Ko Hawaii Pae Aina, Volume XII, Number 45, 9 Nowemapa 1889 — KA OLELO AO A KA LUNAKANAWAI KIEKIE JUDD I KE KIURE MA KA HIHIA A KA MOI KUE IA ROBERT W. WILIKOKI KA OHUMU KIPI. Oct. 31, 1889. [ARTICLE]

KA OLELO AO A KA LUNAKANAWAI KIEKIE JUDD I KE KIURE MA KA HIHIA A KA MOI KUE IA ROBERT W. WILIKOKI KA OHUMU KIPI. Oct. 31, 1889.

E SA KEONIMANA 0 Kl3 KIUKE'.—Ua lilo keia hibj|a nui i mea na oukoa e noonoo ai mai ka Poakahi mai o keia pule, o ke ahiahi keia o ka ha o na !a

i hana ia ai o keia hihia. Aole hiki ke olelo ae» aa hiki ke hoopokole īa ka manawe, no kn taeß, na piha pono ka mauuwa i ku hoolohe ana i na olelo hoike ma ka aoao hoopii.

He hihia keia e manae nai īa mai nei, oka oi loa nae iwaena ona kanaka Hawaii, e like me ia i hosKe ia mai mamuli o na anaina nui i hiki mai maanei 1 kela a.me keia ln, he poe eku mai ana me ka paunho ole e hooloho i

ka hana. He hewa ano ike nui ole ia ma keia aupuui ka liiLiia o kn enea i hoopiiia e hookolokolo ia nei; no ka nui o ka hoomaopopo o kq lehulehu i keia hihia, nolaila me ka hana nui maoli 6 loaa ai he poe kiure he umikumamalaa nana e hookolokolo i keia hihia] aka ke makemake nei au e hoomaopopo aka ia oukou e na Keommaua, ua hai pakahi mai oakou a paa ma na hoohiki o oukou i ka Aha a irie ka lehaleha, ua komo eiai oukou iloko o keia papa kiuro ika hoomaka ana o keia hihia me ka hooholo moa ole ī ko oukou mnu manao no ka hewa a hewu ole paha oka mea i hoopiiia. Ina i hoike maopopo mai kel- r ahi o oukoa ua hooholo e oia i kona manao a he manao ia i hiki 010 e hoololiia e na mea e hoike ia mai ana ma ka hookolokolo ana, aole eae ia kela raea e noho ma keia hihia, aka e hooku ia aaa oia e aao kekahi poe he nui i hookuu mua ia ai; ua hiki oiiii nae ka manawa e iaii ai oukou ika oilelo hooholo. Na oakou o hooholo i keia hihia, ake makemake nei au eao aku ia oakou nie. ko oakoa hali ana iko oakou olelo hooholo e hooholo ana oakoa i ko ookoa manao mamuli o na mea a i lohe ai mai ka aha aku.

Ina oukōu e hnna ana me ka pololei ika ookou hāna aole oukou e alakai ia ana ma ka oukou huli ana i ka oukoa olelo hooholo mamuli o na manao 0 ua kaaaka mawaho, a i ole ia na olelo paha maloko 0 n=j. ina onkou 6 haua ana i ka oukou hana e like me na alakai ana ona lanaikehala o oukou, oīa ka hoopono e.lpaa anaia oukou i 01 loa ae mamaa oka hoapono ona kanaka noonoo ola.

He oui no na mea i olelo ia i minamjna ia ek» Ahe, a o kekahi o ia oiau mea, hookahi a elaa paha, e aka aoa au, a hoopololei. Ke makemake nei au e hai aku ia oukou ao!e he kanawai e kauoha ana e hookoiokolo mua ia na hihia haole. Ke olelo uei na ruln o ka Aha e hana ke liakauoleIo oka Aha i k& moohīhia a e hookomo ina hihia Hawan mamua o na hihia liaole. Ua hana ia no pela 1 keia mauawa, o na hihia kiure Hawaii no k» mua ma ka'u moohihia e waiho noi'. Aka aole naka Aha e kauoha i k a ano oka hooko lokulo aa ka Loio Kub ; na no e liana e like me ka mea i pono iaia, a me ka hiki aaa o na hoike ma na hihia a aia ao m&luna ona ke ano o ka lawe aoa ina hihia no ka hookolokolo ana,

aole malana oka Aha. A. ena keonimana he mea ole loa ia ia oukou ina paha oA ke liookolokolo mua ia ana ao E paha a i ole ia o B paha no ka mea e ku pakahi ana no kelti a m6 keia

hihia noua iho me ka uaua ole aku i kekahi hihia e ae. Ke makemake nei aa e alakai i ko oukou hoomaopopo ana ika like ole mawaeua ona mea i kapa ia'he maa hewa kue maoli i ka pone ame na hewa m« ke kanawai. Ma ka hapa nui tia like no. aka aole i na manawa a pau. He kanawai ma na aina a pau n ka mea e lawe ana i ko hai waiwai ma ke ano pouo 010 mo ke kolohe, i kapa ia he ailnie, he hewa ia, a oia uo, ka mauao i loa» īa kakou' a pau; hewa maoli uo ia haun, aa khe Ika pouo a uie ke kaiiawai— Aole |ie mea e kue 1 ka pono maoli ina hoohd!o kekahi mea i koua kaa 1 ka po me ke kakui ole, Aoleia he hewa kue i ka

pono oiaoli, aka he kup uat« i ko kHiiawai o keia aupvim;*aole ho inpa kue i ka pouo luaoli k\ho-ibu n»s a o\ nkn mamua o ami paho aila mahu nihlo'ko 0 kekahi wahi, «ka na k« kanawai tia« q papa aolo 6 hana pela, u» howa ia haua aia ka mauao o ko kauawai. Ua i»a uao ua kauakahaipulea pa.i ho mea l|uuoui. e hoomHikai aku ! ke Akua 'oo k*mH uiau hoopomaikni a pau «ote iiae be knuuwai *> kHUōha «ua o haoa pela. KoUil'i o ua liowa ws!c uo 1 hik| 1 ke kiuie ke hoow?nH>o|)o oia na l'owi i p«ps i« uia ko Karan\W | keia Aupnui, na k >uaw;ii o koia ui, a aole 1 lo»r» iā ka u»au* * ooouoo, e na keouiumua, iun ua hoa\ kaka ia waloko o kekMn kauawai | h<| hewa ia a īie kn i ka hoopai ia, he i|ie»

pono ia a eolaila uā loaa ia ookou a mana e hookuu i na mea hana hewa nei ina aa manao oukou ua hana eia i ua hana le. A ina no e olelo kekahi mea, mahope iho o kona ae &na ua hana oia ī kekahi hana a ke kanawai i olelo he hewa ahe kii i. ka hoopai ia, Bole oia i ike he mea howa ia. Aole ia he mea e pale ai iaia no ka mea ua mauao ia ua iko na mea a paa i ke kanawai a me na 'mea i papa' ia he hewa ahe ka i ka hoopai ia. Ua olelo aa he hihia ano e io no keia, a ma keia mea i ano e ai, o ka hana nna o kekahi mea i hoopii ia e likb me ka oea e hoopii ia.n&i ika manawa heluhelu ia ai ka palipala hoopii e kue ma iaia e pane "aole i hewa" me ka il.o no i na olelo hoike ana i hoiko ai rr.a kekahi hihia okoa i komo iloko o It.ila e !ike me ke kanawai na mea a pau e lawa ai ka haua ia o ka howa i hnopii ia ai oia a aa ae aka oia ia mau mea.

Pehea, e na keonimana, e hooiaio ia ai ka haua ia ana o kekalii howa ? Ua hiki e hooiaio ia e na hoike, aka o ka hoike i oi.loa aku o ka maopopo o ia no ka ao pon'oi ana oka mea hana hewa nana no i hana, He hiki iaia ke hana pela ma kona olelo ana ae "ua hewa au" a i ole ia ma ka hele ana ma kahi hoike, a i ole īa ma na hai oia i na mea a pao, ma ka hoike ana i na mea a pau a ua like no ia me ka ae ana ua hewa. I ka manawa a Mr. Wil- j coxi hele ai ma kahi hoike ma ka hi- i hia o Loomeu uā a'o ia aku oia e ka ! Aha, aole oia i koi ia e hoike, a ina oia e hoike ana malia paha e lawe ia mai ana ia mau mea ana i hoike ai i mea kue iaia ma kona hihia ponoi, eia nae me ia a'o ia aku no ua hoike ae oia i ka moolelo ona mea a pau i hana ia mai ka halawai ma Iwilei a hiki i ka manawa <ma ihele ai ika halealii ma ke kakahiaka o ka Ia 30 o lulai. Nolaila, e na keonimana, pphea la e hiki ai ia oukou e hookuu iaia mamul» o kela mau olelo hoike. lua oukou e hookau ana iniae olelo ana onkou i kekahi o keia mau mea elua oia keia aole o oukou mannoio i kana mau olelo, ho mau olelo oiaio ole kana i kamailio ai, oia hoi, aole oia i hana i kela maa mea ms kona olelo no nae u:i hana do, a i ole ia j ina owkou e olelo aiia he oiaio no ia | mau mea, ina ua hooholo oukou he j oiaio, aole ia he hewa kue i ke kana-

wai. ; Ke hoike aku nei au ia oukou e na keonimAna, ua hoike mai oukou ia'u a tta hoike ae no hoi ika leholehu i ko oakoa manawa i noho ai ma ko ookon mau noho e hoolohe ana oukou i na

olelo a'o a ka Aha e pih ana i ke kanawai. Nolaila ke olelo nei au ano, i mea e hiki ai e hookuu ia o Mr. Wilcox e manaoio ole ana oukou iaia a i ole ia e hana ma ke ano kue i na olelo a'o a ka Aha, no ka mea ua ae aku oia īmua o oukou ua hoala oia i kekalii ohumu mala e hoopau i kekahi kanawai, oia hoi ke kamukanawai, e hoopau i ke kumukanawai e paa nei, a e hoopau i na Kuhina mamuli 0 ka hoike ana makaukau oia e hana me ka lima ikaika. Ua hai mai oia ia onkou nana tio i hoakoakoa i kela mei ikaika, oia hoi na kanaka, nana i hoakoakoa he anenne kanaw&lo ka nni, a niahope ua hoomāh nahua hou ia ae a hiki i ka ekolu haneri mamuīi o ka pbe kome hou ae maanei Ike kakahiak» ma ka haleahi me na pa he nui, Aka ke olelo nei oia

aole oia i oaBnao e liiwelawe me ka ikaika ina aole oia e kub ia aka. Ario e na keotiimana, pehea Ia ina ua hoc>pn la kekahi kanaka uo ka powa i kekahi kaa hali leta me ka iima ikaika; tia ike

no ookou ! ke eno e hana ia ai o ia mea ima Kaleponi, Lole afeu nei ke kanaka me kona kokua hookahi a elim paha, a oiai ke kaa e holo ana ine na ohua a me na eke dala malūna, ku aka nei oia mamua o na !io a kan akn i na pn panapana i ke kalaiwa kaa me olelo aku e ku, e haawi rkai, kau ko mnn lima ilnna; aoīe pu i kani, aka hooknn aku ke kalaiwa kaa o lawe keia man powa i ke dala alaila holohou akakona kaa inima. Inā pahi mahope iho. aa hopn ia aa powa n&i a hookolokolo ia oia a hele oia ma kaihi hoike a hoike ae penei "ae he pa no ka*u i kela manawa eia nae aole ati i taanao e ki ina fto!e' aa e ki ia E jiai aku ana 'na la | nakanawai a pau i ke kiore he powa nn' ia no ka mea h® hsia kela i hana ia i' mea eloaamai ai o'kola elala mamuli o' ka hoike ikaikn kna a me ka hooweliweli aku, ! K« ike nei oukou, e koonīmai n ke olelo eei o Mr. o k?la mau ' pa lels ole, pa laan: a paam wale' 00, »ks he mau pu i hoopiha ia a na' hiki e ki ia, a «a h( i noai no hoi ofa ial 1 onkon o na pn raip?la, ho aneane kannkoln ka na hoopiha no malaiU ma ka puka o ka pki atii i ka manawa aj lakou i ike ua \>t,n ka pnka» Aole j hoike mai 1 kela moa o ka oiMiao n>Aōj| o k«?ia> hewi. ohuuiu ana tio k* loaii o ke :kutßukau&wai|msoiuU o ka hoike! ike «am&kauk&u Uwoliwo moka tksika. X h<? w*a ot<> no tua paha uh

manao hkoa eki ft ki ole paha i ds pa. Ke makemāke pei aa *e hōakaka akn a maopopo pooo loa ia oukon e na keooimann, 110 ka m'ea aole o'a make* mp.ke e hana oukou ma ke ano kahihewa, E hoakaka hoa akti wau ia dttkoa ma ke ano hoohalike:

Ina paha ua hoopīi ia kekahi k&naka no ka wawahi hale a pane oia "aole i hewa" i ka pslapala hoopii, alaila hele no oia e hoike nona iho a hai ae tl ae na

hele no au ma ka hale o Kamika i ka po me kekahi kila ma kau lima a "ua uneune au i ka puka a hemo a uakomō au iioko o ka hale me ke kamaa ole a lawe i kekahi eke da!a mailoko ae o ka paha nme o Kamika a eia ua eke dala nei ia'a i keia wa. I kuu īho ana mai mai kau hale mai ua ike au i kekahi makai a no kuu makau o hopa oia";ia'a

a paa mai paha ia'u nolaila ua hooweliweli aku aa iaia a kauoha iaia e hele pa mei me a'a."

Ea, he mea maopopo e olelo aua na kinre m« ka hihia o kela kanakn ua hewa oia me ka nana ole i kana olelo aole oia i hewa. Pehea ma he olelo hon aku ka aa kanaKa nei peoei, "ae na lawo, no au i kela dala aka he kanaka ilihune eu ahe kanaka waiwai o Kamika a aole a'u dala e nka ai i ka hele ana o ka'u mau keiki 1 ke kalaj nolaila ua manao au he mea pono no ina wau e lawe i kela dala, makemake au e kaana like ia Da mea o ia ano.''

Ina no paha ua 01 hoa fcbu kona olelo inamaa o keia, ina pahā~ e olelo oia, aua manaoio no ke kinre he kaii&ka īlihnne "oia a ua pilikia i ka ai ole a aole am\ elala 0 kuai ai i ai no kana mau keiki a oia kona mea i haua ai i kela karaima, ho raea maopopo no ua hewu oia malalo 0 ko kanawai eia nae o kona pilikia ku mea e koi ikaika loa ana e aloha ia aka oia, Nolaila wau e olelo nei, e na keonimaua, o ko oukou maaao ponoi wale iho no ka pono a pono ole paha o keia mea aole ia he paea i k.omo iloko o koia hihia; o ka nmau oiu wale no keia he hana anei keia i p&pa ia eke kanawai o Hawaii.

1 lua p&ha e olelo ana kekahi poe ua hewa ke kaaawai a he hookaaoiaha wale a olelo lakou aole pono ke kanae ka.aoh.ajin* e kau 1 na kukui ma ko lakou mau kaa i ka po 3 a ina aole e ; kau e Lioopai ia he umi elala, he mea pono anei e ohi lakoa a uui na kanaka me nu pu a hele aku a keakea aku i kona hooko ana i ke kanawai, a 1 ole ia aole anei o ka hana pono, a oia wa!e no ka hana pono e hele aku imaa o lea i Ahaolelo a hooikaika e hoopau ia. ks | kanawai ? Aole au i haohao e na keonimana, i ka haaheo ona kanaka līawaii i ko lakou aina, us haaheo wau i ko'a aina, aka ke mākemake aei kakou e hoomau aku i ko kakoa maa pono, makemake nei kakou e hoonaau aku i ka noho mana ana o ke kanawai, ke makemake uei kakou e hoomau ia ka hana ia aua 0 ka p'ono, ke makemake nei kakou e hana ia na hana a pau ma na oihana o ke aupuni me ka pololei, a aole 1 oi ae ka inakemake ia e hana an i ka'a haoa ma ke ano he Imnakanawai me ka pololei mamua o ka makemake ia e hana oukoa ika oakou hana ma ke ano he maa kiure me ka pololei. Heaha la ko oukou manao nō'a ina au e hoole aole e apono akn i kekahi palapaia hoopii no ka mea he hoa'loha ka mea i hoopii ia uo'u. £a he mea knipono loa e hoopii lana nui ia au a e kipaku ia mai ka oihana aka ina e hana au ī kekahi mea o ia ano.

Ano e na keonimaoa ke makemake nei makoa e hana ookou ! ka oakoa hana kupono Malia paha e lilo ana ia i hana kaumaha no onkon, aoie nae au i mnnaopela. Eia no hoi keia me.% a'n e kamailio aka ai ia onkoa, he ole loa ma kahi oke kanawai iua oukou e tnanao ana o ke Alii ka Moi kekahi i komo iloko ō keia hana ohnma, a i ole ia na Ike, a kokua paha i keia h«tna.

Na k» Aheolelo e hooholo i na kanawei o keia «wpQt»i r na ka Moi e apopo akti r apoiio ole> okn paha ia man ka nnwai, Mai ka makahiki 1840 a hiki J keia manawa aole i !oaa i kekahi Moi o kwa ao{>iini ka man a e haiia i kaoawai ma ka olelo o kona waha. He olelo hoohalike ano ikaika ka'o e waiho ako ana, aka aa aiakemake aa e uoaopopo pouo ia otikoq a peaei ka'u hoohalike ana:

Ina paha ka Moi o keia anpnni i hni mo kokahi kanaka o ae o hana 1 kekahi karaima nm\ e like mo ka pep=>M kv n*k*. A pepehi aku nei lana i kekaM knnaka a ra-ikt\ aole hiki eliookolokolo ka 3fo!, no ka mea ke olelo neilee kanawai aol<> i pili ke kanawai iaia, 1 aolo kaniwu o hookolokolo ai iaia; o keia na? \ pn ai oae ia i t make, na hiki nō e hookolokolo i* a hoopai ia oia Aka e oa un iko n «*aopop;> : no i ka ,\h \ na moa a pan e hoomama aua i ka hpwa, o ; n hoī na ike no roakon ho «an i na kanaka KawMi (ao!o au e olelo ana «a pili loa ia mea ta Mr. ka !«*a i h(vvnaanao fa> a\a o na kanaka Ha«raii raaoli ho hahai akn

no m-ihope o ke alakai ana abo lakoa mau aba mahopā iho- o ka naanao ia ana a me ke a'o ia ana i" ka pono tio kaoiono a kanahiku paHa īftakahiki aole ' hiki i kekahi kanakaHaw.' ii ke olelo ae, "o ka'a mea i haaß ai oa kpe i na kanawai o keia aapn ii, eia no nao ua pono no ia hana i haaa ax no ka mea na ka Moi i a'o mai ia'a e hena aua kokua maf oia ia'a ma kn" hana ana

ia Nolaila e na keonimana e waiho akn ia mea mawaho o koia hihia. Aole mkon e noonoo ia mea. He taea ole n: i kem h.ihia ina he manaoio oa« koa a manaoio ole paha i kela mea.

E ua keonimana o ke kinra ha mea mao».!opo ia'a ua lahi oakoa, a aole i maopopo ia'a ina he maa kapono e hoo loihi aku i na kaa mai neina maka oka lehaleha a paa malana o oakoa. O kekahi poe o oukoa akahi no a lawelawe i keia ano hana—Ke

manao io nei aa o oukou no a psn he poo o lawelawe ana i na hana knpono me ka p'ololei, e hali atia i oK kupjao no oakoa īho, a aole o'u kanalaa iko oakoa hoolohe e hka ma ko oakou ae ana, i ka'a maa mea a paa loa i kamailio aka nei, a kaapaona iho me ke akahele, me ka hoomaopopo iho aole mau olelo hoike e ae, aka ma ka aoao hoopii wale no, oia hoi, aole i hoole ka aoao pale ī kekahi o na mea i hoike ia, a e noonoo oukoa i lea'o mau mea i olelo aku nei a e hoike mai i olelo hooholo

i kalike me keia maa olelo ao. No ka mea ena keonimana ho mea ole !oa iha ua minamina onkou i ke kōkila ole ia 6 ke Kumakanawai hoa aMr "Wilcox i kakaa ai a lilo ole oia ke kanawai o ka aina. E like me ka'a mea i olelo maa akn nei, aole e hiki ia oakou ke hana mamali o ko ōakou manao ponoi ina waa e hoike aka i'a oukou o kekahi hana o koia ano, ka ohuma, e haoa a booko aka i ke kipi eiike me kela mamuli o na haaa lima ikaika da kue ia ī ke kanawai o ko Aapuni Hawaii. Ua manao au e olelo mua aku ia ookou, a oia ka'a e olelo nei i keia wā me ka moakaka loa, o na mea i hanā ia a i hoike ia mai eka aoao hoopii e olelo nei oia na mea uana i hooiaio i ka hana ia ana o keia hewa aole i kae ia e kekahi hoike i lawe ia mai ekā aoao hoo - i piiia. : ' J5 hele aku oukoa e noonoo.