Kuu Hae Hawaii, Volume I, Number 7, 6 June 1913 — Page 10
10 KUU HAE HAWAII
KEAKA AME GILA
(Mai ka aoao 7 mai)
he Iudaio makilo la, no na alanui o Nu Ioka a ke aiwaiwa, a he ikaika no nae aia ke moe lolii la iloko o ko Gila mau io uwala, e hiki ai no ke hoolana i ka wai ka mea e loaa pono aku ana ia akahi pa'i a puupuu paha a Gila, a hui pu iho me ka makau ole ame ka eleu hele loa i ka uahoa.
O keia alahele loihi ua heleia ia e Gila i kela po me ka mama nui i emi iki iho i ka hele kiakiau ana a ka lio, a ua hiki io nae o Gila i Nu Ioka Hikina i ka aneane ana e oili mai ka la, ia wa koke no oia i hoohana aku ai i ka papahana a kona hoahanau i kuhikuhi aku ai iaia.
Oiai o Gila e hoomakaukau i kana papahana i kuhikuhiia ai iaia e Keaka no ka hooloaa ana mai i na mea e loaa mai ana o kela me keia ano e pili i keia hihia nui a Keaka kona hoahanau i makemake loa ai e lanakila maluna o ka poe nana i hana i keia karaima kiekie loa o ke kenekuria 19.
Ia wa pu ua hoano e no hoi o Keaka iaia ma ka hoololi helehelena ana ma ke ano me he wahi luina la i moe i ka ona a e ano pau ae ana ke kahiohio, me ka hele ano hoohikaka ana e kaawale loa iki mai mai kahi e waiho ana o ke kino make, ua lawe ae no nae oia ia wa i ke kulana hakilo poholalo, i kona kaawale iki ana aku, ua noho iho la oia ilalo ma ke ano hoopolehe o ke ano luina loa no a e o oia wahi ana i noho ai mahope pono ia o kekahi upapali, kumuone a aia hoi he wahi owa puka ma kekahi wahi o ua upapali kumuone nei, a na ka makaikiu Keaka hoi i hoakea iki ae e hiki kupono ai iaia ke ike pono loa aku i na wahi apau o ka aeone, a mahope o ko ianei ku kiai ana me ka nana mau ma ka owa puka i olelo ia, aia hoi, ua hoopoluluhi makahiamoe mai la na maka a ua hiamoe io no keia, a i hoopuiwaia ka makaikiu i ka lohe ana i ka leo o kekahi mau mea, a ia wa koke no i moe papu iho ai ke alo o ka makaikiu ilalo, a kopekope no hoi na lima i ke one no ka huna ana i kona kino i ke ona. A ua nalo hapa no hoi ke kino o ka makaikiu i ke one, o kona wa ia i ike aku ai he elua mau kanaka e iho mai ana no ka aeone, a he mau kapuai helu wale no ko laua mamao mai kahi a ka makaikiu e moe ana, a ma ia ano oia i lohe aku ai i ka pane ana ae o kekahi o ua mau kanaka nei me ke ano hoopuiwa, penei:
"Aia oia, oiaio elike me ka pu."
Ia lohe ana o Keaka ka makaikiu i keia mau olelo, ua hoomaopopo iho la no oia i ke kaona o kela huaolelo "oia" a kela kanaka i hoopuka ae ai no kona ike ana aku i ke kino make o ka wahine opio, a no ua kino la no ka io o ka manao o kela huaolelo "oia."
A ua loaa io aku no ke kino make o ka wahine opio i ua mau kanaka nei maluna o ka aeone.
Nolaila mai no hoi ka puoho hikilele ana o ka olelo a kekahi o ua mau kanaka nei.
O ka nui no o kela ano hikiwawe o ka Makaikiu Keaka, ma ia mea i kono mai iaia e hoohana koke ia wa i kekahi papahana, , ua komo mua mai no nae iloko o ka makaikiu ka manao ana, e pono oia ke kiai a hiki iaia ke hoomaopopo i na helehelena o ua mau kanaka la, oiai ua hooholo iho la no ka makaikiu i hele nana mai no ua mau kanaka nei ma ka aeone me ka manao ana e loaa kekahi mea ia laua a pela io no hoi; a no kekahi kanaka iho o keia mau kanaka he ano hakanu kona ame ka liilii loa o ka leo ke kamailio ae i kona hoa.
Aia no ka Makaikiu Keaka ke moe malie loa la, a iaia ma ia ano e kiai ana i ua mau kanaka nei ua hele oia a ano pilipu ka hanu.
Ua ike aku la ka makaikiu ua mau kanaka nei e nana pono loa ana ma o a maanei, a uhaele aku la ma ka kahi e waiho ana o ke kino make o ka wahine opio.
Ia wa i huki ae ai ka makaikiu i kana pu panapana no keia manao, ina paha he mau hoao a hana maoli ana paha kekahi o keia mau kanaka e aihue i ke kino make o ka wahine opio, no ka manao ana pela e nalo ai ke karaima i hana ia, a ua hooholo ka makaikiu ina e hana io ana keia mau kanaka pela, alaila e ku koke aku no oia (makaikiu) a kue i keia mau kanaka ma na ano apau.
A ua hiki pono loa no hoi i ka makaikiu ke ike maopopo loa i na onina apau a ua mau kanaka la, a ua ike aku no hoi ka makaikiu i ka weheia ana ae o ke pani huna malamalama o kekahi kukui e kekahi o ua mau kanaka nei, a ua inoho pono iho la ua mau kanaka nei ilalo a e unana pono loa ana i ke kino ame na mea hoonani kumukuai nui e luhiehu ana maluna o ke kino make o ka wahine opio.
A he ano kalae no hoi ia wa o ka po, a aohe no hoi ioi aku mamua o elua haneri kapuai ka mamao o ua mau kanaka nei mai kahi o ka makaikiu e moe malie ana, a e makaala loa ana no hoi ua mau kanaka nei ma o a maanei o ka aeone.
(Aole i pau)
Ihea la e hiu palakaia ai ia mea he wai?
I Weloka, nokamea ua oleloia:
"Hiu palaka ka wai o Weloka."
Owai ke kanaka o ka Moa kane kona hoa olelo?
O Petero. Oiai ua oleloia, penei:
"Ekolu kani ana a ka moa,
Ekolu kou hoole ana e Petero."
Nohea kamalii nana i paa kukuna o ka la?
No Kona, penei:
"Ke na-u la kamalii,
Ke kohi la i ke kukuna o ka la."
Owai ka aina he loihi kona mau kihi?
O Hamakua, i oleloia ai: "Hamakua kihi loa." Pololei ka Home Rula.
Owai la ka haole akamai i ka hana laulau?
O Mika Paka, pela ka olelo: "Laulau ana, laulau ana."
Heaha a nohea ka Ia papa i ke kanaka ame ka makani?
He Pipi no Ewa, pela i hoohenoia ai:
"No Ewa ka Ia papa i ke kanaka,
Mai walaau oe o makani auanei,
Kili kili, kili o-e i ka pua e—."
Heaha ka laau uwe wale o ke kuahiwi me ka nui o ka waimaka?
He Mamane, elike penei:
"Kike ka ala,
Uwe ka Mamane,
Ka leo o ka laau waimaka nui,
Polole-i, polole-i."
Heaha ka Ia o ka moana elua ona wahi e holo ai?
He Muhee, oiai ua hoohenoia penei:
"Auhea wale oe e ka muhee,
E ka Ia hololua holo o ke kai."
Pehea la ka namu haole ana o keia mau olelo?
Pupuhi, pupuhi ke kai o Ukoa.
Eia ka pane: "Blow, blow the sea of Urock."
Owai na lio aea i komohewa ai i ka Pa Aupuni a i pau nui ai i ke kudalaia?
O ke keiki Kauai (Kaehu) ame kona poe , pela i holo ai i ke mele:
"Makou na lio aea.
Komohewa i ka Pa Aupuni,
A Poaha kudala,
Alakai o Halekauwila."
O ka mea akaaka hope oia ke akaaka loihi aku.