Ko Hawaii Pae Aina, Volume I, Number 21, 25 Mei 1878 — KA HAIOLELO A KA HON. W. M. Kipikona, ma ka Hale Ahuolelo, Poulima, Mei 10, 1878. [ARTICLE]

KA HAIOLELO A KA HON. W. M. Kipikona, ma ka Hale Ahuolelo, Poulima, Mei 10, 1878.

E Mu. Pebesidena He tyui na ninuu ano nui nana e hoohoihoi/inai nei ia'u, elike leekahi me ka noho anā kuokoa o keia aupuui, e pili ana a pau inalulo o na hooponopono kuloko aua o ka aina, ktv hookomo hou aua ipiu i lanui hou, o ko kakou mau makaniaka o na aina o a iuo kekahi mau lp.hui e ao; aka, aole nae. \ib wahi ninau nana i hookuihe mai i ko'u noonoo a kauoha tnai hoi i ko'u mau liakilo nui ana e like me ko kiikou ninau kauinaha a inunaonao e piii ana no ka niai lepeva. Ua eelii". launa ole wau i keka hi hapa O ka ha,iolelo a'u i lohe ai uiai ka Nohoalii mai, uia kahi a ka Moi i olelo mai ai; "He inea noonoo mau na'u ke ola o ko'u lahuikanaka." A oia uoonoo inau, oia uo luii kai ko'u nianao a me ko'u punwai ; a e pono no ia kakou e kau hoikeike ue maluna ao o na paia o beift Halo Ilauohano i tia huuoielo kaulana o ka wa kahiko o Eoina, oia hoi "keia : "0 ke ola q ka lahui oia ke kanawai nui." E nana pono aku i na kumu mii, e ka Pei - esidena a me oukou lioi ena Hoa Hanohano. Mailoko ao o kahi i oi iki aku inaiuuu. a ke kanalima tausani, ke kaumaha nei aa i ka olelo ae, ua loau ia kakou he hookahi tausani poe tepera. Ua loaa ia kakou i keia wa e like nie ka hoike a ka Papa Ola, eono haneri a me kanaiwa kumaiualua poe pilikia, a o ka nui akn, āōle i houhmlu ia ilaila. I ko'u wa i noonoo ai no keia maii ouli kauniaha a me ko lakou niau kumakena nna, he inea paakiki ka hiki ana ia'u e hauoli ae no ko kakou holonma ma ua pono uo ke ola 0 ko kakou noho ana kanaka a me ko kakou hoonui ano e ma na launa makumaka ana me ko na aina e, aia wale no he hoohui pu aku ia olioli me na manao mokumokuahua. A ua iiui nui no wau iloko o'u a'olo no he mea ano ole; nia ka naua ana i ke ano ouli j)ilikia o ko kakou hale aupuni, e kahiko i ko kakon mau hale oihana aupuni me na kahakahana kanikau. Ma kekahi ano, he pono io no ka hoohaahaa ana iho i l;o kakou hookano ana a e loaa iho ai na u ana; a e hooponoponoia muī ai ko leakou ano a me ko kakou kulana iloko o ko kakou mau hooponopono aupuni ana. Pehea la e hiki ai ia kakou ke haawi i ko kakou īoau noonoo ma na oleio wale no e piii ana uo ko kakou holomua a me na hana nui no na oihana kuloko hou, me ka waiho pu mai o keia mai-pehu weliweli e paa nei maluna o ko kakou poai, a e naninani nei iloko o ke kino o ko .kakou poai-lahui. Pono kakou e hoao mua a e hoomau aku e nana ma na mea e hiki ai ke 'aoola ia keīa mai, a i ole e pau ana aūei kakou 1 ka aiake, a o ko kakou uiau Paciuok-u e neoneo ana anei, a o na malihiui holo- j moaūa hoi e kaalo wale ae no anei a hele loa aku. Aku e ka PereBĪdetia, aohe o'u hoihoi i keia noho ana o mv hiohiona kuiuakuna o ka popilikia lahui. Jtle nui lou nn noonoo ana e like me ia iwaena o kakou; a he nui no hoi na noonoo ana uo ka hooluolu aua aku i ko kakou poino nui me ke ako nui ana e hookupololei ae i kona kahua paa no ka noho ana oluolu. He noonoo hewa waie no keiu, he mea e luiana pouo ai i na hoopihoihoi anai maule wale ai a kuluu kukulo keia pōai e like me kekahi mau anaina e ae o ka honua nei. 0 ka pihoihoi wale ma koua ano maoli iho, he kumu no ia a he mea hoonlaka no kekahi mai. iVolaila, ke makemake nei wau e hui like kakou iloko o ka hana hooialo maoli aōa, a e hakoukoa aku ine na " haua ino a ka niea hoolele hauli wale nana e hoomaka'uka'u wale mai nei, a e hana aku me ka hoike moakaka maoli ana ma na kumu oiaio ; ka mea i hoike ole ia mai ia kakou ma ka Papa Hoike a ka P ft } a Ola. Ifo keia kumu e ka Peresidena, i hwe mai aiīwau i ka olelo hooholo. Ua hoolaha mua ipai no hoi wau m'amua ae nei e lawe mai ana wau he hila e pili ana i na h66jK>nopono ana i ke oia o keia aupuni, aole nia ka nauu. wale ana i.o i keia ninau ano nui no na lepera, aka, no na hiohipna o ke ola piha o ka lahui holookoa. Aku, mai īa wa mai, ua nuikuikai akahele loa wau iloko o ko kakou mau kauawai e pili ana no ke KuwuLiana ; a 0 ua mea uui loa, oia no na mea e pili ana i ka 'hooponopono ana a ko kakou Papa Ola a me na huna ana e pale aku ai ikalaha ana o ka mai- le]iera; a o pouo wau e olelo ae, ua lawa pouo ia mau mea, a ua piha pono ko laua mau aoao, 1 hooHiakaukau ia e kekuhi p«e u<jeait a oluol»m> ia inea, wau e hoihoi hōu iuai i. ka'u niea i hoolaha aku ni no

ke kau kanawai aiia nia o koia kuiuu. | Aole hiki ia'u o anoi e lilo i mea kau kanawai. Kp iuanao nei wau e waiho i ka hapa nui o ia hana i kuu mau hoa loio noeau. 0 na hooholo ka4i kanawai ana, aole no e hoohua inai i ka hoomanawanui a me ke aloha. Ua hooliuli iki ia a& ko'u noonoo ma ka manao ana, ua nui hewahewa loa ko kakou mau kanawai, malia ua kuhihewa paha wau, oiai aole wau he loio ; alaila, e hoike aku nae wau me ke akahele i ka inanao nui, oia hoi, e pono e ake nui kakou no ka nui aku o na kanaka mamua 0 ke ake nui nna e nui na kanawai a me ua kanlike ana. E nui na kanaka nana e hana ko kakou mau pono. I mau kanaka nana e hooponopono ko kakou iuau kauawai. I inau kanaka e kupaa aha ma o na pono lahui me ka uhane aloha nina. A i oiau kauaka oiaio hoi o malama pono ana i ka hana e hana aku ai mo ko aloha a me ka hoomanawanui i ka pono io o ko kakou uian kanawai e pih ana i ke ola o ka lehulehu. Aolo !—Aole o'u makemake uui loa ma ka lawelawo ana no ke kau niau kanawai hou ana nku, aka, lie maUemake wuu e hooluunu akn i na hoa o keia hale lianohano n\e ua kulu waipmia o ke kanawai o ko kakou nian j)unawai, oia hoi ke kanawai o ke aloha ;—ke aloha i ka aina. Ano, aole no wan e hookoino nui aku ana i mau kanawai hou i keia wa. Oiai e kamailio aua wau no ke Komite- Ola, he makemake wau e niuau pouo, a he makemake hoi wau i r.a hoa a pau o koia Ahaolelo o ninan a e noii pono nku ina paha ua liana io ia a pau [iono ua hana ma keiaano, e hiki ai ke Imimia malalo 0 na alakai ana a ko kakou nian kanaWiii, —a i ole, he mea paha kekahi nana 1 keakea wale a hoolawa pono o!e i na hana ana a ko kakou Papa Ola. Ano, ke hoala aku nei wau i koia nieniele pono aua i mea e \oua ai ona imi pono ana a me na kaana pono ana ma ka liana maikai. I uiea u hooinaojiopo ia ai ko kakou hana ana, a o ko kakou man luna aupuni paha i na inea a pau ewuihoana ma ko lakou a tua ko lakou maua ]iaha, e pono o noi aku wau -ia oukou e noouoo akahele mai i kekahi inen i hana ia ma kekahi mau wahi, no ka inea, aole o kakou wale no kai loko o keia popilikia. 0 ka lepeni, aole ia he mea hou ina ka honua,nei. Ua oleloia, oia ka mai kahiko loailoaai ke kanaka ma ka ili honua nei, a ua hoikeia mai e na kahona lajiaau o ka poe Helene. Eia nae ke kaniailio nei kakou no na mea o ka mai le|iera. 0 Enropa a me Asia, ua loaa mua no i keia mai hooumewaewa. 0 ke Keneturia umikumamakohi o na kikohnkohu ia ma Europa, me ka pahola ana ae o ka weli o ka niai lepem. ŪNui na halemai i kukuluia ina Faraai uo ka malama una i ka poe poiuo, pela no hoi ma Geremania a me na wahi e ae o Europa. Ua kaua keia mau aupuni me keia nuū weliweli loa a iiiki i ko.lakou hoanhee loa ana aku i ua enemi ino la o lakon, a koe nae ke aupuni o Noi"wai, i Iloko o keia aupuni kahiko o ka Akau i [ nohoia e na kanaka hauohano a wiwo ole o na hanauna ili keoheo, he nui loa I na lepeni i heluia e like me ka hoike ho-" pe loa mai nei, he 1856 ka nui o ia poe i i loaa i ua uiai lepera nei, a uu hoopaa I nui ia iloko o olua maii haleniai maikniA no ka loaa ana o na kuhikuhi a me na hoikeike o keia mai ma Nore.wui, o like me ia i hoikeiit iloko o na hnlie lupaau a Kauka Yanedike Kaaka, a me na hoikeike ana hoi Kauka Danielesena o ]>(irogena a me leekahi poe e ae, ua liko loa me ke ano lepera o Hawaii uei, a h'ke loa hoi me ia ano mui ino i loaa ai tna Inia Hikina a me Komohana, a ma Vitoria no hoi e like me na hoike a ka buke kauka o Auaeteralia, ka niea i hoike mai he 81 mau ano o ua mai nei iloleo o ka makahiki 1874, pela kakou e ike nei, ua lawa keia mai ino e pipili aua i ke kanaka kiekie o ka Akau e like me ke kauaka o ka latitu o ka poai-mahana, a pela hoi ka hanauna ili keokeo, likeno # me'ka hanauna ulaula. 0 na hoopau ana ma na hoolala a me na hoolnolu ami ma Noīewai, ua hoohua mai ia i na kniuu lawa pono loa, a ua -hoaiai kiekie iuaoh; mai hoinokahanohano o keia wahi lahūi uuku, i kumu hoonaauao mai no kona hoonmlamalama ia ana a me ke aloha leanaka ;—he 20 ma'kahiki i hala ae nei, ua ala ae la na kauka lapaaii o Noi'ewai a malaiua akahele aku la he '2850 ma i lepera, ho elua hapakolu o ia huina he mau kaue, 0 ka hapanni loa o jua poe niai lepeia nei, oia ka jioe i oi aku mamua o »a makahiki he 40. E like me ka'u i hoike mua ae nni, ua hooemiia mai ka laha nui ana o uu mai la ma. kela aina, ho tausaui ka eini,'he kanaha h«,j>a haneri o ka hnini mii; oia ka waiwai o ka hoopouopoiio uonau anu a mo na hooikaika aloha uua ine ka

Ua maik;.i no hoi ka kakou hana ana ma ka hoolula atia i ko kakou mou moa pili kamwui no !ta mahuua anii i ko ola o ko kakon poo pilikia. U» hoolilo aku kakou iloko o na niakahiki elua i lmlaae -rm. o liko nie ka kakou o jko nei.nm ka Hoiko n ka I'apa Ola, ho 1557,534.33. 1 kokakou nian hooikaika aua niaka inalauia ana a me ka hoola ana i k<i_ kukou poe lopoi-a, o ea mai auauei ua hooiaio naanao a pan. Aka, ia'n i helnhelu ai i napapa hoike-a ia mau kanaka naau aloha, e like mo Uanolesena a me Loeka 0 Norowai, ina kahi a laua i wehowoho mai ai no na nioa ano nui o kela a īno keia ano uuū o ua poe mai lepem nei;— a ia'n hoi i iko ai i kokahi poe kanaka koikoi e noho pn nna 1110 ka poe mai lepora, a o koknhi poo hoi i helo inaoli aku no o noho malaiua aku i kekahi poo mai; a i kuu iko ana i kekahi poe nie na uhane alolia i; hoomanawanui ana me ka hooluhi ana i ko lakou mau khio no ka hiliuai nui ana inaliuia o keia kumu haua nui o ko aloha kanaka aluila, ulu inai la ko'u noouoo o hoike alui i ko kakon haule hope nua, a o pono no wau o olelo ae e liko me ko kakou ano aupuni a lahui. he hana ano nui no kakou i hana ai, ola hoi ka houluulu ana i ko kakou poo inai lepera a akoakoa i kalii hookahi, e hanai a'ku ia lakou. A ma keia walii nao, ke hookomo pu uku nei wau ilokoo ka papa inoa o ka poe alolia kaiiaka io, ia Oamieim ke kahuna rope, ke Karistiano wiwo ole. E pono kakou o hano hou akn. 0 ka wa ku[»ono koia, a he hana ku hoi malalo o ke kuuoha "e hana io." E pono kakou e hoohui pu aku me ko kakou poe pilikia me na tnum kauaku makua a me na alakai naanao ana ; oia hoi o ako ae kakou i ka putt o ke ola mailoko ae o ka hihipea ana o ka poino. Pono kakou e hoomaopopo aku i ka lakou la e hana niai nei nia JS T orewai. Malaila he nupuni e lnikoko me ka euemi ino o kona lahui, aka, ano hoi, ua hui S m aku la ke aupuni nie vva makaainana a hana like, a pela i holonono ai ko lakou hana ana. Penoi ka Kauka Vanedike Kaaka olelo: "No na mea e pili ana i ka hooponopono aua i na mai lepera, ua akamai loa ke aupuni oNorewai ma kahana an» 1 kela a me keia makaliiki i I'apa Naua no na mai lepera a pau i ikeia iloko o ka aina, e lioopaa ana i ka la a me ka manawa mai ka hookumu ia ana o ke kuku- ; hi ana i na halemai; no ka men, ma keia |ano, aole wale no o ke ake nui ana o ike ia, aka o 'ka hoala e ana i na mea a pau e maliu aku, e hoopioloke ana i na mea emo ua hoonaauao loa ia na kanaka, ē hiki ai ko hooh.ina like aku, i fiili pu ai ka mana me ka oihana. Pela i hoopau ia ai na mamro anoninoni o ke nupuni a iilu ae la na manaolana a pau na hoopupu ana ihope." Nolaila pela kakoa e hanai ai, aole o ka hoopau wale ue no i ka hoopnpu ami, aka i moa e pau ai na kuee ana ma ka 71 i P»ha nw ka lawe ponoi ana aku i na hooponopono ana o keia E hoao kakou e imi aku i na lapaau mailun loa ana, e like me Ua niea hiki i ko kakou waihona elala ke hana, a ma ia ano hoi aole kakou e pono o hoi hou na manao ihope a kanalua wale no ka hoolilo ana aku i ko kaleou dala. Uaike ia ma ka hoike a ka Pnpa Ola, ua hana ia kekahi I nei, oia ka hoolilo ana aku he $100 no ka mahina e ukn ai i kekahi kauka lapaau. Pono no kakou e imi a loaa na kannka aloha oiaio me ka hoopono, a e ]ioiio hoi e hoao o hooiilo nui aku i na dala a oi aku mamua o ka uku mahina i oleloia mailoko ae o ke $57,534.33. 0 na Uauka lapaau iloko o na halomai 0 Norewai, ua oleloia, «ho poe kaulana loa i hoikeia ma na moolelo o ke au hou a me na kalai noonoo ana o Euro|,a, a o ia poe kanaka, he uoho maoli no lakou iloko o na haleuiai, a iualalo inai o ka lakou naua ana a me ka lakou liooponopono ana e noho mai ai ko lakou poe i loohia i ka mai. Pono hoi e loaa ia leakou ka hooniau aua aku mamuli o na kpaau akamai ana. Pono no hoi ia kakou e hana i ku ai i ka waiwai io e hiki ai kekahi kanaka o noho no kekahi manawa iwaona o ko kakou poe lepera e hooiuaopopo pono i ke ano a me i,a hio - hiona o ka umi, a kokua pu ia aku hoi e kekuhi poe,-i hiki ai ko hoomakaiikau 1 na hoike e hoike piuepino mai ai, e 11Qiko ana i ka lehulehu i ko ano io maoli o ko kulana o ua mai ino nei, a rna ia nuo e .loaa ai ia kakou he Papa Hnlu i na l Cil . naka lepeva i kela a me koia niakahiki, a i ole i ka elua makahiki pi .la ha o na ouli o na anu a [»au o ka niai iluko o keia aupuni. M« ia oihana hoola a me ia hoolala

aua, o loaa 010 ai ia l«ikpu ho mau kuiho iina nia o ua moolelo hoohopohopo wale. K hiki ana auei ia kakou ke hoolawa po«o aku i na nuilihini e' kipa mai ana mo 11 a hoike oiaio no ke. ano o ka mai ; a e hoopan aku no kakon i na kalai olelo hupohopo ana, na olelo hooweliweli e hooili walo aku ana i ino maluua o ke kanHkii mai lepera ole. Ke i'ko nei wau he olelo hooweliwoli ino loa ia, lee kuka wale ann no ke ola a iu<3 ka niako o ke kannka, a ke hoomaopoopo uei no hoi wau ho oi loa aku ka 01010 hooweliweli ino nia ke kamailio ana no ka emi o na kane, waliine, na keiki o lawo nmu ia nei iloko o kela luakupapan kanu ola. Ua ike pono wau a ua me.noe makaikai i ka holo anu o ka moku i piha i na poe lepeva, e uwo kuo aua, elawo ia ana i Kalawao. Hoolohe aku no wau i ka uwe aua n nie na mapuna olelo mokumoknahua niawnena o ke ka.uvalo ana o ko keiki nio ka n.akua, ke kane hoi ,ne ka waliine, mawaena o ka hoa me ka lioaUa ikeuiaka wau i kokahi īuaknahino i Uoehiieha, ia ka naau, e lele. aua iloko o ke kai, a au aku la a pili ma ka aoao o ka nioku lawe mai lepcra, ih> ko ake nni o loaa ka honi hopo loa ana tne kana wahi keiki hookahi e knilia ana. niai ia ia aku, » mai koua liome aku hoi, a e hele o uoho nia ke kae o leela liui kupapau no ka wa niau loa. A ua naua pono wau no keia inau uiea, ua komohia iloko o'u ka uhaoha o ka uaoiai ho Hawaii wau nui ko ano o ko'u niau pono e noho nei a mo ko'u niau manaolana, nlailn e pouo wan o hooikaikano ka ponookokakou poe pilikia, e'like iue ko'u manaolana ma o ka mala la o Karisto. Ua pouo loa e loaa ia kakou he mau Kauka noho paa ma kela a uie koia mau Moku()iuii, a na lakou e hoonoho i kokahi o lakou i alakai nui no ia puali Kauka; a na hkou e hoomaopopo pouo a e kiui pono me ka uiakaula ana i ka wa e hoomaka ao ai ka nuii ana, i noho aku ai no lakou ma ua honie kokoke i ko ka poe inai, a hoi o ko lakou poe niakamaka; a nmhope o na noii pono ana, a me na hana ana no ka hooluolu t aku e iini pono ia ai na mea e piii ana i fea ninau nui o ka Hooulu Lahui. A ke hooholo pono ia keia, ko manao nei wau, aole e like ana me ka ka ?en3sidena o ka Papa Ola e olelo nei, e hele loa aku ana mawaho o na iialena o ka Waihonn Waiwai o Hawaii nei o hiki ai ko lioolawa. Ke olelo wale nei kekahi poe, e likeme ka olelo waln ana a ka poe niaale.a, " E huna kakou i keia n.ea, e nmlama kakou a huna a nalo, aole e ikea mai e ka noonoo o na Aupuni owaho." 0 ka huna wale ana, he alakai ana ia i ka.hookumu ! o ka ino. A pehea e hiki ai kehooi luoluia inai ko kakou pilikia nni o kekahi Aupuni, ina e hoike akaka ole ia a huna wale ia P A pehea hoi e hiki ai i kekahi Kauka lapaau ke lapaau aku, ke ole ia e makaikai poiio e i ke ano o ka uiai ? 0 kakou iho ma ko ano kii.o-lahui, e pouo e loua na makaikai ia mai. He makemake kakou e loaa ona mau kunin h.iua uno nni, a'u e meneinena nei i ka olelo ae, aole loa e hoikeia mai ia kakou mai ka Papa Ola mai. 0 ka mea nui wale no e hoikeia mai, oia wule no ka heluna o na poe niai i hookaawaloiaa i hanaiia. Uiv hoikeia mai ia kakou o ka pnu dala he $39,074C2 ua hooliloia nokapoe mai o Kalawao iloko iho nei o na makahiki elua i haln, a mai loko mai o ia puu ilala he $327.'J5 wale no i hooliloia no na laau la|iaau. Mai ia muu hoolilo ana uu koe iho ke leoena he $59,346.G7, a i hooliloia aku no na pai-ai, miki, sopa, paakai, a pole waln aku; no na lilo kaahele, na ukana, na uku moku, a ]s ela aku; a lio mau mea e walo aku no he nui, a he i8>327.95 wale no i hooliloia no ka laau lapaau uo na mai he 700 iloko o elua uiakahiki. Ke olelo ae nei wau e like me kahi mau mea i ikeia, "ma ka waina kahoolilo nui ana i ke dala, he hapaumi wale no i kahi berena." Ma na mea ano ole walo no o hoolilo nui ia ai, a ma ka niea o ola ai oia ka boreua houuku iu. 0 ka mea nui e ola ui oia ka hiau lupaiiu. A heaha lea hoike a ka Papa Ola ia liakou no ke ano o ka mai a pnni na paemoku ? A heaha ka hoike e pili ana no ke knlana o na halemai ? A heahn hoi no na mea e pili ana i ke ola o keia kulannkaiihale ? A heahu hoi ua olelo ao no ke ola i hoikeikeia aku i na makaainana e like me keia niau hoakaka ana iloko o keia huke a'u i lawe mai noi imua o oukou, (hoikeikeia ka buke me na kii niai lepeva) me na hoiko aim inai na halomui inai o kekahi nmu aaipunl? wahi mea iki i hoikehi' inai hV.keiiAna ka hoike a ka Papa.ola. He kohu hoikis walu ih» ma ke ano oilwina kalepu, a aoho no walii moakaka pono fki. im koh hoike no hoi, aohi lon ia i lawa m, ka ha-

im a ka Pai.il Olft i liooknhuaiii mnliuui ona kannwai uloli» kannlm; nolnila, e ku Fcrusidoua, ua lawe nmi wau i keia olelo hooholo ruo kii nmnaolnna e loaa aku ia kakon u nie ko kakou aina na hoolala maikai ana no ko ola o ka lahui. A ina o ia hoolalh ana akti ho mea ia e mnlama pono ia ai na kuhiknhi ana a ko kakou niau kanawai ola, alaila, o olioli nui auanoi wau, aole ma ke ano opu kakeu wale aua uku i ka oihnna a kekahi, aole hoi roa ka iuii wulo ana aku o keakea walo i ka hana a kekahi, no ka moa, aolo wau he «ke oihaua, na pono no wan no'u iho, ua lawa wau i na pono, aohe ako Kou nua akn. Akii, l<e hooiknika nei wau no ke aloha, i hiki ai ko hooponopono noeau ia na alakai ana a ko kakoH īwui kanawai. Ano keiu inea, m haawi paa wau i ko'u imim' a ine ko'u noonoo e lilee me ka hiki ia'u e kamaiiio no ka pono o ka Luhui Hawaii.