Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 28, 11 Kekemapa 1928 — Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana Kakau ia o ia no ka Pomaikai o ko ka Hoku Poe heluhelu) [ARTICLE]

Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana Kakau ia o ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu

HELU 10

NA KAPU O KA HUMU ANA I KA PA HI-AKU.

O ka lawaia hi-aku me ka pa i lawelawe kahiko ia e na Kupuna lawaia o na kai lawaia o ke ko kaulana o "Haleohiu" ma ka aina o Kekaha wai ole o na Kona, oia kekahi o na lawaia haaheo loa o keia lahui, ai lilo hoi kela mau ka aloha i lahui paano lealea loa a o na poe i lehia i keia ano lawaia mai ke au mai o na Alii aloha o kakou, a i komo pu aku no hoi na Kupuna lawaia o kakou iloko oia hui kau lawaia ana a e haaheo nui ai hoi na kupuna o keia lahui aloha o kakou. Ua lilo no hoi keia ano lawaia hi-aku me ka pa-hi-aku i mea ohohia nui loa ia, a e ao hoomanawanui ai kekahi poe kahiko i keia ano lawaia.

Mai keia kaha wai ole no hoi o na Kona i manao ia ai ka ike mua ia ana o keia mea "He pa hi aku" ai hoea mai hoi mai ka iwi hoehoe o Keuwea, a o ka makuakane hoi o kela keiki lawaia kaulana loa o na Kekaha, a i ike ia hoi ma kona Moolelo i hoolaha mua loa ia aku ma kekahi manawa i hala aku nei ma ka "Nupepa Ka Hoku o Hawaii", a o ke keiki hoi o keia mau Kaha i hele nauaua ai no ka imi ana i kela pa hi-aku i moku ai, a lilo iloko o ka opu e ke aku, a i imi hele ai ole ma na wahi lehulehu o keia mau Mokupuni, a hiki i ka loaa ana o na "Pa Kua-huhu" nei ma ka Hale lawaia o ke Alii Kakuhihewa ma na huli Koolau, a no keia [a Kuahuhu Papakole o Keuwea i holo ai na mele mawaena o "Kaneiki" ke keiki a Kakuhihewa me kona Kaikoeke o "Kaeha" a o ka lawaia hi-aku kaulana loa o Kekaha wai ole o na Kona, a no keia mea no hoi he "Pa-hi-Aku" i holo ai keia mau mele mawaena o laua (E kama ia mai nae ka mea kakae moolelo o kuu ola ana, no koʻu hoo[akika loa aku i kela mau mele mawaena o laua, a oia no nae hoi ka mea e nani ai ka Moolelo o "Kuu Ola Ana.

Ua olelo ia ma ia Moolelo aʻu i heluhelu mua ai, ua pepehi o Kaeha i kona makuakane mamuli no o ke kauoha a kona makuakane Keuwea iaia, a ua hoolei i na iwi hoehoe o kona mau uha ma ke kaheka kai o Kekaha, a i kekahi la ae, ua hele aku la oia e nana kela mau iwi hoehoe o na uha o kona makuakane, a ike aku la oia e ulu mai ana he mau "Papaua" a o ka papaua akau, ua hana ia iho la i "Pa Hi-aku huahua", a o ka Papaua koi ma ka aoao hema ua hoolei ia akula iloko o ke kai a oia ke kumu o ka laha ana ma o ka "Papaua kana ia i ka pa-hi aku," ma na kai o keia Pae Aina.

I ka lilo ana o ua Pa-hi-aku kaulana nei o Kaeha, ua hele oia e imi ma na wahi hi aku apau e ikeia Pae Aina, a hiki wale no i kona hoea ana i ka Mokupuni kaulana o ke Alii Kakuhihewa, a mamuli no hoi o ka ui kilakila o keia Keiki Ui o na Kekaha wai ole o na Kona, ua makahehi mai la ke Kaikamahine nui puipui o ke Alii Kakuhihewa o Oahu. Ua hoomaopopo no ua Keiki Hi-aku kaulana nei o Kekaha wai ole o na Konai ke kau mau o ka manu Noio iluna o ke kaupoku o ka Hale o ke Alii Kakuhihewa, oiai, ua hei ka uhane o "Keuwea" a noho iloko o ka Manu Noio, a ola a hoi ke kumu e hahai mau no i keia ano manu i na kahuli aku i na manawa apau, a e lilo ai hoi i kumu hoike mai i ka poe lawaia hi-aku i kahi o ke aku e au ana, a oia io no paha ke kumu i lilo io ai no i "Manu Noio" i alakai no ka poe lawaia a hiki no i keia manawa ano e kakau nei i koʻu moolelo o kuu ola ana.

I ka lilo ana o ke Keiki a ke Alii Kakuhihewa i ua "Lawaia nei o na Kekaha wai ole o na kona," ua hiamoe iho la laua nei iloko o ke Kuina Paepae a me ka hele ole aku e kokua i ka Makuahonowai a lilo keia i kumu e uluhia ai ke Alii Kakuhihewa nolaila, ua hoouna mai la eia i kana keiki e kii mai hoi i ke kai-koeke e hele hoi i ka lawaia hi-aku me kono poe kamaka lawaia hiaku ma na Huli Koolau. I ka hoea ana mai o ke Kaikoeke o Kaeha mawaho o ka hale e moe ana o Kaeha me ka pa-hi aku i kona lima, a mamuli no hoi o ka loaa ole o ka inoa ponoi o ua keiki lawaia hi aku nei o Kekaha iaia, uas kahea mai la oia ma kekahi inoa ano hoinoino wale i ua Keiki Lawaia no i o ua Kaha kaulana nei o na Kona me keia mau olelo. I Ka-hiki-ku ka po. I Kahikiku ke ao. Koele ka hoe ke na a ka Lawaia e Nihoeleki. He moe ka Nihoeleki, a aole hoi he ala ae A hee aku hoi ka lawaia hiaku, A oia hoi ka wahine, a oia pu hoi me na makua o ka wahine Me ka wehe ole mai o ua Keiki Lawaia hi-aku nei o Kekaha wai ole o na Kona, ua ike mai la no oia mamuli ka uhane o kona Makuakane i ka pa aku e Kaneiki i kekahi pa ma kona lima, a ua ike pu mai la no oia i ke ano o ua pa-hi aku nei a ke Kaikoeke e paa aku nei alaila, pane mai la no hoi oia ma keia mau lalani mele no hoi. He meuhee ka pa e Kaneiki He a-ola, hea ola ka mea an\i, Auhea ka ka Pa-kuahuhu, A Kaneiki i ai a koe koena Ao ka pa ka joi ia lawe ia mai A iho aku ke au i Makaena. "Hei aku me kona pa ai ole a mua e ko Makuakane, alaila, kipopo iho a hoolei aku." I ka lohe ana e Kaneiki i keia mau olelo a kona Kaikoeke ana i kapa hoohenehene ai o "Nihoe-le-ki, ua komo iho la ka hilahila iloko ona, a ua hoi io aku la no oia a mua o kona Makuakane Kakuhihewa, a hoike aku la i keia mau olelo mawaena o laua, a ua hooko aku la no hoi oia i ka hooko ana e like me ka ke Kaikoeke i olelo mai ai e kipopo ka pa a hoolei aku. Hele hou mai la no oia imua o ke Kaikoeke me kekahi pa hi aku okoa aku, ae like no hoi me kana i kahea mua ai a pela no oia i kahea hou aku ai i kona Kaikoeke, a ua ike mai la no hoi o Kaeha i ke ano o keia pa me kona nana ole mai, alaila, pane mai la no oia e like no hoi me keia mau olelo maluna ae, a koe wale no ke ano o ka pa-hi-aku. A pela no oia i kamailio mai ai, a hiki i ka pau loa ana o na pa iloko o ka ipu pa a kona makuakane. A i kona hoi hou ana e hoike hope loa i kona Makua kane. Ua haupu ae la oia i keia Pa-kuahuhu i loaa ai ia lakou iloko o ka opu o ke aku, a mamuli hoi o ke ano inoino o kona ano, ua hou wale ia aku ma ka paia mauu o ka Hale o kona Makuakane. Aole i pau