Ko Hawaii Pae Aina, Volume VIII, Number 52, 30 Kekemapa 1885 — HALAWAI HOOHOKA MAKAAINANA a na moho pili Kuhina! HAO KA MANA O KA POE KUOKOA! [ARTICLE]

HALAWAI HOOHOKA MAKAAINANA a na moho pili Kuhina!

HAO KA MANA O KA POE KUOKOA!

Pili wale na kolohe J

Ko olua puiu i ua kupiliiu pepa hoolaha alanui nunui m» na paia paa, i kakau inoaia e E, K. Lilikalani, 11. Hoapili I3aker, Bam Nowlein a me Kualaku, e hoiko ana o lakou kekahi mau moho e holo balota ana i ae, a e kahea ana i na makaainana e hele mai i ka Hale Paikau ma ka po ō ka la 2S o Dekemaba e hoolohe i ka lakou maa haioielo. Ma ka horori kauohaia, ua akoakoa ae la he 100 kauaka a oi. Eia na in'O'a 0 kekahi poe i hi_ki ae malaila: F. J. Testa, J. M. Poepoe, J. PjHanaaumoe D. W. Pua, S. ifowlein, G. W- Kualaku, W 8 Wond, na aliikoa o Mamaiahoa a me ko ka Moiwahine Ponoi, a me na f koa. I waenā o ka halawai, jaa hiki ae. o Kini, Eosa, Kakina, H. Walakahauki, Kakela a me kekalii poe e 'ae. ■ O 3jālikalj»ni a me Hoapili Baker, aole laua i hiki niai. fto kā Inaa ole o kekahi punahele naauao a na kuhina ma ia halawai, ua kaheaia o J. Alipai, he kanaka kuokoa, i lunahoomalu, e Kamiki Elele a Kipikona a o W. C. Aki, he kuokoa, i KakaUolelo. Ku o S. Nowlein a ojelo mai, aoh ia 1 hoomana i kekahi e kakau i kona inoa no ke kah%a i halawai makaainana \ keia po, a nolaila aole ona manao e waiho mai ai i mua o ka hale. Ku mai o D. W. Pua a olelo, ua hele mai oia ma auo makaainana mamuli o ke kahe§. a keia mat» moho ho]o elioolohe i ko lakon nv,»u ma-; nao, a a hoomaopopo i ka lal.ou mau knmahana O na olelo o kda mau moho i hiki mei, aohe o laua mnnio, a oia pahall'ō kumu i hiki ole mai ai iia" I mea Na Hoapili ,a lani na lilo o keia haU, aka ī ko laua | hiki ole ana mai, ua hoohoka mai laua i na mfeMainkn?£[ ua hiki no ia kakou ke manao, aohe laua e holo hn-1 lota ana, nolaila e hoi kakon. la manaw«V mai o Kualaku a olelo nsai, ua poina loa paha oukou Wu, Aok iw i i * kakau i ko'Ā inoa nd le kahea i lialawai makaainana. Ua hele mai au no'u iho a owau no kekahi moho no keia apana. | Owau kekahi kanaka kupono loa ma keia apana, a ina e koino ana ia s alaila ! e hana ana ia i mau kanawai e hooma.- \ ma ae ai i na o H lahui, * e i hoopauia na kanawai hookaumaha i ka 1 aina. Niii>.a o TV 8 M ou\l. haakaka mai i īu» kaaawai ana i mauao ai o lioopau, Noonoo loihi loa o Kualaku, me ka hoopaanaau ana i ka ninau, o hi o ana ke kino i o iauoi, alaila kamailio uiai la, ho ninau nui keia, aole au makau ke pauo, oia kein, o hoopau ana au i na kanawai a pau h ka lahui e uwe nei, oia na kanawai Karaima ame Kivila. (Nui ka henehene o ke anaina no ka hupo 0 kana pane.) 1 Kamailio mai ke Kakauolelo, aole oia kekahi mea nana i kahea i ka halawai, a i hele mai oia e hoomaopopo i na uiea e hauaiu, ana, aka m& ka iiana akuaole he haha. Kolaila, manao oia ua pono ia kakou ke wae i kekahi inau inoa i mau moho no kakou, alaila e ho oiiaika kakou no ja mau inoa, Ma ko'u manao, eia na inoa maikai, Hanale Wa lakahauki, Keo Kaaka, W. L. Holoka hikī a toe J. Keaa. Ku mai o J. M. Poepoe a olelo, aole ana mea e kamailio ai no na inoa hope aka no Keo Kaaka a me Hanale Wala kahauki, he mau kanaka ia e hahai wa le ana mahope o na mahiko, a aole o mfJsou makemake ia laua i mau luna makaainana, Ia manawa, kn koke mai o Hanale Walakahauki a paue aku la ia Poepoe. Ku mai la o J. P. Hauaaumoe a noi e hoopanee, oiai eia no o Hanale ke kamai'itf la, alaila kn ae l;v ka mea na-' na ke noi iluna me kekahi pop e ae he i 12 paha ka nui, hooinaka e walaau e i like me ka hana a na pegaua, me ka j manao e nalowale ka Hanale kamailio. i 1 kela wa, nui mai ko anaina ma k$ komo iiilii ana a hiki paha i ka 250. O ka hapa nui aole i makemake e hoopunee a na liuhu na mea a pau i k'a poe walaau, a nolaila ua pau ka walaau. Ke hoomau nei no o Hanale Walakahauki me ka olelo penei, Aole au i hele mai nei e noi aku ia oukou e koho mai ia'u i lunamakaainana, no ka rnea } aia »o ia oukou ia mea, aka ke ku nef %u e pale aku i oa olelo a i kapa iho eei ia'u he hoopiliiūeaai ka au waIh'lo o un mahiko. K>- hooh: aei a» aoU> */* pili i na mahiko, Aufcr* oi-' ripf ko*o mahiko? Kl« t)0 au ke ' iuh uki i kVu mau hwa,* Ho}iofu?-j | mti, EU m «0 V* «H* | ut*g i'OWA, b r,c-s ]

! e 1iooVP?<» !ji «epuel uo V'>*a kai, roe kn poinalkai o U'u iuau keiVi * ma ka pomaikai o ks l&hul liulookoa A©le *a h« k&m&Hi, » ua ike uo oukou i kaa'u psau mea i liaaa ai. Ua h#le au i ka Aliaolelo mamua aku nei a ua ike oakoo j ko'u noLo kuokoa aua. I k* maaawa i pau aika Hanale Wā lakahaaki kainailio, ua kahea mai la ke anaina/Kioi! Kioi I Ku uwi la o W. A. Kiai a luūoielo | Uiai ia f iae keia malalo iho; I JS ka Lanahoomaln:—Ua hele njai [ nei-au i keia po e hoolohe aole no ke i kamaiiia—K© manao c6i-au T ßiftlia paj ha ua paa loa ka manawa o na moho ! lanamakaainana a ke aupuninana i ka- | hea keja haiawai me na hans e ae, aka [ : fi.Okaliikiole mai okahapaluaoiapoe ; maanei, aole e hewa kakou , ke lawe i I keia halawai ma kahi a i i haalele moi la. Ua hoike mai 'ueio j KualaHu, kekahi o ka poe uana i kahea 1 | keia hālawai, i mua o oukou, eia ka la- | hui ke uoho kaumaha nei malalo o na | howa i ike ia a uawaiho mai i kona manao e hoopau loa i na kanawai raima a me Kivila oia kana mau kumphana. Ua waiho ae nei no hoi kekahi poe i ko lakou mau manao e ae. Ua ofelo ae kekahi poe, (aole nae maanei) I o ka hakoko ikaika i keia kau ae aia I mawaena o na kuhiua a me na_makaai- ! nana; olelo mai hoi kekahi poe, ,aia mawaena o ka Moi a me na makaainana keia aumeume, oiai hoi poe e olelo ana, a me he la ho maa oiaio ia; aia keia hakaka mawaecax> kekahi kanaka ma kela aoao o ka moana nui a mekālahui. Ua kana iho oia iaia maa&ei i kekahi' mau makahiki i hala e like me kekahi kumu laau; i kiaohi, ua thi īho kona malu maluna o kekahī nmu haole kalepa kakaikahi, aka ma-7-iope mai nei 4 ua ulu ae ua kumu laau la a hiki i ka wa i uhi ai kona malqmalu maluna o ke aupuni a me k& nohp alii paiioi, Aole loa he mea kue i kelahi kauaka <iala nui ke komo mai iloo%eia aina a hoeueu ma na hana e pomaikai ai, a e haawi ia iaia na pono a pau o ke kamaaina, aole i kejxahi mea i oi aku mamna u ia. E hookaawale loa aku kona mau lima, mai ke aupuni aku. H hoopau loa ia kona mana hoomalo i na luna aupuni, Eia nae aole ona ae iki. Ua kiekio a like loa kona iaaluaa o ko aupuui o like īne kona m&ua maluua iho o na hana kalejfa. Ua hoopau uia i ka aha kuhina i ku oleji koua makemake ma o ko ōukou mau lun&makaaīnanala, ua hoole aku oia i ka hooholo anu i ka olelo hooholo ahewa i na Mq he mea la, ke pii nei ka mahuahua o kana mau koina i kela a mfc keiakaue ai ka Ahaolelo. Kana i i»i e hoohplo i kanawai e lioolilo ai i kekahi hapa o ka aina Lei Alii. Ua loaa xaia ka aelike no ka hoohehee ana i ke dala keokeo a me kekahi mau aelike e ae me ka waiho ole ia no ke koho ia mai. A ma ke kau Ahaolelo i hala, ua waiho mai oia i kana noi alunu ma o kekahi kauawai la i hakuia ma Kapalakiko, a ikapaiaka Bila HauakoLahui, aka o ka oiaiomaolihehalepaahao no keia aupuni, Ano, eia ka ninau, ua pau apei kana mau koi ana ? Ua pii ae ā mahualiua kana mau koi i kela a m£ keia kau aliaolelo e ike ia nei, a e pau ana auei kaiia mau koi i keia wa, a i oleia, e i aeuei he mau ualu haki mamua o k?. ihu o ka ahaolelo e hiki mai i oi ao na poino mamua o na wa i pau iho.la ? He mea oiaio, ke lu nei oia i k© dala a me ka hooikaika ana i kona mana i keia kau koho balota ae. E lu wale mai ana anei oia i keia mau elala uo ka ole a no ke aloha ? Ke manao nei au aole ia h« kftnaka e hookuu wale aku aua i kaha dala me ka ike ole i kahi o hoi mai ai me kekahi" elala, okoa e āe e l|ahai mai ana, a noīaila ua ke "aupuni.e uku ana me ka.ukn nuf iloko o ke kau ahaolelo no ke dala a me kona mah'a mawaho ae nana i koho ia Jakotr"* kdia kumu i hoolilo ia'u i kanaka kue i ka aha kuhina, no ka mea, ua ike au na keia aha kuhina i ae wale aku i !fa. na aiau noi a pau, a i ka wa o ka,na mau noi e hiki hou mai ai i keia k:aa ae, e koE<s a»a anei lakou no kakou a no ua mea hookahi ala paha ? J?a ko oukou man manao ponoi iho e pane i keia mnp,s. Ua lohe a«, ua ole!o ae keiu keonimana, e haule ana o Pilipo a, me Nawahi. Ke olelo aku nei &U, ia oukou, he oi aku ka pono i na haole a pau e holo nei i keia kau ae, e hatilo lakou manaua o ka hmh ana o k£ia mau kanaka, (ke koko o ko oakou m,au koko) a oi aku paha mai Kapalakikomai. 0 keia mm na loea i hoomana*.vaDui iloko o na olelo maikai a hoinoia, i noho i waeiiH o m hoowa!«waJs e hoopupi ana f a iloko o hA h'iki loihl \ hhlu, n<A*i j Johe h aa kurmkt>k law» f k* hWmī līwk&hī w«ihi wo& H'h f V<-*, nĪHil* pht)' V* hwh&o )oh k'i f \n ?ohe *»;« f kv> y*l<>h* U a 1 K<;o %M\& W* |lOM J>tti Jo« m V# 1 fuui , • »# Hioa r,o!

n!» TiBitß iil.ftr.lf> t j.nna <"s !;»i - ?;v6 a? o Pooins mc«c>le!o ekn wn f hft!a, Aolp an#! !n i !Ve! ko Poopoe^wa w»1» In, <• Kt,'o Knaka tio i<4 nana i hakoku hookahi no k<i nna ī n» kannwa! ona paahana t> kuo ana i na roahifeo? Aole anei oia i ik<r manīun oko Koo Kaaka kulana i law?» ai ia wa, ua hoino loaiakoua inoa ? M«i oi loa aku ko Keo Kaaka wniwai ina aol6 ia i ku ma ka aoao kuokoa a hoopil! wa!o aku mahope o ka na mahiko. FTe pono fa Poepee ke huii aku i hope e nana i ko Keo Kaaka moolelo o ka wa i hala mamua o ka liolno ana akafkē~k&Tiakn. Ua makemake loa ia o Keo Kaaka e komo iloko oka Ahaolelo. Ikawa o C. O. Haras o noho poo ana no kekahi aha kuhlnn okāwa i hala, a e hana ana i kekahi mau hana i manao ia no ka pomaikai o ka aina, ua au ae na'tnfckaainana no kekahi mea i hiki ke hoopio i kela haole poo loihi, a o keia Keo Eaaka no ua kanaka la. Oia no kai aa e lele aku iloko oka hakaka a alakai ! aku la i kela hakaka loihi nana i hoo-! kahtrfi i keia kuhina mana. Ua māke- [ make ia oia no kft hakaka loihi e M- [ kumakuma mai nei i muS o kakou, aka 1 o ka hiki iaia ke alakai a me ka ole, ke I kau nei ia maluna o oukou. O kona oia kilo aupuni a i ole ia o kona m&ke kilo aupuni eia īloko o ko oukou mau iima. I ka pau ana o ka W. A. Kini kamaiiio, kahea mai la ke anaina, Kakina I i Kakina ! Ku mai ia o Lorena Kakina a olelo, na makemake au e kamailio ia oukou e na kanaka ui Hawaii ma kekahl maU ■ kumu, uft Waiho iho nei © Kini ī mua o | oa)rou i ka ninau nui e ulu mai ana m'a ! keia kau Ahaolelo ae. Ēia kā ninau, Ha kakou anei e kau iko kakoū mau l kanawai iho, aioleia, ē alakai ia ana abet kakou e like me na puaa ka paa i k» mrkS ihemamuli oka mana6 : o kekahi kānaka i nkanao ole i ko hai poiio aku aia wale noo kona ponoi iho ? O i oukou e Honolulu nei, ua lohe wale no i oukou i ka hana a ka ona miliona, aka i o na kanaka o Waihee a me Waiehu, o i iakou ka mea i hui kino me ia ame f kaoa naau hana. Ua maloo ko lakon mau ioi kalo, mamuli o kona lawe ana ika wai no ke kula o Kamaomao, a o lakou na poe i ike pono i ka ikaika o kona lima. E naua oukoti i lia mahiko i ona īa e keia haole malihini, no ka

•ma, ke hoikaika eei iakou e kokoa i k« «oao o na knhina, Fela taa na matn« Waih©e ; W*ikapu ame ke ku--1« o Kamaomao. Nana oukou ia Kanoia kekahi kanaka hoopono a kuokoa i ike ia ma ka aina. Aka ke lra® Ikāika toa nei na mahiko a paa i noho mana ia e keia haoīe ms Kau, e pnka ole oia. Ua hoolaha lakou, iua o ke dala ko Kauhane mea © piuka o!e ai, alaila e lianle aua oia- Ua olelo ia ua akena kaona miliona raa Kapalakiko, aole he Ahaolelo i koho ia nia Hawaii i hikl ole iaia ke kuai ika hapa nui o ka hale me ke da!a a lilo likou i mau kauwa noiih. Nolaila bia ke kumu nui & oukou e noouoo ai. Hookahi wale uo alanui e pakele ai Oukou, oke koho ! ke kanaka hiki olēke kuai ia nie ke dala. Ina aole pela aīaila e HIo ana oukou i mau pio na ke k«ōakadala nui. Mamuli o kana hana 1 ke kau i hala, ke uku mau līei ko kakou wailioua dala i &ada!a he $750 i kela a me keia Poakahi, ua Hke me $8,000 o ka malaaa, »o koiaa mau mokuahi. Ke holo mau nei kona mau moknahi me ka piha i na ohna a me na ukana, akaua auhau ia kakoa ao kona pomaikai, oia lioi lie $72,000 no eiua makahiki. Ka hau oJ. P. Hanaaumoe a kama. ilio honhou mai la, aohe maikai oka liana ana kuhina, aohe no hoi he maikai oka poe kuokoa. (A ua !ohe pu ia na l«o e hooho ona raai koho ia Hanaaumoe, no ka mea he naaupo oia, a pela wale aku.} Uoopanee ka halawai.