana ka paha oln« ia'u e make 1 ka eha lima ole a ke aloha, me ka manao e pale mai i ka ike ana aku a Wu mau ōaaka malana o olua, a e hoolilo hoi ia'a i laahi na ka maewaewa. Aole, aole pela e ke a!ii, wahi a kekahi ona hololio. Ua lawa oe ma kou mau ao«o apan me na koa e hiki ai ke malama i koa malahia, aka, no maua iho, he elua pakahi wale iho no o maua mau wahi koa, oia no oa Uuia akau ka hema, a ke haule laua alaila» ua nele maua me ka ikaika e hiki ai ke hakoko ms ke ao holookoa. Aka, e hoomanao oe § ke aliii aia ma na paia o kou hale snmni kekahi man hnaphlapaU i kakau ia me ko'u komo pouoi, a i aila ia hoi me ko kaua maa pulim», e hoike ana i ka oiaio ms - waeoa o kau« t make ano heberifca huopw Ho ka wa e hiki mai aua. Nolaila « hoomnnao hon iLo oe uie k& poina ©le aia hs manawa ma keta mua aku, aiaiU, © hai hoa no anaoei kaua.

Na keia u«q elelo todk»l i hoopuka » *tu e kek*hi o oa opio kau lio, i booi«oa mAlie aka i ka pauwai o ke kaik&uiahiiie alii, s oia k.4ii4 i m&i ai. H« oiaio ia, hooko aat hoi tw i ka mea a kou iima i haua ai, aka hoi, a he pa)aa w&k iho no keoa m&u oWa aa, alaiU, ehi» k& hoi mea aloha o kei* kiao i ka alaw a hoa» Jmaiaoa o keia iiiUouua, AU, e aa aait>i £au lio haai«b puuwm haokiU *i*o ko hookuu <iku tei «u ia olua uie ka oiaikai, « ua ko au o ka ruauaw& e hai~ ko uiai ka ouīo o ikh me« a kaua i ai. U 4 ia «lau hookauoa oleU> I kauaeuao ae ai ua po« ipa U i tt a awihi smk»h* ho** aaa % a iuaw*h* U 4»lu