Ko Hawaii Pae Aina, Volume I, Number 16, 20 April 1878 — KO HAWAII NEI KENE PURIA. [ARTICLE]
KO HAWAII NEI KENE PURIA.
Kani;i;i M\kmiiki ,mm iki: 'mu \ ia ana 1: K \ Ki'ki: 1 u\ M. <1. nvs. 11 'imlni * .' Ilon. D.»\i.l M.ilo,] M:i ke k iknhi »ka o ka l i l.'i o lauuai'i, M. 11. 11 a kahe i ae ke Khnin.vW. L. Moelionna 0 ka Moknpuni o Mnui i kekahi llalawai, aole mn ko 11110 pili nnpnni, aka ma ko nno llalawni o na mea pili i na llooponopono M:\kaninnnn j)onoi nnn; a ina in nkoakoa nnn, na kohoin ho man Komito no ka 11001100 ana e kulaia no kn hoomanno nna i ka hi i iko mua ia ni o Hawaii noi o Knpena Kuke; n ma ia llnlawai i koho ia ni o W. M. Kiplkona, i Iiaiolelo 110 ka La. Mn ko ahiahi o lea la 17, ua pulen ne nn llui Iloohanoli 0 Lahaina mo ko lakou mnu loo tnelo hoohauoli, a hoonanea no la mn nn pa o na Luna Anpuni a me na kanaka koikoi 0 Lnhnina mo nn nielo i Uu i ka olioli a nio kn hoohio nna 0 hoomanao ia ai kn hiki nnamnioka Imi Aiua Kaulnna Knpona Kuke, n m&Jco JIawaii noi hoea ana mai i Ma ke kakahiaka ne o ka la 1«, ua nleonkonno mnlokooknluaUiuio WiiineounkanaUa 0 nn, laliui likoole. Ma Ua ]}ov. A. Pali i hoomaikai nku i ko Akua Maua Loa mii nn inea 'pili i ko llawnii nei noho pouli nua a ine Ua hooa nna mai iloko o ke au 0 kn inalamalania, iloko o ka IIaneri Makaliiki i haln, nku. Na ka Papa Ilimeni 0 Waineo i kokila liko ia 0 ua poe mele he lehulehu i hnawi nini ho melo Iuhilo hoohnuoli. Hoakaka pokole mai la ke Kinainn, 0 lioike nna aole ia Lio la kulaia nupuni, a aolo 110 hoi na keknhi mea hookahi walo no i lioaln ae. Ua makomake oia e hoomaopopo pono i_a, ua ala ne in haua mamuli o na memao hauoli o ko Lahaina mau makaainnnn, a ino kotia kokun pu ana aku e loaa ia laleou ho walii apaua hana no ka hoomanao aua i kn mo.i nui loa iloko 0 ka moolelo 0 Ilawnii.nei. Mahnpo iho o kana hoakaka ann, hoike mai ln oia i ko anaina ia W. M. Kipikoua, Ua llaiolelo o Ua La. A eia Uami liaiolelo. E na maknainana a me na Unpa alolia 0 Lnhninn nei;—O keia la e hoala mai nei i un hoomnuao nna 110 ka pne mua ananmi o Knpena Kuke mnlnui 0 leeia mau kaimkni, 0 pono e kulnia hauoli ia n na llnwai! Kni'istinno a naauao hoi; n e puno hoi e koino pu ua kulaia hauoli ann iloUo 0 na puuwai o kela a mc keia makaainnna o na' ano ln. hni a pnu e imi nei i mau home no lakou ma keia aupuni. Aole e hiki ia'u ke hoomaopopo, ho ko nha la kokahi poe e oleln nei, o na knni'.ka I5evi ( ania wnlo no ka poe kupono 0 kulnia olioli i keia la, oiai o Kapeua Knko ho hoa Uanaka liei'ihnin no lnkou, e like me ka puno i ka poo Paniolo wnle 110 0 kulaia oliuli no kn hoomauao nnn 110 ko Anioi'ika loan mua nnn, oini hoi he | kannka Pnniolo o Kolumehn (Gu1uhi1hib), ka mea i loaa mua ni o Amei'ikn. Ke kuInin oliuli nei kukuu no ko komo nna mni 0 ka mnhunalninn 0 ka naauuu, uulo 110 ua paemoku, aka nne, nolo au 0 nko nku nun ia oukou e hoolilo i ko oukou noonoo ma ko nno im hoownhnwaha pu au o liko mo koknlii poo hnole 0 haua noi mn keia ninn, 0 hoolo nei hoi i kn jjono o koln k.m.ika Deritania holo moann, n. wio koua lianohano kiekio o ka loan mua aiia inin o keia mau puoaina. A ko Iiooinnopopo loa noi nu, ho waiwni oln loa na weheweho wnle ana i na moa pili i ka lonn nmn nna i ka holo monnn Pnniolo. AoLia walii hunahuna kumu lioomanno, a nole no hoi he mau moololo hooinanao ma koia inau j):ietnoku e hooinio mai ana he kanaka Pnniolo ka meā mua loannnn i iko keia mau paoaiua alohi; a o ka Palnpnla Aina hoomanao a ua leanaka Paniolo In, i ololo wnle i:\, ho niea hoomnopopo 110 kn loaa nna iaia okeia mau paeaiiin, aolo loa ho wahi liko iki 0 ke Uii 0 un Pnlnpnla Aina la mo ko kakou inau pneaina Ilawaii 1.1 ei. 1 ka wa 0 koin liolo nuwua Unulnna 0 hoomanawanui ana i ka Inili hele iloko 0 1111 Uai kupikipikio, na mnkaui ]nu\hiohio a ino na ino ho nui o ka moaua, ua hoomaopopo puno ia mai la 0 na laluii iiiuuiao lio mii, 0 ko kuinu nui 0 kann iuau hookele aun. 111 a ka moaiin,. 110 ka poiio 110 ia n tna k.l pumaikai 0 kela a 1110 keia lnhuikauaka ; n oiai hoi o noho kaua nna no ua poo laliui noi iiin lakou iho, an h'oopuka koko no ln no nuo lakou i na ololo kauoha i ko lakon hooknn lnu.akiln iileu 1 ka holo nionna Kuko 0 hulo me ka hoopilikia olo in m:» kola 1» nie kuia walii ana e liulo ai, a iua lie 1110:1 hiki,
e kokua pu ia oiu ma koim ;ih liole momin, a pela o Ainei'ika ku« aim, a mo Kamui, » komo pu mai ft i i ke kokna K ,»a i kf» holo moaua lielokane Kajjcna Knko no ka luilī ftiia i koia ruou inokiipani, naluiln, lio pono i na kilmikanakn n pnu ko knana lileo i na lioi)iiiariao t»t»ii, no ka wa i lioopilm pono ia ai o ka moolol,, kiekio okoia laluii, a jhikoa hoi iloko o ke kai, i luiki ia inai mailoko mai o ka nolm'na ponli, iloko o kft moana akoa, a i hool.-uma ia aku lioi iloko o ka iioho'na uaauao iloko o koia la i ka wa lio llmion ilnkalnki ao nei i liala. Ko īninaniiiia nei au i ka iko pono nna i ka olo o ua nwonoo o kola a mo keia, n mo ka lokahi liko olo o ka tnanao o kh lohnlp. Im a jn»ni kn niua o kulaia no koia l.oomanao Kpnoluiia nnn. Ua hoojiii uoaii ,'mna o ka Aliaololo o 187(1, a imua lioi o na Kulnna ,i i.i munaw.i, o hana ia kokalii mau nioi kn i ka liooiiianao ana 110 ko kakou 1\'\'ioiiii'i ī. llo kakaikahi walo no ii'» hoa li-'".»)iaiio i kuk-.kuka iki mo ka liko olo o iia iiooiioo no kei i ino:i; aka, o ka nuioko kakmi 111:111 kau.ika naauao, mp ho moa la Iia lionhali'uoia ,11 lawaii noi mo ho wahi pno oioiaa la i nole i ka moolol.) 0 liiki ni ko liooman.io, a tn<- lu» uuvv la ua nolo i ka manaolana iwaona o ka Inhni, a 1110 lio moa la 0 kona nian lenla uliuli moinona ho mau mala wiilo 110 0 mahi ni 110 m\ ponmikai o ka jioo olnlo o liiki mni ana e lioopiha ai i ko lnkou mau eko a hoi hou aku i ko lakou mau homo kahiko. Aka nne, ko hanoli nei au no lea ili nna ibo maanoi nei ka hoomanno nnn 110 ko Ilawaii nei Kcncluria ; mnaiiei nei i Lahaina. noi ko kulanakauhalo alii o ka wa kaliileo, knhi hmkaha mua 0 nn nlii. O lea hoino keia o Kahekili, Kauiohamolia, Liholiho, Kauikeouli a 1110 naalii nui a pau i ikeia ma ka moololo llawaii. A oiai o kona hanohano a mo koua nani na hala nku, kona mau liuikau kanaka lohulehu hoi ua nalo akn, a ke ka oneanea noioia ma ko ano ho leulauakanhalo mo kona m.10 ana ma kao 0 ko kai; akn, oia 110 he koena 1 jiiha i ka h\uoli me lea inanao l.ahui, a ke hauoli pu nei me ko knkou Kinaina imauao Aīoehonua, ma ko kaana liko ann i na hooinanao ana 110 lea jnha pono ana 0 ka pajia moololo kaulana loa o Ilawaii noi iloko o ko ;vu nialamalamn.
A heaha la ka kakon e kiilaia noi ? O oukou e na Unwnii, ka poe nona ka lielnnn i aiioane ]ia]mha miliona i ka wa n ka iini aina Kaj)ena liuke i hiki mai ai; 11:1 hoemi ia mai ilalo mni ka hoomaka ana mai o ko KeueLui'ia n haule mnlalo iho o ka hapnlima o ia heluna. B kulnia hauoli anei kakou i keia la no ko oukou emi ana, a 3 kn pnlena aku 0 kekahi Kciietuvia hou aku no ko oukou nalowalo loa ana ? Anwe I Aia he nni wale o ua kanaka manao ole e hele mai nna a e hele aku ana i ka lea u 1110 Ua lanla o ko oukou mau mokupuni hanohnno, ka poe ia e loaa ni ia manno ; a oia walo iho la uo ka mea e hoikeia mai ai no ko Hawnii uei Kouetnria 0 ka ike inua ia ana. Ke niunu nei lakou—lieaha la ka mea hiki ko hoike nku iuiua o na ili ulnula 0 Amerikn 1:0 ko lnkou iko mua ia ana e kn poeimi aina o Europa? E hiki ia'u ke olelo wiwo ole akn,'he mea nha la ia i ki\ manao o na Ilikini Paiule ai aa lanu a ai moo hoi o ke kapnkai o ka Pakipika ; he olo wale nu ia i ka poo Ilikini Seminole noho kaheka u Peloiieln ; he olo loa 110 hoi i ke kanaka uoho hau 0 Pategonin ; aku, heaha la nunnei ka nn Ilikini Koroki a me na Iiikini Kii'iki a me ua Kotown, 11 ine ko lakon mau Luakini a me na hnlekuLa, na keikikane a mo un kaikaninhiuo poo okioki ia e olelo mni ai P Ilenlm īa aunnei ka olelo mni a ko knnakn Atoka (Az(eh), len mea e imi aua i lona ka nmha nuilnlo 0 na hoop.'ikelo ana a nn Vii'igino Mero Guui]ulii[)0 ; ka moa hoi e iko nnn in wa hooknhi i ko kualui pohaku i kahiiinhinuia i ko koleo 0 waiho hnla ole una, kalii 0 mohniia ai kunn ninu kujjniin, he men hoomaimu 110 ka wa ]iouli a nio ko nu huoknlio koko iloko o ke nnluililiia 0 ka J'ln//i o ko kiiliuinkuuhnle u Mekiko.
O kein poo knnaka ili ulaula o ka Ainnpnniole, e ] ouo no 0 hui pti mai mooukoume 11 a knnaUa JIawnii i hoonaaunoia a i noho nno Kni'iNtiniio hoi, 0 ololo pn ; 0 ka poo UnUuiUahi i hooninlainnlnma pono ia, un aku kn nmikni mnnuia o ka lohulehu o ka jioo nooiioo ole i hoomnlnmn'lninn pouo oh:in, a nolo hoi 0 ola ke knnnka )nS ka ni walo no, a aole hoi o ka io, ka iwi a mo Uo koko wiilo 110 na uiea 0 j)iha pono ai ke oh» aua, a ua luiomaikni ia mni ke ola kiuo n mo ka lnhui ko lawo moi ka nanuao i ka mnluhia, ke alohn o kt> kakou . hoa knuaka a me ka mannoluna nnn 110 na ao īnnikai Lou nkn, a 0 keia iiinu niea a [nu, 11:1 oi p ikela loaaku ninuuia 0 kn iknika huj)o, ke okalaknla a 1110 ka lioluna lehuleliu o ka poe uaanj)o ; n no kn waunoliuin u mo ke nko nui nun ej kaana pono inn koia m;iu mon, oi:i ko 4cn- j kou nie.i e akonkoa like nei, 0 hoomnnno linuoli i ka we. i o mni ai nn kukuiia maJnmalnma 0 ko \u nnauno. Aka, oini nu un kanuiilio ao uoi 110 ka emi ana o kn holuna nui o ko uiikou lahni, iinlp 11:10 uu i kainnilio 110 kn eini uiiu u Ua niuua Inluii a'ine ka ikaikn 0 ko nnpiuii ; lie mumiui lon kn'u ninu olole nmi ia 111011 mai. O ko kaimlhna lauwini kauaka llnwniī o-keia h, na o« ne I lakou iniua o kn hnpnha miliona o ka Ha- 1 nei'i M:iki\hiki i Imln :io nei. ! lloaha nn j)uulunlu i helo s. ju"j'ipi a h<ui-. keko e j);»hula aiia ma l«jia niaii k-iji iU111 r O ko oukon nian kuj)i.iii\ nuei lak.in i oi olo ne iinua o ua hulohulona ? J'I ii.ma aku
ig lakou e piplka v,alo ai,a m.alnlo (J ka nowa a ko alii a me ka inhi okioki poo a kf: kalmna, l,iki t,le ia lakon ko nn e hoikei ko j lakou pono 110 kekahi mē.i, aoh' lioi no ka pono o ko lakou ola ponoiiho; ae 11,1111 iho hoi ia oukou o nei wa nio ko oukou man hale, na nma a nio ka j)ono i lona ia oukou 110 ke kolio ana i ko oukou inau alii ponoi. JIo lahui ouk.in, () lw pil0 la o ka JJanm Makahiki 'i l»ila hope no nei, l.e poe lopa lnv>))ili w:\le no. A o ke launani liookahi 0 oukou, 1110 ko onkou naanno a 1110 na lako pono, \\t\M pnkola loa aku kn ikaika ! iuina 0 ko J\.aiii(4i;uneh:i puali liolookua. Nolaila, ua mii ua meie kaninhu ni. k;» maim il.ik.i 0 ka llanoH Makahiki i hal.i ho;m nr, a ua nui 110 hoi nn mea 0 hauoli ai. A oiai k.'iUou 0 kulaia haiioli nei 110 ko an nn;».„;->, o ]i..i, '. ikoii o hooui;in;to na kiI :ui liaaupo i h.1. 11 uik v mai 1 k.. kanaka | kaulana ho.ikahi o k -ia ki'iiftiiri:\, Ki' hoopihaia iu-i L\ I) i|i i!ia nun o ka mana\va, 0 Ua nnioh'lo o kou 00 Kank'haun'hn ola ana, a o kona inoa o owili pu ia auaua Aliikoa kiekie a mo 11» Xaiaina h'luileliu walo o ka honua nei. Ke k.i kilakila u.'i Oia iwaena o na kanaka ili ulaula ; aole 0 loaa kon \ lua inaluna o ka aiija |iuni olo o Aini-nka, aolo hoi ma na linikau inokiipuiii o ka inoana. lle alii oia 110 kekahi hapa uiikii o llawaii nei.elike ine I'jkaheta he alii 110 kek:ihi liapa o li'.'iiuiiiia i kaua ai e like me Kamehamelia, a'n e pouo ai ke olelo ae, 11 a kaili pio mai la Oia i ka inana hoomalu inaluna 0 kuknhi Aiipuni 0 nolio mana ia ana e kekalii inau nlii okana ehiku, no ka imi aim i mea e mahihia ai kona aina. A i ka pau ana 0 ka poe ki)iikipi i ka hoopioia kau aku la ua Naiaina nei i kanawai hooinalu nialiina 0 na ineaa ]>au e like me ka poe Kakona; a 0 na kanawai la 110 lioi, nialiina ponoi iiio 110 Oua; no ia niea i pa I liola aku ai ka maluhia inai 0 a o, a liiki i ka liapiUiea a me Ue leeiki opiop'io ke liele a moe ma ke alaniii me kn hoopoino ole ia. Ma ka hooniakn ana inai o ke kenelu i'ia a k:\kou e kulaia iii'i, he wahi keiki opiopio wnle 110 o Kainehamelia, he koa nne a he. wiwo ole, e liele kilakila ana iniua e like me I).ivula o Ua poo iKai'aela, e. koino kilio maoli ann iloko 0 ke kaua no ka hanoliauo a nie ka uialuhia o ka ainn. K noho aua 110 Oia me Uona makuakane me ka .Moi Kalaniopuu ka mea nniia i liookipaia Kapena Kuko ina Kealakekua, aka ia maiiawa 110 nia Maui nei, a nia keia kaona 110 hoi o Lahaina nei, oiai ua [lolomo.uia kanlana la i ku nuia ae ai ma Kauai, nia keia la a kakou e hoonianao nei, e holo pili aina mai ana ma na kapakai o keia mau inokiipuni. Ua kaalo ae la ua Kapena Pelekane nei mn na knpakai o Molokai n mo Lanai ine ka loaa ole iaia o kekahi mea nana e hoohauoli i kona nianao; aka ia \va 110 ike inai la oia i na kaliakai 0 īilaui nei e welii aku ana uie 11 a malu laaii aloha o keia kaona. Iī alohi maikai akn aua lee 0I10 O ke kukni i kiponaia e na pohai 0 ka inalu ulu, e hulei maikai ana me bt> lau ala 0 ka laau pnma, a uiahinn ae o na mea a pau e oni kolakela aeanaihiua na kumn nin. Loheia mai la ka hahilu o ka pahu Ilawaii a me na pilie leo o ke au naaupo wale. Aole i liuliu ilio, liolo aku ana he waa nialuua o 1111 wai maliuo i p.ikuin mai u ka lulu o na pali e kawaha mai nei maluna 0 ko kakou kaona uei Aia ilnna o ua wna uei he knnaka opio, kuluna lianohnno a iliiihi Alake aku la oia iluna o ka inokii. Pahnohao kona .noonoo 110 na mea auo e ana i iko aku ai aol-' no 11110 oia 1 hopoliopo a niakau niai 110 ua mea 11110 nialinini he imi e. h.iopuui mai aua iaia, pela kona wiwo ole i noho ai oia iliina o ka moku ia po a ao; oiai hoi kona makuakane Kalaniopiiu a me na mnUiiniiiaua o Lahaina iiei e lioowawalo ana i 11:1 kapakai ine na leo kiiniakena ine ke kanikan, 110 ka mnnno ua poino oia. Aka 11:10, un hookipa mnikai ia aku ua o])io nei e ku nlii 0 ka hale lana kupanalia, a i kekahi la ae, hoi hou uiai la oia īuka nei 0 ka aina i kona 111 :ui niakaninaiia me na mnknna lie nui uiai ka inoku mni. Pela iho la i komo pu mai ai k i N:iiain:i Kainehaim'lia me ka Iininina Kuke iloko o ka hooinaka aua o ko knkou kcnet<ii'ia. l'a lona mai i un Ke.iki Alii opiopio ( Hawnii tu'i o Ue au pnuli 11:1 hooiiianao ' uiau :uia me na 11001100 noelo ana 111:1 o j keia Iauna ano nui ana me na maliliini ili 1 kookeo, a pela i hoo-noali ia mai ai na 1 hoolnuna nui ana me na kanukn 0 na aina I ka wn i make ni o ka Iloloinonnn kaulanu 0 nolio ann 110 o KaiiU'liaineha me kona inakua Kalauiopnu iiiil Kenlakekua i Iluwnii; aka aolo 110 nii" ne u-ahi luiawinae liooia nmi aua 111 konio pu oia iloko oia hana lokoino, hoouiauaouao. he I kanalua ole au ma ka niaiiao unu, ua me 1 ueineiu 1 loa a 111» k.nunahi» loa oia nn ia , haiin maunonao i liauuia, oiai lie imiiiao j iikea nmikai kona a he lioa'loha maikai lioi oia 110 11 a haoh' i kipa mai ma k.-ia mail kapakai, a he m:iu liana olunln wale 110 kaua ia lakou 110 k.'kalii iii.m, :»ia 11.> lie iokumaikni nn» k«>na polm linia a me ko , kona 111:111 inakaainnna, I i 2*'"•)
1 ;?-?7" A|iori|;i 11, ni.i K.ip iliunn mstko . iim l,i o Mrs. Knwai) !:i> kupnnawahmo n W'ui. M iliuin Aukniii, ilo«o o ki\ l'i o U.iim m.iii mnkaliiki. Ilouahine oia i k ,m i;,iun iiiina u ku ;tlo aliu