Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 41, 26 Malaki 1929 — MOOLELO KAHIKO NO HAWAII [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO NO HAWAII

(Ai Hoeaakaakaa ia e J.M Po*po* ei Ho»aonoteno koa ia iki Mm mu e Kakaa aka aai kaia Mael«lo Kahike ena Kapoaa o Hawaii n«>) Btoy«ki ho« ia ae ka Pemaikal o ki Hto*eaa boa o Hawaii.

' . MOKUN A 111 KA MOOLELO O KO WAKEA MA NOHO AWA MA KALIHI Ka Loaa ana o KR Akua Ui.u KAMKUA'IK ANA

Ua olelo ia ma keia moolelo. ua kapaia kaia Mokapaai • Kapapa mamaii o ko Haumea aaa pae ana ilaila. A o ka mea keia i oleioia ma ke mel« peaei. O Papalahoi ka aananana 0 ta papa inoa awa'awa'a kua 1 oi ai Ku ia Hinaku 0 ke poo ia o ka Moo Kon«kon« a ka Papa 0 ke kaaa-aii. • ke kunu lwla kea Paka Oioolo i Honua mea, Mai keia mokupuni mai i hoi mai ai o Haumea a noho ma Paliku, oia hoi o Kualoa • h«a ia

nei i keia wa. Ia nei ka noho ana o Hauoaea ma a kukuluia h« mau heiau kapa malaila. Ua hele ihola ua Haumea ōei mai ka lae mai o Makapau a hoea i ka lie o Kahaku *na Koolaulea. A ma keia hana ana a ua Haumea nei, ua noho alohaia na kanaka oia mau Koolau a i «lua. I nei hoi hou aoa mai, akaki no ua wahine hoopakaohao aei a kii i ke Keiki moopuoa a Olopana, a hoihoi mai ia a noho pu me lākou a ua kaheaia kona inoa o Heeia oke kumu oke kapa ia ana o oa ke'ki moopuna la a Olopana, oia k6 Hee āna o aa o

Haamea, me Wakea kana kane,! ame ko laua mau ohua apaa iloko ' o ke opu o ke kai I A oia paha ka inoa e hea ia I nei kela apana aina ma Koolau— {poko ma ka akaa ae o K aneohe o s Heeia - Noho iho la o Haumea ma a a hiki i ko lakoa makaukaa pono ana i ke kanaka mai oia o, o na Keolau elaa, ua lohe aku la o -"Kane ia Kumahonaa no ka noho ai alii ana o keia mau alii hou ma na oieaaa aina aiaa o Koolaapoko a ma Koolauioa, ua hoouna hoa 1 mai ia oia i na elele i o Wakea ma la e ninau ai ma ka mana hea laua i noho ai alii ai iaua no na Koolau, oia o Olopana ke alii o kekaki mahele auka loa o £oolaapoko, a oia iho nohoi (o Kaneia Kumahonua) ke alii nui, < > ka hoea ani o ua ni« eleie knkim aei i o Wakea ma la, ua hoike aku la iaaa i ke ano o ka laum huakai o ka hoea aaā aku iiaMa, oia hoi, 1 hooana ia aka iana e ka la«a Aiii» eia o Kaae— ia Kmuhenaa e ninau ia laaa ma ka maaa hea ia lat»a i noho a moka ai ae na okani aiaa o Koolaaioa c me Koolaupoko. Ia wa » pana mai al o Haumea i aa mau wahi eieie nei "Aahea olua, e hoi olaa a hai akn i ko oiaa haku o Haumea. wahine • Kalihilihl o Laomiha, me kaaa kane o Wakea, a'me ko laua mao okna a paa t na hoi hoa naai nei Ja*oa e ai alii ilona nei o ka %in».< A e hai pu aka no hoi olua 1 ai haka ael o oioa. aohe i kee." E hoi oiuā

»« lrt tw»«t 001. a bat aku i «a iuka aei o*f«a. apopo pa aka ke kaua a HaaaMa. 1 ka paa aaa ao o na oleU» a Haamaa • fca «fcali aa la no ia o «a m*n walii ekik a«i • b*t m«l I& a biki imu« • ke āUI o Kaoe-U KamahMoaa, • hoike ak« 1« imu« oaa ioa tur« • pau • i iobc ii mal ■ Haumei «ka. Ika lobt •«• 0u« Ksa« i« Knmukonaa oei » k> hoike • !«• mta waki eieie uei, oa l*ue koke ae lft li ae ka balke« pu ■oa te o kon* kelehelen». "He niake ao ke k«lo. • olm I ke !U ! K weUweln «ua k« ] kolkoili i nel Heaha 1»! 1 kiii». Ai nohōi p#h» I iis b«aa «oa, O k& wi no U • »• aiii nel i kuahaua ae ai e hooaaiaukau & « liuliu kona k«oaka mai ka wai mai o Ihiihilaua«ea a k« wai bo o Moauaiua i lre ft!o o oa pali. A inai Halawa aku ika ift hamau leo a hoei i Waianae, a hlki i WaiA — nae ft hiki i Waialua. X ka holo ann aku hōl ok« kuahāna a tis'lil aei, a hoea i Kooiauloa, kukala aku la hoi 1 ka olelo kuahaua a ke *hi no ka hele ana i ke kaaa, ehke me ke kauoha fi ke alii, a X«ae ia Kuiuuhoaua ua lie aku la ua poe elele nei a ke alii i ke *»o e o sa kanaka, Aol< h«i i kft a« wai o na poe la i k<ia hoike ana aku a ha j*oe eiele aei i ke koahaaa alii, aole «oiaoi i ka koole iii ai. O ke ano !fke hookahi kefa o ua kanaka mai k» wai o Wftiuieft • hoea I kft «la bala o Kahaku, • niaiiaila mai hoi ft hoea i Koolau— poko, e hapaj»a aua i ka pouaha honaa o Waiuianilo,

I a« ik« āna o ua poe elele nei i keia ano e ona kaoaka o nia Koolau, a*le nie hoi he olelo aua no ua kanaka o ke 'lii Olopaaa e noLo sna iua kekaki 'hapa 0 Kaneohe, KailuA a uie Waiinauā!o, ua koiuo iho la ka hoohuoi nui iloko o ko lakou maa noenoo, a olelo ae la lakou i kahi u uie hahi.

He k*m ka hoi k« mea apiki aai wāle. Hakanu maoli ke ano o iig Kanakā o na Koolaa nei i keia hele ana ni«ila a kakon.

Hele a mea, tia hali paba keia p>oe mahope o nei miu alii hou • ka (uokiipuni nei o k*kou? Hookhlii ka hoi mea aloha o fc« ālii o kakoa, e ka «a ana paha i ka po - hnehvie?'' I ka hoei aua aai a ka la no ke katta, ua makaukan oa aoao elua ua Ulo ae Ia Kalia i alihi — kaua no ko WakH, inau pualikana, oia na kanaka mai ka wai o Wai<— mea a hoea i Kaaawa ka aina nona ke kai lumalaniai ona 'iii i ae āu kahiko. a Vaalo 1 ke k»ha o Paliku a liala loa i na kai aola u Waimanale, Ua hai y>n iuai la nia keia puallkaaa o Wakea ma, na kanaka o Olopanā. ka kupunakaue e ke keikialii Heeia e hauai kapu ia nei e Haumea. O Kamoawa uokoi k® kahuua a o co ke kiio anie ke kaala. Ma ko Kane Kuuiuhonua aoae hoi, oia ao ka alihlkaua aui. a he leholehu leā aohoi koua mau ka huaa aai« nā kiio. e iike ne me ke a ao uiia oaa 'lū oia wa.

O kihi i hooakaia { keia kana uiawaena o Wakea mi atna Fane i« Kumalionua, mank& no la o Kalihi. Oiai, ua haa!cl« «kn ia • Wakea 111A ia Palikm (oi& koi, o Kaaioa i keia wa) uie ko lakon poe k«u«ka a hoi mai U i luna o lohaua amo kft uka o Kalihi. Ua paui paa niai la hol kekaki uia— hōla o ko lakou po« kanaka ta lalo o Luluka a hoea i Mi o Kaneohe, a kala i kaf o Neawi, m« Kailua & hoaa i Waimaaalo. Ua paa ae la; ka unkn o Nnnana i ko Wakaa ma po« kauaka, a Ue |>iha kanAla waia no ia mai ka a«ku ake o NoaAam, a ke ka-konna e oleloia oai. o kft al« Hala o Keke'e a hoea i Ktn«ok«.

Paa poao 1 ua k«u»kt tn«i k» • k« b«i, I k» ike a«a o Kāii* ta Ko«u-> honu* ki make •ke kaua • Wakea i ukl • Kalihl, ftol< kiki iaia •me kona poe k« ■)• M { n «i ka«t iuaukA mai o Kalihi aoUila, o ■« uio« ibo !■ no ia o kdn« Kft-<. 00 k««® i *ka o Kalihi.

I kdi k«ua aoa mawieai W® — ke« tn« « me K«ae ia Kuiuuhonaa. Ua make oia ma!%aa ae o kala kawa a«*u o Kalihi, nona ka inoa 0 Paba-Klkala. Malaila, i kti ai ka kikaia o Kane ia Knnmhoniia I ka ih« Uum«ki a Kaliu. A am _ »<ili o kcift make au« « Kane (• Kaoiuhonua, ua lii 0 halo«koa a« 1* ka Mokapom o Oahn aei, O keia iho 1« kft i„®oi«io (Kaao) knhiko « pj|| aua«:a Wakea a »« Haumea, no ko iaua kaiia fiua me Kane ia Kamohooua ko laua hee afta ia K*n* ja Kumnhouua ko «auā kfi)< wa aaa i ka moana me ko lana inau ohana ko lakou pae h*»tt «ua ika a'.na nei ka hoouka kaaa hoa ana o luaā. uie Kane ia Kumnhonua a ttt« ka uiake ana o iia'Hl nei ma ka hoonka kaua hope loa. iiia ukft o Kalihii Pehea la ka oiaio o k«ia moohīo ako Hawaii n*l poe kehiko elike n»e ia i hoikeia ae la, aole hiki i ka mta kakau ke hooinaopopo Iku ia : iiiea. | Ok« wea maopopo nae, aia no 1 be maa maawe oiai* maoli iloko o ka hihipea o na maawe i mooleio ano kaao maoli a ko waii nei poe kahiko, ma ka hapa nni loa o ka lakoo mau moolelo, i K awiliwHi uiau aaa na mea j maopopo maoli nie aa mea kaaō o ke aHo mana kopua iloko o ua aaao kahiko A Hawftii ntl. Ua hoike iua< o Lunakiai J, K. Paele o Koolaupoko i keia uiau la koke aku nei nō, I ka nieā kakau, 'aia he wahi kaoia pali pono |aeo Kualoa, oi» aohoi ke kaola i pali o Kauehoalaai, e kapa ia hei i kela we o kft Pah o Kualoa, ua kapaia mā ica inoa o Palika. He mea hoike keia e hoiaio īnāi aua, o kft inoa kaliiko ioa o Kela pall o Kualoa, oi* no o Paiiku. O kahi i noho ai o Wakea nia I inahope īho oko laua lanakilā aua | uiaiuua o Kane ia Kumah«mua [mauka ae la ō Waolāui. Ao Ka— liu uo ko Uua Kuhina. KA HAKAKA ANAO LIHAU— ULA MK WAKKA

He mei m&ikāi ka hoopia &aa oia keia wahi o k& Moolelo Kahiko 0 Hawaii nei, ka hakaka aua • L,ih&ua'a auie Wak«&He elua mana moolelo i loaa i kā mea kakau 110 kela mahele. O ka moa o keia mana moolelo, oia keia. "Manma o k'a make aui o Ka—> hiko, oift hoi o Kahiko lua mea, k- makuakane o Wakea ma, ua hoili iho la oia i kona mau aiaa a pau i« I,ibanula, a nele iho ia o Wakaa, aohe ona aina. A i ka inake ana aku o Kihiko inahope ibo, ua kaua iko la o L,i-> hauu!& me Wakea. Māmua nae o ke kaua aaa • Lihauula me Wakea olelo aku la ke kahuna • Uhauul* laia. •'E, tnai hela kaua e kana fa Wakea ike a manawa. Ina o fco kana wa keia e hoonka ka«a ai *>e ia, alaila, • auhee ana kaea, no ka mea, he ao keia uo ka La. He ia hee keia. Aōle nae o Liha«ula i hooUhe I keia leo a'o a koua kahun«. Oke knum uui o ktia hooiohe ole ftsa o Lihauula i keia le« a,o a kona K» huna, mamuli ia o koaa fke aaa he nul na ten»ka laia, g h« kak'ikah< ioa na kanaka a W&kea. A. 1 ke;a kaua ana o ua mau hoahanau nei i a make iho ia o L&auala. A Ulo ae ta k« Aupmni ap*u ta Wa— kea' Aole i paa