Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 18, 2 ʻOkakopa 1928 — MOOLELO KAHIKO NO HAWAII [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO NO HAWAII

Ai Hoomakaukau ia e J. M. Poepoe ai Hooponopono hou ia e ka Mea nana e Kakau aku nei keia Moolelo Kahiko o na Kupuna o Hawaii nei) Hoopuka hou ia no ka Pomaikai o ka Hanauna hou o Hawaii.

MOKUNA I NA KUAUHAU KAHIKO E HOIKE ANA I NA KUMU I LOAA MAI KA PAE MOKU O HAWAII NEI

Mai nei aku a hoea loa i Palamaila, Madelena, Puakailima ma, ai Nuuhiwa, a Tahiti na mokupuni liilii o Paumoku, a hiki loa aku i Samoa ame na aina liilii ma ka hema aku, a mai na Mokupuni Pilipine mai, (ma Inia-hikina) na hiohiona o ka moe ana o ka aina malalo o ke kai ma kahi papa'u, ka hoomau ana o ka moe ana o ka aina mai Asia mai.

E hole ana e hiki i na mokupuni o Karolaina a hiki i kahi hapa o ka aina o Figi, e hookaawale ana i ko ka Polunesia-hikina, mau aina liilii i ke komohana.

O na mokupuni o Karolaina, he oiaiio loa, he lalani mauna ia i moe pololei mai Malaia mai, me he ala he hookahi no ia lalani mauna mai ka aina puni hapa i ke kai mai Malaila mai, aka i keia wa ua emi ilalo. He ninau No ka emi ana anei o ka aina oia wahi, i moe mai ai ke au me ka ikaika mai ka poai waena mai e holo ana i ka hikina, ka mea maa mau ma keia latitu i keia wa e ike ia nei? Aia ma kekahi mokupuni o Karolaina, ua hiki i ka 4475 anana ka hohonu. He hoike oiaio loa keia he kowa hohonu loa ma keia wahi. Maloko aku o keia kowa, he ano kuono aku ia, e holo ana i ka hikina, me he la o ka hapa poepoe nui ia a hiki e kokoke i ka latitu 6 akau o ka Poaiwaena, ae holo ana

me ka moe ana a hiki i na mokupuni Masala (Gilipati) ao ka ili [aiea] oia wahi kuono, aole paha e emi mai malalo o 3,000 mile kuea. He wahi koa iki aku no e kokoke ana ma ka akau o na mokupuni o [Kings Mill Group.] Nolaila, mamuli o keia mau mea i hoike ia ae la, ua hiki ia kakou o keia manawa ke haawi aku i ka manao mahalo a makee hoi i na moolelo kahiko i loaa ia kakou mai ko kakou mau kupuna mai ma na mea pili i ke ku ana o ka honua hookahi ma keia wahi o ka Moana Pakipika, a mamuli hoi o na hoeekai nui ana, elike me ke kai o Kahinalii a me Kahulumanu, a huipu hoi me na wawahi ana o na luapele na mokumoku ka honua, a okuku mai la kekahi mau aina liilii iwaena o keia Moana o ka Pakipika. E mana ae hoi kakou i kekahi mau wahi hohonu loa o keia mau kai e hoopuni nei i keia mau paemoku, a hoea loa aku he hoi i kekahi mau wahi mamao aku mai na kai aku o Hawaii nei. E ike pu ana no hoi kakou i ka hohonu o na wahi like ole ma na kowa kai mawaena o Hawaii, Maui, Molokai, Oahu me Kauai. E ike ia ana penei. Alenuihaha, oia hoi mawaena o Hawaii me Maui he 1261 anana. Mawaena hoi o Maui me Molokai, ai kapa ia hoi o ke Kai o Pailolo he 14.5 anana. Kaiwi, a oia hoi ke kowa mawaena o Molokai me Oahu he 363, a ma ke kowa hoi mawaena o Oahu me Kauai, ai ike ia hoi ma ka inoa o Kaieie-waho he 1862 anana.

Eia kekahi mau hoakaka ana e pili ana i ka waiho ana e ka aina i manao ia ma keia moana kai o ka Pakipika.

E ike ia auanei ma na hoike o keia mau ana moana ana, o kahi hohonu loa o keia waiho ana o ke kai, a ia no ia ma ka lonitu 150 dekere ma ka aoao komohana. I na hoi e lawe ia mai ana ka emi ana, oia hoi kahi i puhalu ai ka honua, a ia no ia ma ka lonitu 142 hikina, a e kokoke ana i ke kapakai o Asia, a kaha mai i laina ma ke kaha pololei, a laila, o kahi mawaena o keia mau kai, he aina puni ole ia mamua ame he ala he aina puni ole i ke kai, ai hoea aku hoi kona nui i ka 1,500,000 mile kuea. Ao kahi kiekie loa maluna ae o ka ili o ke kai ma keia mau moku--puni o kakou, he 35,800 kapuai, a oia no kahi huini kiekie loa o Mauna Kea. O ka moe ana o ka aina ma ke ano ihona o ka honua, e hoomaka ana no ia mai ke kapakai aku o Mekiko, a oia ke kihi welau hikina loa, kahi hoi i emi ai ame ka pu--halu o ka honua. Ua hiki ke hoomaopopo ia ka pii ana o ka waiho ana o ka aina ma ka moana, a he mau kualapa kiekie hoi kekahi, a he mau owawa hohonu no hoi kekahi, ai moe aku a hiki i ka aina o Iapana Ma ke kiko waena nae o keia mau welau elua o ka Moana Pakipika, oia no ka Paeaina Hawaii nei a oia hoi ke kahua iwaena o keia aina puni ole i manao ia. Ma ka hoomaopopo ia ana o ka area o ka emi ana o ka honua iwaena o keia

mau welau elua, ae pono hoi e lawe pu ia na area o ka akau me ka hema.

Oiai, oia emi ana he uuku na ia ke hoohalike ia ae me ka ili aina puni o ka honua a aole no hoi i hoanoe loa ie ka pohai kahapoepoe o ka honua nei, ma kona ili honua aka, ua lawe nae na hoonaueue ana o ke olai, ae emi ai ka aina e waiho ana iwaena konu oia kahua, a ua hoopuhalu ia kaupoku a ua emi ilalo. A pela i haule mai ai mai ka 5,000 a hoea i ka 15,000 kapuai. Ao ka hopena oia emi ana ua hoea aku la i ka papaku o ka honua e waiho nei malalo o ka ilika, ai hoea aku la i ka 28,000 kapuai ka honua. He mau huahelu keia e

hoonohonoho wale ia ana no i ke ano o ka emi ana ma na anuu o ka honua. Ua hiki no hoi ke lawe (a mai ka manawa o keia emi ana ua aneane no ia i ka 5,000 makahiki ke kowa. He mau olelo ano hoakaka wale no keia i hoike ia ae la e makou no ka manao no o kekahi poe e imi nei i ka honua, ae manao nei no hoi he aina nui puni ole ma kahi e waiho nei na paemoku o Hawaii nei. Ua lawa aku la paha ia mau olelo hoakaka ana ae huli ae no kakou no ka moe ana aku o keia moolelo kahiko o Hawaii nei.

Ua olelo ia ma kekahi mau moolelo kahiko loa o Hawaii nei, iloko o kela mau manawa i hookupikipikio ia ai ka aina o ka honua nei, ua pii ae la ke kai o ka moana a kokoke e uhi ia o Mauna Kea [a ua uhi ia no ka e ke kai nui.] Ua pakele o Kahikoluamea maluna o kekahi pauku laau lana, ai kapa ia hoi kela laau lana o Konikonihia a pakele oia me kona ohana apau. O lakou wale no ka poe i koe mai mamuli o keia uhi ia ana o ka honua o ka wai nui. No ka moolelo kahiko no hoi keia mau moolelo e hoike nei, a he mea pono no hoi i ka mea "Kakau Moolelo" e hoike iki aku i kekahi mau mea pili no ia kai nui i pahola ae maluna o ka honua nei. Ai hoo paa ia no ia e na moolelo kahiko o Hawaii, ai kaao ia hoi e na Kupuna o Hawaii nei. I ka hoea ana mai o na misionari i keia aiana a hoike mai i ka mea pili Moolelo Baibala e pili ana no ke kai a Ka--hinaliii, ua kamailio koke no kekahi poe Hawaii kahiko o Hawaii nei, ua pololei loa kela mea, oiai, ua hoike mua ia no ia iloko o moolelo kahiko o na kupuna o Hawaii nei.

O Kahikolumea oia no ao Kahiko ka mea nana ka wahine o Kupulanakehau, a na laua mai o Wakea ke kane a Papa, a oia hoi na mea i kapa ia e na poe Hooponopono Moolelo kahiko o Hawaii nei, oia na kupuna o kela Lahui Hawaii mai ka wa kahiko loa mai.

He elua mau mahele moolelo pili i ke kai o Kahinalii i hoike ia mai ia kakou, oia no ka hoea ana mai o ke kai hoee nui i ka manawa o Kahiko, ai ole i ka manawa paha o Nuu ka mua i hoike ia ma ke Kumulipo no ia, ao ka lua hoi ma ka Moolelo Kumuhonua i kakau ia ma ka mahele e J. Kapelino, kekahi mea kakau moolelo kahiko o Hawaii nei ai kakoo pu ia mai hoi kana kakau ana e na moolelo i hoike ia ma ka Buke a Aberahama Foneda [Fornander

Eia ka hoike o keia Kumulipo a he mele moolelo honua hoi i hoike mai i kekahi mau mea pili i ka honua nei. Hanau ka ino, hanau ke au Hanau ka pahupahu, hanau ka pohaha Hanau ka haluku, haloke, kaha kulu, ka honua naueue Hoilolii ke kai, pii ka mauna Hoomu ka wai, pii kua-hele Pii Konikonihia, pii na pou o Kanikawa Lele na iho o Kanikoha Apuepue ia Kanaloa, Kanikahoe Hanau o Poelua i ke alo o Wakea Hanau ka poino Hanau ka pomaikai Hanau ka moa i ke kua o Wakea Make o Kupolohilialiimuaoloipo Ma ke au kaha opiko-ka-honua Oia pu ka ua Hua na lau nalo, nalo i ka po hoiio.

Aio hoi ma ke Moolelo Kumuhonua ua hoike la hoi keia moolelo e pili ana i kela manawa i pii ai ke kai a Kahinalii. Penei hoi kela mau olelo no ia mea.

Ma ka wa e noho ana o Nuu, ai kapa ia hoi i kekahi manawa o "Nana Nuu," ia manawa i hoea mai ai ke kai hoee nui ma Hawaii nei i kapa ia hoi e ka poe kahiko "Ke Kai a Kahinalii." O keia ke kai na i luku na mea ola apau maluna o ka aina. Aka, mamua o ka hoea ana mai o ua kai nui nei, ua olelo mai la o Kane ke Akua ia Nuu, e hana oia i waa nui loa nona me ka hana pu iho i hale maluna o ua waa nei. Aole i pau