Ko Hawaii Pae Aina, Volume V, Number 50, 16 Kekemapa 1882 — HAIOLELO A HON. A. F. JUDD HAIOLELO A HON. A. F. JUDD IMUA O NA HUI IMI PONO KARISTIANO O KAUMAKAPILI ME KAWAIAHAO A ME KEKAHI ANINA NUI, I KA PO LA I O DEKEMABA 1882; I HOOPANEE IA MAI KA LA JUOKOA MAI, MA KAUMAKAPILI. KUMUMANAO NA KUIKAHI HAWAII A ME HOOKAHI MOKUNA MOOLELO I HOOPOKOLEIA. [ARTICLE]

HAIOLELO A HON. A. F. JUDD

HAIOLELO A HON. A. F. JUDD IMUA O NA HUI IMI PONO KARISTIANO O KAUMAKAPILI ME KAWAIAHAO A ME KEKAHI ANINA NUI, I KA PO LA I O DEKEMABA 1882; I HOOPANEE IA MAI KA LA JUOKOA MAI, MA KAUMAKAPILI.

KUMUMANAO NA KUIKAHI HAWAII A ME HOOKAHI MOKUNA MOOLELO I HOOPOKOLEIA.

0 ka huaololo "KuikahP' ina ka olelo j Hawaii uin kekalii ano lie lioola\ileft o ka wa kiuia ole, be uialuhia; aka, ma ke uno uiaa ua kapaia ka inoa "kuikahi" 11 a Aōlike i linuaia mawaena o na aupuiii elua, a ma keia auo o kamailio aku J ima -wau. He mea nkaka loa, aolo i liiki i ka poo 110 lakou kekalii homalieina ko liaiia i aeliko, Aole iae ke kaHawai ika kaiiaka pupnlo, ike keiki oo ole, ame ka wahiuo maro uo haiia i aelike. Pela no ua aupuiii, Ina aole 1 hookiuuuia ke aupiuii, a ina aolo kanawai ma kekahi aina, aole hoi akaka ke poo o ka lahui, o like me kekahi mau paemoku 0 Maikoiiisia, alaila, aole e liaua ana ua aupnui īmi i kuikahi me lakou. Ua akaka uo iiia i uhui kekalii aoao 1 ka aelike iloko o kekalii aupuui, 110 ke hoopii poho i ka aoao i uliai imua oka Ahu Kunawai, Aka, ina he aupuni ka mea naiia i uhai ka Aelike Aupuui, oia hōi ke Kuikahi, imua o ka Aha hea la e hoopii ai? Ma ke knuawai i-waena o na aupnni ua like ke kulana ona aupuni a pau, inn he nui, he waiwui, he ikaika, a ina paha he uuku a ho uawaliwali. A ina ua like ke kulaua o na aupiuii, aolo aupuni e ao inaluna o laua o lilo ai i Aha Hookolokolo kahi e hookolokoloia ai laua. Hoko o na Keneturia 15 a me 16 a kokoko ma ia manawa, o ka Popeo Koma 1 lawelawo i koia mana maluna o na aupiuii kahi i paa ai ka hoomana kakolika i hoomana aupuni, aka, ua pau kaliiko ia mana. I ka Alia hea la e hookolokolo ia ai na aupuni? Aole Aha, Aka, ina iie aupuni makaukau i ke kaua, unuhi ae noiai kana paliikaua, a hoomaka iko kaua. Ua lehulehu loa na kana iloko o na moolelo o ka hoaua i hoomaka ia i mea e liooko ai i ka inaina o kekahi no ka uhai ana i na kuikalii. Ina he aupuni uuku a ikaika ole, pehea la e hooko ai ike kuikahi? Ika wa kahiko aole no he liiki, aia wale no a kokua ia e kekahi mau aupuni makaniaka. I keia manawa naauao a au Karisetiano hoi, ua ike īa ka hana o na aelike e waiho ke kumu hoopaapaa i ka hooholo maikai ana a kekahi aupuni, Pela no ke Komieina Nui i hoolohe a hooholo i ka hoopaapaa mawaeua o Beritania me Amerika Huipuia, no ka poho o na moku Amerika i ka moku powa Senadoa-a hooholo ia e uku o Pelekane i 15 miliona elala. Nolaila, uu akaka, mamuli wale no 0 ke ahonui a me ka manao maikai, a me ka manao nui o na aupuni iko lakou inoa maikai, na mea e kaolii mau ai ina aupuni imea e uhai ole lakou 1 ko lakou kuikahi i hanaia. Ina e malama mau me ka maikai ke aupuni uuku i kona aoao o ke kuikahi, alaila, 0 kamakau o lilo auanei kona inoa maikai, ka mea e alakai i ke aupuni nui e malama i ke kuikahi i hanaia me ke aupuni uuku. Eia hou kekalii ano o ke kuikahi; aole i hanaia me na Panalaau—me ke aupuni makua wale no. A eia hou, ina ua hanaia na kuikahi me kekahi aupuni, a hookahuliia ke aupuni a hoano-e ia ke aupuni, mai ke aupuni noho alii a i Bipubalika palia, aole ia he mea e hoopau ai i ke kuikalii Nana kakou ia Farani. Ua elua a ekolu paha hookahuli ana o ke nupuni iwaana o ka manawa mai ka wa i hooholoia ai ke kuikalu me Hawaii ame na aupuni e ae; aka, oia mau no k& paa o na kuikahi, aole lilo i niea ole. Ke hoomanao kakou ua make o Kamehamelia I i Mei 8, o ka 1819, a ua hiki mai na misionari Ameiika mua j ka la 30 o Maraki, 1820. Ika M. H. 1823j liolo aku o Kamehameha H i Pelekane amake ilaila, i ka 14 o lulai 1824, hoī mai o Boki me na Pahukupapau ikala i o Mei 1825. Ia manawa aiake aupuni ia Kaahumanu, oia ke ke Kuhina Nui a Kahu malama o Kauikeaouli, no ka mea, he opiopio loa īa, a o kona kokolua o Kalaimoku ke kaulahao o ke Aupuni Hawaii. Ua hiki mua mai no nae o Eichard, Charlton 1 ka la 15 o Aperila 1825, oia ke Kanikela Pelekane, a oia ke Kanikela mua !oa i hikii Hawaii nei mai na aina e mai. Malia paha ua makemake oKa mehameha n i kanikela maanei, a ua ōMooia pēīa oirT oīa ma Ēnelani.

Ia manawa hoomaka mai na pilikia me na moku o na aina e. I ka makaliiki 1823 he 40 a hiki i ke 60 moku ! Okohola i kipa mai i Hawaii nei Ua manao o Kaahumanu ma, ho nieu pono ke hoolilo aku i na kanawai o ke Akua i mau ka»awai no ka aina. Nui loa ka liuliu o na kapena moku no ka ae ole ana o na 'lii i ka hele nui ana o na wahine i na moku e noho me na kela. Loaa ka haunaele nui ma Laliaina no ia kumu. Hana ino no na -Kapena Moku, a i kekahi manawa kokua no na Moku Manuwa i keia liaua ino, a hookahi manuwa Amerika i hui pu ma ia hana o Dolfhin ka inon. O ko Kanikela Pelekane he kim&ka liuliu koke, a imi mau oia i mea e hoohihia ai i na lii a mo na Misionari a keakea i naliana maikai, a me ke kue mau ia lakou. Ia manawa, aole he mau kanawai i hooholo maoli ia, o ka olelo a Knaliumanu a me Kakimoku oia nu kana-\vai. I ka mahina o Okatoba 1825, liiki mai ka moku man.'iwa PeacoOK mnlalo o Komoiloa Thomas Ap 0. Jonen. Ua holo mai o Oapt. Jones ianei o liooponopoiio i ka hana a kela Manuwa Uolwiik, no ka moa, ua hoopii na Mieionai'i i ko aupuni o Amerika no ka liana ino n ia Kapena. He kanaka maikai a lioopono o Jonos, a kokua oia i nn 'īii ma ka hooponopono ana i ko lakou aie me na kapena moku a me na haole kalepa, ma ka laau ala ilialii o hookaa ai. Ua loaa i na misionari ka manaolana ma ona la. Ae aku o Kaahumanu i ka hana ana i Kuikahi me ia kapena Jones ma ka aoao o Amerika Huipuiia, a ua kakauinoa ia i ka la 23 o Dekemaba 1820. Oia ke Kuikahi mua loa i hana ia o lee Aupuni Hawaii. He 7 pauku o keia Kuikahi, a ma ka pauku 5, ua ae ia na haole Ameiika i ka noho ana ma Hawaii īiei a lawelawe i ka hana a e hoopii i ko lakou aie imua o na Alia Hookolokolo Hawaii, n ua kakauinoa ia o Knahumanu, Kalaimoku, Boki, Hoapili a me Lilia Naniehana. Me lio mea la, mai keia manawa aku ua ae ia o H'awaii e komo iloko o ka oliana o na aupuni o ka honua. He mea kamaliao keia a lie mea hauoli i na mumo Amerika, eono wale no makahiki mai ke komo ana mai o ka Euanelio o lesu Kristo i Hawaii nei a liana ia he kuikahi me ke aupuni nona mai na Elele o ke Kea, ka poe i lawe mai ia EuanelioIna paha ua hookaulua \a ke kakauinoa ana o keia Kuikahi a i elua la mahope mai, alaila, he makana Kaneimaka makamae loa keia ia oe e Hawaii mai kou makamaka nui ma kela aoao o ka moana Pakipika.' I ka la 2 o Maraki 1827, make o Kalaimoku a kaa ka hana aupuni ia Kaahumanu, a ia Boki ke kiaaina o Oahu. "Ua hookaulana ia ka M. H. 1827 no ke ku ana mai o kekahi moku me na kumu Katolika maluna. He haole Farani kekahi i holo pu i Pelekane mai Hawaii aku nei me Kamehameha 11. a nana no i paipai e imi i poe kahuna Katolika e hele i Hawaii a e hoolaha i kela hoomana ilaila. Hiki mai ekolu 0 lakou ianei. Aole makemake na 'lii 1 keia hoomana hou, manao lakou he like ioa ko lakou hoomana me ka hoomana kii o ke au kahiko o Hawaii Kipikuia lakou, 'aole nae i hele. Loaa no ia lakou kekahi mau haumana, aka, 0 ka hapa nui ona kanaka, hahai lakou 1 ko Kaahumanu alakai ana a huli nui lakou i ka hoomana Karisetiano a na Misionari Amerika. Hoopai o Kaahumanu i na kanaka i huli i ka hoomana Palani. Ao aku o Einamu iaia no ia mea a olelo aku aole kanawai no ka hoopai ana ia poe. Pane mai o Kaaliumanu, "He kanawai no—Ke kanawai o ka m&kahiki 1819 no ka hoomana kii—" i ka noa ana o na kapu. I ka M. H. 1829, hoomaka uuku o Kauikeaouli i ka lawelawe ana i ka liana aupuni. Aneane 16 ona makahiki ia manawa. Ma ka la 3 o lulai, ua hoolaa ia ka hale pule pili ma Kawaiahao i kukulu ia ma ke kauoha a ke aupuni. He 169 kapuai kona loa a lie 61 kapuai kona laula. Haila na 'lii a me 4000 kanaka i akoakoa mai. Ku mai o Kauikeaouli kukala aku, "Ua hana au i keia Hale a ke haawi aku nei au ia i ke Akua, a ke makemake nei au e malama ko'u mau makaainana i ko ke Akua kanawai a e ao ia Kana Jsuke Hemolele." Pii ikaika ia manawa ka naauao a me ka manaoio Karistiano. Ma ka la 7 o Okatoba, hoolaha ke Lii me na 'lii kiekie i kanawai e papa ana i ka pepehi kannka aihue, moekolohe, kuai lama, wawahi anai ka maluhia o ka la Sabati a me ka pili waiwai, a olelo oia e hooko ana keia kanawai maluna o na kanaka Hawaii a me na kaole pu kekahi. Ona haole hana hewa huhu loa lakou no keia. Ohumu lakou a olelo aku e hoopii ana i lakou mau aupuni; no ka mea, ua keakea keia mau kanawai i ko lakou hana lealea, a ma keia mau hana kue i ka pono ua kaulana ke Kanikela Pelekane Charlton. Maanei aole hiki ia'u ke no ka haikLo i k& moolelo o Boki a me kona kue ana ia

Kaaliumanu, a me kona holo ana i Kaliiki no ka imi waiwai—a nalowalo loa. I ka pau ana o na makahiki he 10 mai lea wa i liiki mua mai ai na Misionari, lio 900 mau kula i kukuluia ma keia aupuni, a lie 44.885 ka nui o na i ao ia, mai na kanaka olemakulo a oo a hiki i na kamalii. Holo no ka naauao; no ka mea, ikaika loa na 'lii ma ko alakai ana, a ho lahui makee alii koia! Kaapuni o "iaahumanu a mo Kauikeaouli i na Mokupuni i ka M. H. 1830, no ka lioonaauao ana, i ka luhui a lilo ka hooponopono i un o ko nupuni ma Oaliu ia Liliha, a .Hoomaka liou mai ka haunaele, ka inu ramu a mo ka mookololie. Kokua kekahi poo liaole ia Liliha a mai lilo ko aupuni iaia, nka mamuli o ka ikaika a mo ka naauao o Kuakini, lanakila liou o Kaahumanu a me ka pono īnaluna o ka hewn. Hooholo aku o Kaahunumu no ke kipaku nna i na kumu Katolika, 110 ka mea, ua haliai kekahi o keia poe ia Liliha ma. Kauolia ia lakou o holo ko hala na mahina okoln, aole nao lakou i hoolohe. Mahope nae, i ka la 21 o ")00. 1831, kipaku ia lakou a lieloi Kuleponi maluna o kekahi moku a Kaahumanu i lioomakaukau ai no in huna, a 0 "\YaYorly ka inoa, a o Sumner, makuakaue o. Keololoa ke Kapona. Ho $1 000 ka lilo iio ka hoolimalima ana ia moku. Make nao o Kaahumanu i ka la 5 o June 1832, a j)io ka malamalama nui o Hawaii. Ina e kukulu hou ana u;t Kia hoomanuo ma Hawaii nei, pono ke kukulu i kia lioomanao no Kaahunumu ko 'Lii pono. I ka makaliiki 1833 lawe pau loa o Kamehameha 111 i ka hana aupuni, a lilo ia Kinau ka noho ana kuhina nui. Opiopio no o Kauikeaouli, a hoomaka mai na haole puni lealea me na lioowalewale akamai e ailiue aku kona manao d me kona aloha mai ka pono mun ana i apo ai, a e hele oia i ka haunaele a lealea me lakou. Puni no ko 'lii manao palnpalu. O ka haunaele o Kaonii keia! Hoomaka hou ke puhi rama, lilo ka leliulehu i ka hula, ka inu ruma ka mokololie a me na hana pegana. Aneane pio ka pono. Hooikaika nui ka poe puni lealea ia Kauikeaouli e hoopau ia Kinau a hoonoho ia Liliha. Hele ka Moi mawalio o ke kulanakauhale, a ilaila oia i haunaele ai me ke Kanikela Beritania. Hoopau ka Moi i na kanawai a pau, koe wale no na kanawai no ka pepelii kanaka, aihue me moekoloho, a o ke kanawai no ia hewa hope ua lilo i mea ole. Olelo ka Moi oia wale no ka mea mana e hana kanawai aole o na 'lii pu. Noho o Kinau iloko o ka Papu me ka makan a me ke kaumaha. I kekalii la hele mai oia ia Kauka a olelo akn, ua pau kona manao lana, ua nui kona kaumaha a me kona hilahila no koia mau hana ana nonoi aku oia ia Kaukawahine e hookipa iaia ma kona ohana. Paipai aku o Kauka ma iaia, e hele oe i ka Moi e nonoi oe e haawi ia oe i kou mana a i kou ohana. Ae oia, a liele laua me Nahienaena i ka Moi oiai oia i puniia me na hoohaunaele. Nui ko lakou hauoli, no ka mea, ke manao nei lakou e hoole ana ka Moi ia Kinau a e hoonoho ana ia Liliha. Haka na maka a pau i ke 'lii opiopio. Kau ka Uhane maikai maluna o Kauikeaouli. Huli oia ia Kinau a hoopaa iaia i Kuhina. Mahikiia ka daimonio ino, a hoomaka hou ka lanakila o ka pono. Kahaha na punahele o ka MoL Hoohalahala lakou iaia, eia kana pane: "Ikaika loa no ke aupuni o ke Akua." I ka hanau ana o Kinau i keiki kane ma ka la 9 o 3?eberuali 1834 kakau o Kauikeaouli i keia mau huaolelo ma kekahi apana pepa liilii. "Na'u keia keiki," a hookomo oia i ka pepa ma ka aho o ka liale pih kahi a Kiuau e moe ana me ke keiki. Loaa no ka liooilina o ka noho Alii iaia, a oia no keia Alexandei Liholilio. Alaila, pau ka mokuahana a me ko kuee mawaena oia me Kinau a paa no kona kulana a hiki i kona make ana 1 ka makahiki 1839 Sepatemaba la 30. I ka makahiki 1831, hiki hou mai kekalii kahuna Katolīka i Hawaii nei he haole Pelekane ia. A lohe na 'lii i kona ano kahuna pnle Pope kauoha lakou iaia e hele. Nonoi oia e aeia mai oiae nohoaku mai kekahi manuwa Pelekane maklo o ka Haku Ed. Eubnell a ae ia no. Ia mau la ku mai kekahi manuwa Palani o "Bonite" ka inoa a hooikaika ke kapena me ke Kanikela Pelekane e ae mai ka Moi e noho keia kahuna Katolika, ae mai oia e noho ke ole oia e lawelawe i kona hoomana i maanei. I ka la 23 o Okatoba ku mai I ka manuwa Pelekane "Acxeo.\" malalo o Capfc. Eussell i olelo ia maluna i lohe muaiaehiki mai ana. Kokua ikaika keia "kapena Russell i ka_aoao o ke kahuna Katolika. Noonoo keia kapena me Charlton no ka pono o ka hana i kuikahi, kauoha laua i ka Moi e hana no ka mea, ua hana ia ke kuikahi me Amenka i ka makahiki 1826,-Kakau-ia na olelo, kuhikuhi ke kapena manu- • wa i ka manawa e kakauinoa ai, a olelo kapena, ina aole i kakauinoaia, hoomakamaina pukuniahi o ka manuwn

i ke kipu ana me na poka i koia kulanakauhalo. Kakauinouia keia kuikalii. o ia nao, aole i ae-ka moi o hookomo iloko o keia kuikahi i mau huuolelo e liaawi ana i na haole Peiokane i ka mana o ke kuai ana i na aina ma Hawaii nei. Ua ae 110 nae ke aupuni Hawaii ia lakou e kuai .vku i ka aina mahope o ke apono ■wale ana mai o- ka Moi i kela a me keia ki.ai nna, a ua ae ia ma keia kuikahi i iki liaole Polokane onolio maanei oiai lakou o malama ana i na kanawai Hawaii, Hr.uoli loaka poo e kokua ana i ka hooiuaua Roma i koia kuikahi, a nooiioō lakou, o ka mnnawa kupono palia keia uo ka liookomo liou ana mai o nn kumu Kntolika u nui, no ka men, ua loaa ko Kuikahi o ae ana i ke komo ana mai o ua haolo Pelekano, aka, ma ke knnawui o Hawaii, ua papaia lee komo ana o na kuinu Katolika iloko o Hawaii n ua ike lakou ia kanawai. I ka la 17 o Apoi'ila 1827 ku mai ka moku kialua Olkmiontink mo ka hao Polekane, aka o konu ona lio lmolo Pni'ani, aia iluna oia nioku na kumu Katolika elna i kipakuiu o Kauhumanu i ku M. H. 1882 Ua lioolimalimaia koia moku e kokn--111 liaolo America o liolo mai i Hawaii noi me kana ukana kulepa. Nui mai la ka hihia. Lele iulea na kahuna, a nui ke pioloke iwaena o ka laliui. Kauolia o Kokuanaoa ia laua e lioi i kn maku j a olelo i ko kapena e lawe ia laua iluna 0 ka moku. Hoolo ke kapena me ka i una mai, aole ona mana e liana pela, olelo o Kekuanaoa i ka Ona 0 ka moleu e lioilioi ia lnua ma ka moku. Hoolo oia, ina aolo luua ponoi e ae e liele, a olelo liou mai aolo ia'u ka mana, no ka mea ua lilo kona uioku i ka hoolimalimain, a olelo oia ina i kau ia keia poe maiuna j o kona moku me ka lima ikaikn, alaila liaalel e oia i leoha moku, a na kona aupuui o koi i kona poho. I ka la 19 o Apoi'ila, palapa-la o Kekuanaoa penei: "Eia ko'u mea i hai aku i na Palani. Eia ko'u muiino ia olua, ka poo i kipaku mua ia mai keia Pae Aina aku, ua papa ia ko olua hele ana mai o ko makou ulii, a oia ke kumu o ko'u ninau ana ia olun, ina i manuo olua e nolio loa maanei, o pane mai olua aole, e noho maua maanei i mau la walo no, a loaa ka molm e liolo ai. Pane au, ina loaa ka moku hele koke. Nolaila eia ka'u olelo ia olua, mai keia mana wa aku hoomakaukau olua no ka holo maluna o' ka moku a olua i holo mai ai, a makaukau ka moku, e hele olua me ke kali ole. Na Keeuanaoa.'' Ia manawa aia o Kaukeaouli me Kinau i Maui uo ka hoolewa ana ia Nahienaena. Hoouna o Kekuanaoa i palapala i ka Moi, a i ka la 29 o Aperila, kukalaia ka olelo kuahaua a ka Moi 1 kakau ia ma Lahaina no ke kipaku ana i na kahuna a o kauoha ana ia laua e kau iluna o ka moku Clementine. Holo mai o Kinau e hooko i keia kauoha. Hoole ikaika loa na kahuna aole laua e hele. Ua makaukau ka moku no ka holo i ka la 20 o Mei, a elua la mamua ae, hele na Elele o ke aupuni a hai ia laua i ke kauoha, hoololohe no laua, aka ua pau ke ahonui, a ma ka hora 3 p. m. olelo na makai i na kahuna e liele ano, a ukaliia laua a hiki i ka uapo. I ke kau ana i ka moku, kuu ka Ona i ka hae Pelekane ilalo a lawe ia ka hae i ke Kanikela Pelekane a nana no i puhi i ke ahi o lilo auanei ka hae wahi ana i ka haehaeia e kn.Tin.kn, Kakau ka Ona i palapala hoohalahala no keia kaili ana i kona moku, wahi ana, ua koi oia i §50.000 ke polio! Nui na hoopaapaa o na nupepa oia mau la no ia mea. I ka la 7 o lulai, ku mai ka manuwa Pelekane Sulphuk a kauoha ke kapena e hookuuia kekahi o na kahuna o Short kona inoa, lie haole Pelekane ia. Makemake o Kinau e ninaninau mua oia i keia hihia. Olelo oia e hahai no oia i ka olelo a ke Kanikela. Ma ka la 10 o Aug. ku mai he manuwa Farani nui o Yentjs ka inoa, a kokua oia i ke kapena o ka manuwa Pelekane e hookuu koke ia na kahuna, aole i ae o Kinau, nolaila, hoounaia na koa manuwa i ka moku kahi a laua e noho anu a malaila aku ukaliia ua kahuna, a lele iuka a hoihoi ia laua i ko laua hale. Huki hou ia ka hae Pelekane iluna oua a hoounaia i Lahaina no ka Moi, Ku maika Moi Kamehameha 111 ī Honolulu nei i ka la 20 o lulai a i kekahi la ae, ua halawai na kapena manuwa elua a me ke Kanikela Pelekane me ka Moi a me kona Kuhina a hoomakaia ka hoopaapaa. Mnhope o ka paio ikaika ana a hala na hora ewalu no ia hana ana, ua aeiikeia e noho na kahuna a loaa ka moku kupono e lawe ia laua i ka aina e a ™ laua e noho ana maanei nole laua e haiolelo, Hoopaana kapena ia laua īho noka hooko ana ia ae—Ae aku o Kamehameha 111 ina e hoole ana oia ? , e n ™°, m » Hawaii nei kekalii o na haole Pelekane e hookolokolo ana i a mea, a mamuli o na kumu kupono wa- ™ 110^1 ? ana om i ka noho ana o na haole Pelekane maanei. Hoko o ke|a man la, oia hoi ka la 24 o lulai 1837 kakaumoaia ka olelo aelike ano Kui' kahi me ke nupuni 0 Panini, he pokole" loa keia aelike. a malailn ua ae ia na haole 1 arani e liele mai a uoho muanei

n holo aku e liko nio ua nmkuaiimna o nii Anpimi o ae i manao mū ia. _ _ 0 ka iuoa o lu}ia kapona Farnni oia 0 Du. Potit Tlnuu's. Ma ia laJuo, liolo na īuaiiuwa elua mo ko kipu 010 i ka liao Hawaii. Hualolo ko kulnuia Kaiolika, o Sliort ka inoa, ia Honolulu nia ka lu 30 o. Okatobn, a okolu la inahopo ku niai kokalii inoku me kekalii kumu Katolilui liou. Paakiki na 'lii i ka lioole ana aoio o noho manlioi, a mn kn la 23 o Novemaba, liolo no laua a koe wale iio kola kalnma Knlolikn Polokano Walali, aka aolo oia o lawolawo i ka pulo lioomnna Roma. Ma k:i la 18 o L>ekemftba 1837 hoolaha o Knmohamolia 111 i kanawai ooloa loa, aole o ao ia kokalu kuiuu Popo o noho i Hawan noi, aolo hoi o ae ia kekahi moa o ao ia ka hoomana Popo ma Hawaii noi, no ka mea aolo oia i makomako i olua liooinana. lloko oia mau makahiki, ho nui na kanaka Hawnii i hoopaahaoia no ko iakou apo ana i ka hooomana _ īLoma. Pinopino no ko ao ana o na Misionnri Amoi'ion i ka Moi n mo na 'lii no ka pono 010 o koia liana a lakoii, a ma ka fa 17 o luno 18-">7 hoopuka o Knmohnmelia 111 ma Lahaina i ko kauoha, aole o lioopai hou ia koin poo, aka, mamua ao o ka lalia pono ana o koia kannwū ho 00 poo i kauia mai Wainlae a i Honolulu 110 ko lakou lilo ana 1 haumana 110 ka nianaoio o Poma. Kahalia paha kakou no iu hana ana, aka e hoomnnao, nolo he iwakalua makaliiki o lakou mai ka wa pouli mai, a aole hoi i ike na 'lii i ka pono a mo ke kauliko o ka hookuu lanakila i kola mo keia mea o hoomana i ko Akua o liko me kona lunaikoliala o alakai ana iaia. Mai loko ae o na kaua, na hailuku ana a me nu hana maiiioino loa i puka pono keia pono Kivila mana almi o. H;'alolo na makua Peligrima i Pelekano ī ka makaliiki lli'2o a liolo i Amoi'ika, no keia kumu no, no ka loaa 010 ia lakou lea mana o hoomana akea i ke Akun ma ke ano ku i ko lakou makomake. 1 keia la ke papa .uoi ke Aupuni o Ausotoria i na poe kahuna Hoolepopo, aolo lakou e malania anaina hai]>ulo akoa ma ia Aupuni, Ke liele nei knkou i ka 1838 ka niakahiki kaulana no ka liuliamahi īmi ana o na kanaka Hawaii ia lesu Karisto. Ololoia iloko o ko anaina mau o ka halepulo o 'Waiawa l'iwa, ho 4000 ka heluna; ma Kawaialiao UoWOO a hiki i ka 4000; ma Kaumakapili 2500 ma "Wailuku 1800 ma Wainoe 1 2000 ma Hilo 5000 i akoukoa i kokahi īuanawa a ma Kiuieoho lio 1000. Aku, aole o'u manawa i keia po e kakali iiou no keia mea. lilia nae ka mea akaka, ua pomaikai nui loa o Hawaii nia keia nmkuhiki ma ka ninini nui ana i ka I 7 hauo Hemolele malumi o ka Uhane Hawaii. Iloko nae o keia wa kupaianaha, komo hou ke Aupuni Hawaii iloko o ka pilikia nui. Make o Kinau i Apei'ila la 1539, lie Aliiwaliine haipule, hoopono, a kupono loa oia ke kapaia o Kaahumanu 11. Lilo ia Kekanluohi ka noho ana Kuhina Nui. Ma _ka la 10 o lulai, 1831) ku mai la kekalii inanuwa Palani AiM'EMiKE nona na pu he 60 a o Laplaee ke kapona. I kona la i ku mai ai, palapala mai ke kapena i ka Moi i kana mau kumu koi, penei: ...1 E hoonoaia ka hoomana Katolika ma ka Pae Aina Hawaii e like me ka hoomana Hoolepope. 2 E haawi ke Aupuni Hawaii i kahua hale pule ma Honolulu, a o lawelawe na kaluma Palani ilaila. 3 E hookuu koke ia na mea a pau i hoopaahaoia no ko lakou hoomana Eoma. 4 E waiho mai ka Moi ma ka lima o ke Kapena i na elala he iwaknluu tausani i mea e lioopaa ai i kana liana pono ana imua o ke anpuni Palani, a e hoihoi ia keia mau dala iaia i ka wa i manao ai o Palani ua mulama ia ke Kuikahi i lioomaopopoia me keia mau ko: ana. 5 E hoounaia ko Kuikahi i kakauinoa ia mo ke dala i oleloia maluna, i ka moku manuwa Aui'emine, e kekahi 0 na 'lii koikoi, alaila, e kipu aloha ia ka hae Palani me na pu he 21, a na ka manuwa e pane mai me na pu. Kukala aka ke kapena, ina aole e hooko koke ia kona makemake, e hoomaka nooiaike kaua i ka liora 12 m. o ka la 12 o lulai. Hoopaa ia na moku a pau ma ke awa o Honolulu. Hopuia ka moku e hoao ana e holo 1 Lahaina me na letn ia Kauikeaouli, aka, lioopaa ia o Haalilio i pio ma ka manuwa, alaila hookun ia ka niokn e holo _me na Palapala alii. Mamuli o ke noi ana a Kekauluohi, ua hoopaneeia ke kaua a i lea la 15 o lulai, i lawa ai ka manawa no ka lioi ana mai o. ka Moi. Nui ka makau a me ka pioloke iwaena o ka lahui Hawaii. Akoakoa na haole ma ke ano koa, aka, maluhia ke kulanakauhale no ka ikaika o ko Kekuanaoa mana a me kona koa maluna o kanaka. Heaha ka mea kupono ke hana? Ia manawa nole he inau kuhina haole, aole mau haole i hilmai ia e Liki ai ke kokua i na 'lii— koe wale no na Misionari Amerika. U ka Moi, aole i ku mai. Ke hamaina nei ka waha o na puknniahi. Kakauinoa aku o Kekaulnohi me Kekua- . ae^e > a hoounaia na dala 0001 huliia me ka pilikia loa, n mamuli wale no o ka ae ana e uku hoopanee kiekie ī ka poe mea dala. Kani na pu aloha" i kapaia, nbr., lie mau pu 0 .a nookamani" i ko'n manao. Ku maa ka Moi i ka Poaono, n i ka la Sabati ae, lele mai ke kapena me na koa manuwa mena pu kaupoohiwi lie 150 a 200 paha, a hele lakou i kekahi o na Hale Aiu « malama i ka pule lioomana Eonia i papaia-malalo o ke kumu Katohka Peiekane i ae ia o noho maauei mmal Ul '" 9 awelawe 1 L; ™ il liooLawe ia ke Kuikalii im lla 0 ku Moi ma ka liora 5 r. m. o ku la U, o lulai a olelo ia, īna aole e kakauinoa ka Moi 1 ka wa pama leakahiaku, alaila, e leie Kn a n?? UUkoa f al ™" !^ia n r i , '' lu P mil Hawaii. Makemake o Knnikeaouli i manawa

liou 0 noonoo ai, liooleiu; alaila kakau iuoa r.kn oia i koin.ko leolu ia 0 na Kni knlii. 111 ' . , Eii ! lyi pn.uku oko Kuiknhi,u ka Moi i iioolialaliala ai;—ka pauku 1- no W mea, ma ia pauku ua olelo ia, i na i, pii kokahi liaolo Palani i lo kokah" kamima; ua kokalii Jiu'o o na hanl kamnaiua i kohoia e ko Kanikela p a k ui a i aponoia e ko aupuni Hau'nii" hooleolokolo iaia. Ma keia mea , hooli'aiki ia ka mana liookolokolo 0 1 aupuni Hawaii, aolo no lioi i lioopaui! keiei mana, a luki walo i ka hooiL ana o koia mnu Kuikahi. Aka, ko na kakou ia Kina a mo lapana— a hiki ikoiula, aole i loaa ia laua ka tu aj 7 a hookolokolo maluna o na liaolo ma ko laua aina; aka innui ona Kanikela 1 hookolokolo ia ai na haole hana hewa Aka. o ka pauku t'. o koia Kwkahi ka pauku a Kuuikoaouh i kuo ikaika loa ai. Ma kem ua olelo ia aole e hiki iK, aupuni HaAvaii ko hookapu i ko kouio am mai iloko o Hawaii nei i im a mo na Barani o Farani, aoīo koi e hiki ko kau nku i ka uku duto nialm, R o ka 5 liapa lianoi'i o kona kumukuaia i ka makahiki 1838, ua hooholoia k? kauawai o hookapu loa ana i ka IICK,.l lCK ,. koiuo ana i na waiona ikaika, a o kau aim i ko duto kiokio malunu o nu wai ona. Ua ikeia ka maikai oia kan aiV ai' uo ka moa, ua ano maluhia ua fo,' mokn, oiai hoi, mnniua o keia kana\*sj ua nui ka liaunaelo a me na karab ; J nianmli o ka ona o na luina a in 9 n a lumaka. Xolaila, koi o Kauikeaonlii ko kapona p oluolu oia e wailio i k e j a īuau pau \u, uo ka mea, niamuli o keia pauku oono o lilo ana ke kanawaie hookapu aua i ka ramai mea ole--ao[ e nae ī ae ko kapona a me ke Kanikek P.ilaiii a liolo aku ka moku Aktem« nia ka la 20 o lulai 1839, me keia Kui. kahi a mo na tausani dala lie imikalm. lkomaka au i ka lioilioi ia ana raaii> keia mau dala i ka liala ana o kekaiu" mau niakaliiki. T ka mahina o Me\ "1810, ku hou mai ka moku Ai(TE3risi: oia hoi ka moku o ke Kauikola Palaui a ua hoopiliaia mo na liua o keia Kui. kahi Palani, oia iloi na pahu -Srandy, mau kalnma Katolika, a o ka 13ihopa kokahi o lakou - oia na mos olua a na 'Lii liawaii i makeuiake ole ai e noho uiaunoi, aka, īnamuli o ke Kuikalii i lianaia iioko o ka hoomaka'n ka'u ana aolo i liiki ko papa hou aku nolaila, ua komo mai mo ke koakoa olp Ko hoomaha noi au maanei. Aolo iia'u koia moololo. Ua mai au i keia inoolelo mailoko mai o na ihike i kakauia e na poe Kaknu Moolelo, —me ka hoopilimeaai ole Ua ike kakou iloko o na mak ihiki he 20 mai ke komo mua ana mai o h Euanelio Karistiano i Hawaii nei—oia hoi mai ka 1820 a i kalB4o, he ekoln mau Kuikahi i hanaia mawaena o Hawaii nei ame na aupuni e. Aua lianaia koia mau Kuikahi i ka manawa aole kumukanawai i hanaia ma Hawaii nei! Ka mua, me Amerika,-Dec. 'io 1826. Ka hia, me Beritaßia,-Nov. 16 1836. Ke 'eoīu, me rarani,-lulai 17, 1835. Ke kapa aku nei au i keia mau Euikahi ma ka inoa o na "Kuikalii Jlanuwa." Iloko o keia mau makaliiki he 20 e holo ana no o Hawaii imua: ke pii nei ka naauao ame ka ike kalepa. Iloko 0 na makahiki mai lanuari 1836 a hiki i ka pau _ ana o Dec, 1841, hs 358 moku Amei-ika i kipa mai i ko Hawaii nei mau awa, a he 4-5 o lakou he mau moku Okohola, a iloko oia manami, oono makahiki he 17 moku manuwa Amei-ika, a mo 82 moku kalepa Pelekane a me 9 manuwa Pelekane, ame 7_moku kalepa Farani a me 5 manuwa oia aupuni. Oka lieluna ona waiwai 1 hoounaia i na aina e mai Hawaii uei aku, ke §547,000 penei; laau ala (Ilialii) S 05,000. Ili pipi §90,000. Ilikaa S 27/240. Ko S 34,000,-—a pela aku:a o ka heluna o na waiwai i liookomoia inni i Hawaii nei mai ya aina e mai, he §2,043,000, —i10k0 no oia mau makahiki eono: a ua manaoia he 100,000 ka nui o na kanaka ma Hawaii nei i ka H. H. IS4O, a he 1000 haole a lie 1000 paha hapa haole iloko o keia heluna. Kaulana ka M. H. 1840 no kn liooholo ana i ke kumukanawai mua.---Hoomaka ia na Aha Hookolokolo ma ke ano rula r. ao ia na 'Lii e Mr. Kikoke i ko kalai aupuni a hana kanawai, a ua hooholoia na kanawai i knpaia na kanawai o "Lua Eliu." Aole nae pna loa lee aupuni a me koim Kuokoa ana, aka, ke pii nei o Hnwaii ma ke alapii a un halake anuu mua, Ke hooki nei au maanei. Malie palia lie hiki ia'u ma kekahi manawa aku ke hoomakaukau hou i kekalii haiolelo no na Kuikahi Hawaii, e hoomaka ana i ka M. H. 1840. Ina i noonoo nui kakou i keia iuau makahiki mai ka 1820 a ika 1840, keaha ka manae -w.ūuai ia kakou e hiki ai ko • lawo ruai a noonoo? Eia,— He nui ka mana o ka mea e noho ana m» kahi kiekie ma ka hooulu liewa ina ho kanaka liewa oia, a pela no hoi i na ke he kanaka pono oia, nui no kona maiw ma ka hooulu ana i ka pono. Ma ke kulana hope o keia oiio poe, ua kakauia maluna o na puuwaiHawaii me ka peni elaimana a me ua liuaolelo auo like kona malamalama īne ka uila o ka laui, i ka inoa o Kaahumaiw laijnua. Ke helu pu nei au ilokoo keia poe o Kalanimoku, Kualeini, Kapiolani, a me Kinau, he mau koo lakou no ka pono. Eia liou, ua alakai ke Akua ia Hawaii nei mailoko ae o na pilikia kuloko ame kuwaho—no keaha la? Mamuli no o Kona aloha paloiw ole ia kakou, a mamuli no hoi o ka pule a me ka manaoio o na poe haipule koko Hawaii a koko Haole pu kekahi. Aole mamuli o na manuwa a nie ua koa Hawaii i Kuokoa ai o Hawnii, n.k«, mamuli wale no o ka apo maikni o_ka Moi a mo na 'lii a me na iiiuk a * ainana Hawaii i na manao maikai, n naauaoa Kai'inHauo o na hnole poW i hoolnha ianei,