Ka Hoku o Hawaii, Volume XXIII, Number 3, 2 July 1929 — MOOLELO KAHIKO NO HAWAII [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO NO HAWAII

(Ai BmmMm «J. *?«•*•• »i b«iia iIiMN u»s « lth»« *ka Mi k«i« MwMo KāMUē— *•*—* • ImnH H<) kt*B iiMki e ka b99 • 8«w»li. MOKUNA 111 K A M JOLELO O Kt> WAKEA MA »OHO AHA MA KA.LIHI Ia Loaa ana O ki Akua Ulu kameha'ikana NA HAHO ] O H»ho kai noho atrn ia K*c— j ilaaoapi, Kaiuu nai o Palena, ao kabi i ba««i fti o Paleua, aii »o ia uia Mokae Hana Mami. I koua Iwake siaa, «a kauu ia oift nū Kalama Honolalo, a maoinli oia kauo ia aa« o Palena ma ta wlhi j kapuia ak« al ke kahi wahi miuka oia nahi, o Knlihi, • ka l«a o Palaaa 0 Palena hoi k*i noko aktt i ka wab(»e, o Hikawaiaui, hauau o Hanalaanui ui« Hana laiki. Uai olelo ia be iua« keiki n»fihoe keia, akft, na nui ke aaualuK i« o heia an i mau Hanalaa e!«a. Nolaila, e oana ikl lua kakou i keia inaa analaa elua iua keia nope aftu. t UaoJeio pu la -na kan'aa ift ikeia mau makoe ina Kahimhieiula, Haua Maui. Ua paa keia ui&a haualia elua f oia hoi o Hanalaa nai me Haulallki mi ka papa knai uhau uni o I)āviba Malo i hoike wl k& 'noolelo Hawail (1858). Ua kan&lua ia aae k* oiaio o keia m<u olelo, o keia uiau haailaa elua. oia hoi he Hanafaanui kekahi ape Hanaliaaiki kekaki. 1 k» wi kakiko ai ka wa e au— iueuuie ana ua Hi aimoka o Maai me ke Hawaii uiaii lti aimoke 110 ka iaiaui kiekie mawaenft oia māu alii. ua elelo ae ko Matii poe alil he e,tia iuuu Hanalaa i ioaa noioko mai o falena, me kanā waaine o Hikauwainui, oia o Haaalaauui ut e Hanalaaiki. O Hanalaauui »fa ka mahoe ou ( oi<i ke kupuna ālil o ko Māui poe alil, ao ka nmhoe hope, oia o Hanalaaiki, oia k< kupmia • ko Hawaii poe alii, oolaiia, be poe kaikuaana k rf Maui poe alii ao ko Hawaii ania kekahi olelo aaa, he Haku na lii o Maui no na Hi o Hawaii. Olelo hou na aHi o HawaH, h« hookabToo keiki a Palena mt Hikaawainui, i hftuan mai fti, oia o Hanalaa. Ua lilona hookelaana a | ko Mam uiau poe alii ua ko la koa lilo atra i«iaa ao aa iil o Hawaii i mea e aiui loa ai k6 Hawaii poe ahi. I Ma ka wa i lanaki a ai o Kamehainehft I. ak Nai Aupuni, maluna o Kalauikupule iue ua lli apan « Mani. na hoouiak* loa ta aa paaa olelo ana aai ame iai 1 hoopikaia ak« ia Hanalaa, a «a hookahi waie uo Haaalaa. Ua h«uie ma ka hoonoho ana i ka mahele mooielo e pili ana ia Kaho, keia mahole ano aai loa a oia keia. Haho ke lii uiua o Hftwaii nana i kakuln mua ia mea he aha •iil, ka aha hoi i lapaia mai inaho* pe mai i ke «n • Kaknhikewa, Moi o Oahu, he hale Nt«ft. O keia Aha Alii i kfik«i»ia ai o Haho. oia ka aha€ >k««kOa ai 00 alii. Oi keia ka «* keift nana e apftao i kahi meme olelo aaa, he aUi hanaa

hēMM <*« »0 ka «H». U»mmU •ka «ilm \o* § UU •iH o KalM i ka mtm iM k« kut«M alii oiaio • kck*fci k««ik» (kM«) • wakuw y«IM i k«kni« * •ia i fccia «laa. E atai«M ia taa »• *ko«k<Mi aaa • m aiii me *• Mfew«i p* •»• mM, m k«M *ka, m«loko o k«kahi kale i kolialw maoii ia e k«kaki fti(Hii-m#ka, koi ka Mok Ok* k«a« •»• lii « akoako» •i m«U>k« o k«i* «ia ka knli •na i «• moo k<ta«lu« • keU ftm« kei#«Ui ai a«p«ni • • mokai pftlia. 1 M«lok« • kei« hal* e ioh« •! na kaaHhaa •kamei, no k« k«ka pa aaa tn« k« Moi, ame na alil 00 u I mea pili i na «ookaanhaa. Maka wa 1 |Mk«m«ke fti kekaki | mea, e hooMo i koe* pili i 0« «lii iai ftnpuai e noho aaa ia wa, « hele ianaoia « komo lioko •k« hale Naa«, kabi koi i «fe«akoa ai |a aha alii. Ika soho a«a o «a ftha alii nel, « hoonoho ia ana ma ka p«ka oka pft« hoopuni asft < ka hale |Nana. he elna wau kanaka kiai ma li* wah'. 1 Ikawa a kria man kanaka e I ike ai i kekahi »»•• t kei« mft« ana niaiaMa, a« komO ana koi i ka hal« Maam, e hoike mai ana keia mau kauaka i k«la aha wiaua o k«2uki aua I k«l« pot k« konio ilok<&| U«pfrhea mai la ia«ft peaei, a« o naeo k« k«m« mai i»«i, «Uila, kahoa aka lft ka po« 6 loko • ka hale ma ka ainau aaa ak«. Nawai tnai oe, e mea, na Naaa, owai kou makna kaue Naua. Ua pan« akn la aoh«| ka mea i ninan ia niai la, n« niea mai aii, ao mea hol kon maknakane. Alaiia, ninAn hoi la niai la no kela mea i makeuiftk« • kom6 iMi«. mai k«u makuakaae Nftna, na mea i | makuakaae, a oia kon kupnnakane. Nawai mai hoi kon kup«o«kane. a be ««i wale aka na nin«« e «ioau a mai ai. i Fela hoi la e uinaniran ia ai %e kanaka a hiki i ka pau pono ana o kona mooku amhan, a l«a e ike na knaahau •ke alii, mamuli • ke f a hai mooKaanhau ftna a na kauaKa ia he pili oi no oia i ke alii eiike 1 me ka lako'u ike mam«li o kouai mooknauhau. A ina e ike n« k«ft«h«« o h« Aiii, ma namali o keia k«i »ookua«kaui ««« •«1 k«uak« 1« h« pili io no oi« ik« «lli, «lik« me k« lakou (k« m»moli 0 kona «ookuauha« • hoika «k« aea bo i«i« i« mea I kekahi ■»u«w« t e iai i« «n« ka pili «lii o k«k«fai k«nftk« « wihi«e p«ha ia«« 0 k« Aha Naia. m«o k« «tna« i« «aa nao k« «o«o ok« m«ko«hi««. £ h«U «na mai i«i« aku « hoea i hop« 0 «« hanauaa p«h« he «mi • oi aku. He m«« nu m«n, i k« w« • ik« i« «i h« pih k«c«hi k««ak« a « wahia* paha i k« «lii «i a«p«ui e i«sA« «««iai« he h««win« «i»a, h« K«l««« paha. h« •«««« paha, ihe ahupuaa pah« « pel« w«ie •k«. F lo«s «ohoi h« k««wiM «i he haawin« i« •«:• k« k«pa. I«« «onoi • &i«««i«. "ow«i koa pa— p«", al«il« ko!k« aaa ka m«ai ni«««i« i «•«« papa alil i piii ai. •ia hoi kona mookua«ha«, aaa— I mall • ko«« eli ana ia »«a. ! I kekahiwa ina • niaaaia. h« wauae piii ai «1«, k« plli aawa«. i 0k« a««*k«i«. k« ailikeko p«nol. I «akoi • k« pan«, a«— w«hi la ka pili aiaila he pUi mama» l«a ia. In« h«i « paa* ia h« pilipiH «la. ka pili. aialia k« piii ponai loa ao ia ma« k« koko j|a. | Oka m«a maa maa aa« « s«i« | ma« ainau m«« «ae o k«ia maa | aiaaa man « «t iaaka al i ia a«a 1 iimi hooia pili alii, • k« pau a«i« ' mau ano ainaa aiaila « ainauia

M« kt mwko»* bo» A kf p« k« ||ft!o 0 |« ••• k* pUI Imo U fcr k*t>«li»i «b« stli« fbe I* U k«mo »o« b« DaU Mll«. O k«U ibn U k«ti| « ik«U «f ko • wwl * «*» BM« b« Hl7»fc««f»kMl *}<!• • 8« ol«Io i« # f Im «M I io i« koM «1H «9« 1««m « k« Almi N«b« « k»«v oo 1« bf «lii, i k* w lo** k« vft io«ft oi« f i» biki i koi»» fllftfc« •«•. 0 U«#|ifiiJi! oU» Lfto*kft«r«f P«bft o!ft k« fe«i«i • Hfto«bft 1 k«— |Wift »ft kft aookMaha • D«7lda j M«io i b«fk«ift m* k« «o«« 85 0 to Mooiolo (1858) i hnopaip* pooo i« « lUt. J. V. Pok««« « H«»«Ua*uf. M* ka l«l«oi «lii k«i* •o H»«|. Ma k«r io « oobo «Ml io» 0 Loook«w«i i botft iofti «i k«k«bi n>«« «fto«k« k«oiftoft io« »• ko Hiwiii n«i o«tt aookio k»bik«, ol« b«i 9 P«o« «ho« Makuakaoooao*. Ii« ftiii 0 Lonok«wfti, ««hopo eei ok« »0 m«B«ws o K«p«w« i oobo «lii «i <n« ff«w«li o«i. £ b«omftka «o» m« k«i« oi« kein manawa k«k«b! UH «oo o'ii io« oko Hawaii o«i oaho «iii sn& ia« a««> bn o:«io k« o«ii i b«ik«ia nai ua | ka mooMu t pili «o« ift I'anot'« «1«j1o ia 0 paao ao« Makookaoeoaoa id« k«kab> p>« pu ma Uua kai bolo oiai aoa Kahiki ami m» k» Iwakakikoloa a neho 0 Paao mo K«b«ia t i Hawaii, «ka, 0 Makaa — jkaoft«B« i Kahiki. tfa hiki m«i o Paa« m« K«bala I ti ipk U Louu — iMwai ko Hawaii «li' mabop« mai 0 K«p*we, o k« oaikomaaaooo io oia haonooa nlii, 1 ka w« t cobo ai 0 Poao aa i Kohali, oa iilo k« Hawaii it«i n«a | «lii i ka baa b«wa ( aUiU kii ako )o • Paao i «lii m*i K«biki m«i. 0 pUi kft iona • k«is «iii i holo p« »»i «e P««o, a hooaoho ia 'iia op« ko Hawaii o«i ma« P«.pa a^i. Ua haoao U 0 Loookawai o ko poUUi oa« o keia io«« o Laoftk*Wfti ma ke k« wa «o«o o Kaaikft« t m» WahUwa ooa Waia'oa anei. Mb k a wa i haoao ai 0 Laoa kawai<j 110b« ooa «ooa loaoi makQ«htLf>, 0 Ma— bui« kon« ieoa, aiaiaoa o kekahi oai p&UhaUha, tua knpa o oa kawa n«i. I kft haoau «oa ako 0 k«U |k«tki, oa «ku U o» k«iki oai ilana o le» wai oob kawa o«i. a o s a ea «oea |i kapa i« 0« kaiki oei o Lanaikawa). - « kooao ana iloko o kft m&naw« i noho alii ai o L&o*ikawft aa moolelo pili ia Paao uue Mako*— k«aajao9ftb« tn«i maikai nohoi ft.it baa>«iiio «oa i ks mooielo e pili aoft U Paao. I ka hooiD«cpt>po aoa i ka luooi*Hawaii o k«ia mao !a o?a ka wa 9 noho «na « Laoakawei i !«Ui 00 Hawaii oei, 5 kiki mai ai o Paao m» Maku*k&Qoa«Q«. 4 0« P«fto ik« «o« i kft lilo » oa alii o Hawaii oei i ka ooho bcw«i •aao aoa «o ia kona m«* i b«i bo« a; i Kahiki * bii i« aIH h>>Q. M« he «)« i ka «a « «U aoa o Laaai-— kaw«l, ai oU l ea wa paha « aobo alii ana o Laao, i k«p«i« hoi « Ua*i ><« keiki « Laoaikawai a« kao* w«hio« « Kalohialiiokawai, i hoi hou «i 0 Paaoi Kahiki ma k«ift haakai kii alii. IU ol«U o«« 08. M. Kftmaka«, m» kfto» moolelo Hawaii pao«i, mamoli 0 ka o«U «m « Hawaii ni i k« «lii, iioiaiio i kii i* «i k« alii 1 T Kahiki, u«lft aao 0« meekaaohao «Ui. H« m«a«w* lolhi ioo k« nobo «Hi oU ftnt * Hftw«ii ooi. . 0 «« «Ul o liwiil H«w«(i o«\, be man «lii mak«aio«> oa ftb« a«k«aloB«a wal» aa i k«k«bi waiawa, M« k«k«bl boik« b«« u Mt«t «k« n« «lii • H«wftii» • «0 Oob» aka aoae MoU«fti. 0!a wtaoftw« I* Aik«o«kfto biki «k» i k«j «o H«o«Uaonul. H« nnaikamao:«hik« hao|aoaak« Mt»c a)U oU ««« • Hawali (Mi. Ak« b% mao alii ooi «obo: «iil 00 I Hawaii n«i, oi« 0 Pooolna ni« Hi— | le« t 0 H«o«aa«iiao, o Hiki ImIm» ]mi« kokftbi »«e aih o «U,