Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 13, 21 ʻAukake 1928 — MOOLELO KAHIKO NO HAWAII [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO NO HAWAII

Ai Hoomakaukau ia e J.M. Poepoe ai Hooponopono hou ia e ka Mea nana e Kakau aku nei keia Moolelo Kahiko o na Kupuna o Hawaii nei) Hoopuka hou ia no ka Pomaikai o ka Hanauna hou o Hawaii.

MOKUNA I NA KUAUHAU KAHIKO E HOIKE ANA I NA KUMU I LOAA MAI KA PAE MOKU O HAWAIINEI

Eia kekahi mau olelo o na mea pili i ka inoa o keia mau mokupuni i hoike ia, ai loaa mai no hoi mai kekahi mele kahiko loa o Hawaii nei, a penei na hoakaka no keia mau mea.

O Kuluwaleā ke kane, ao Hinanuialana ka wahine, hanau mai la o Molokai ka laua keiki he akua, he kahuna, hepua-lena no Nuumea. O Lanai hoi he keiki hoo— kama oia na keiki alii mai Tahiti mai, a nona ka inoa o Kahalukuwaiea. O Kahoolawe hoi, he keiki oia na Keaukanaʻi me Walinuu kana wahine, a mai Holani hoi ko laua hele ana mai. Ua kapa ia o Kahoolawe he keiki lopa (he mahiai kona ano.) Ua olelo ia hoi o Molokai he lawe no Kahoolawe. O Oahu hoi he keiki oia na Ahukinialaa, ao ke keiki hoi a Laamaikahiki me Laamea---laakona kana wahine. Ua kapa ia hoi o Oahu he "wohi." Ua olelo ia o Ahukinialaa mai ka-namu? mai. O Kauai hoi he keiki hoi oia Laakapu kane me Laamea-laakona kana wahine. O Niihau, Kaula me Nihoa, he mau keiki lakou na Wanalia, he kanaka mai ka aina Polapola mai ame Hanāloa kana wahine. A penei ke mele e hoike ana i keia mau inoa i hoike ia ae la

maluna. Ea mai Hawaii nui akea, Ea mai mailoko mai o ka po, Puka ka Moku, ka aina, Ka lalani aina o Nuumea, Ka Paeaina i kukulu o Kahiki. Na Kauluwalea o Haumea, he kane ia, Na Hinauulalana, he wahine ia, Loaa Molokai he akna, he kahuna, He pua lana no Nuumea. Ku mai Ahukinialaa, He Alii mai ka nana-m** mai, Ma ka api o ka ia, Mai ka ale po'ipu o Halehale kalani, Loaa o Oahn he wohi, He wohi na Ahukinialaa Na Laamea laakona, he wahine.

He uai i lthulebu ai koaaht« i p««<»*« kk* pO« kmhiko, nok«aMft piii i k«hi i hoe« mai fti «me *kft loaa «qa 0 kft tiuft m» Haw®!i n«L 0 k« ioo* o HftWftii, he ioo» hoo j loa nO lt, • uo ke ft« aei oo o Wo- | kea ne P»p«, « ke Ibm pili atok«pui ao hoi ma kft •nft ft kft poe kfthiko elike n»ek« Moolelo o lf«tti i hooo «i e kookui 1 kei« P«eii«« i hookahi iu« kft koo(oti «0« i kta» SMk«« ai hoao ai h«l e hoohui i keia mat| pao uok» « IHo i hook&ki konua meke kilou «ui keia makau i k«p* i« o >, M«»ftiftk«Uiii l '* a ma ka niftnao o ko kakon tu«u kop«B« i k« m«n«w« k«hiko |oa, ho hoo~ k«h; oo hosu« m«i H«w«ii « koti lo« «ku i na uiokupaui oia Nihoa a h«U( loa «ku in« uiokupuui I'ilii «U m«i«lo «k« o Nikoa.

Makames»o hoiok«%«hi pae ppil k—w ak wo keia mai |mkiko I i«a mai «o. Ao ka kapono • ho««hi in ««I|cU waW, e|« keia B«aha Sft fea mmmeuo jka p* bahik» 00 »a kmaa Moaa al k« ainl ma Hawaiioei? 1

O aa Moeknaahau a oa p«c ka~ hiko fc* aei o Haw«U oei, «e Hke hoimeaameaihwa illlli mal ia iekon awi kekfthi ka«ftn«a «i fce~~ kAhi haaattsta mai, eia n« «a «mai koike ia ae la ma «a hoekakamat«(sei. » ; V-; • Miwaeaa o Oa Mookuihhau i loaa i ka mea kakoa meoielo, aOiē 108 he kooaahi oia ma« koakha» e hoike mai ana i ha«a maoli ia keia mau mokupnni e na iima o ke k&«— aak«, ai ole h»nan ia mal.pahfti iako« e kekaki»wahtne, a koe hoo-i kahi wale n« ka Mookaanhau oi Wakea me Papa kaha wahine. O ka mook«aaba« a Mooieio KamnHpo i hoomaopopo ia ekekaki poe paa meo)elo kuaohau kahike, ai hoike ia no hoi e ia pe« kahiko, ua hoea mai leeia oian "pae-mokn" ai manao ia oia no ire"lC«nlallouua , ' ua koea taai keia maw pfie-moku uiai ka po m&i, a aole hoi i haaa maoii ift ka honuaie kekahi lima o kek&hi kanaka, a aole ito hoi i ha-

;naa ia mai e k«k*hi wahiae e like me keia moOk««ukatt o Papa me Wftkea kanft kane.

8«. ekolu no man mahele nui i| knalna holke a man moo — lt«0«ba« «o ka ana mai o ka htauameka ainiu \i) Ua ka— nau maoii iajaai no ka mo|a o hon«aeka wfthine. (a) Oa hani limft maoliia no ka ho«na e ka lima ;o k® kanaka. . (3) U« pnkft mai ka aina mftil«ko mai lipolipo e ka ponli, oift hoi o ka po, a aole ><£ i hanaa ia e keaahi - wahinē, a «ole ao hoi i ha«a aaaoli ia e ke— jkah<liiuaokthim«a.^

Aia ma kft mookuauhaa a Pua-* woe i hoike ia mai, wahi a .kekahi poe, na kekahi ipahia* a nOaa ka laoa 0- Kimmkaaikekai», io ka wakine hoi a PaiAalaai i hana« na k«ku!u oka honna «me k« l&ni. Olelo hoi kekahi pee ma ka moo— 'kuftuAaa «H a Kumuhoaua, na : kana wahiae oia hoi o Kftmai«li i Ihanan mai ka mole o ka honna.

Aole uak ke m«okuauhau maoli e waihp nei iwaena o k« poe ka— hlko'no Puanue me K«m«heaua, e koike maopop6 mai aaa i kela knaukau « pOi aaa i ka hanap, maoli ia ana o keia j«aemok« e kft laua mau wahiae, ai hanaa p« ia mai koi na knkuia o ka ho««a ma ka ilani. He mea minamiua no ka aalowala ana o keia ma« aahau o keia man mea i hoike ia ae la. Ua a«o lofta iki «o «ae ka mookuauhau o Puanue me Kum«<

hooua, aole nae hoi no ka mea pili i ka kanaa aaa oka laaa mfia wahiae i ka awle honūa, «ka, « hoik« aaa kela uiooknauhau i «a mea pHi i ko laua nmokuaahaa 0 ko lana iaia«i ka«a«a i koea mai mai loko aaai o l«aa, a oia hoi ka ha*— «ftnnft k«tutkft maoli. Ua kowo uae na kuanka» o Puanae me K«* muhonua iloko oko mookaauha« « KumaUpo.

Ma ia mookaaahan kakiko lea a ia o Pnanne ma Lalooai. a|/ Lalohaaa koi ata ke kapa ftna o kekahi poe ma ka kanauaa 858 «mt « wahiae mai, a« Paiaaiaai hoi me wahine, a ia ma ka kanauna 904 mfti « Laiiai (w) mai,.ft «ia koi paha ke kane-* e«a 87 ma la Paau«« m«i. 0 hoi, a ii oia aa ka hauauna 083 ma ia Laiiai Wahhw imai, a ma ke Kaaahaa ali. aoka hanaana 146 h«i ia ma ia Poanue, j

H hoike ia ana kiia mau moo— k«auhan mahope fte aei. Ua\na— naoia « ka mook«aaha« o K«m«— Upo oift ka oi loa akn oke kahiko o «a mookuauhan apa« ma Hawaii nei, a ua pōholo iloko o«a «a h«o-,

knmn h&'ikup*aa na».4, J «ei. O heia & moekiain b«a o Bm« «ai «ali ana okaho««se ee ;aoie lo hoi i kmk U mai e kekahi - : wihine, ftka, «a knmn a«a mole Hpai ka koaoa' matfa>ko inai «1« P«, a «|ai iiaiia mai i nla mai ai. O k«ia manāo ka Davldft Ma& i haawi ai i koaa naaio mah«Sol « Uke me kaoa Bake Motiel<Hawdl i kakaa pono ia ao e ia f iivii«ahf U koi nia ka Olelo Berila»ia i kela v wa\ ai kApa ia koi ma, Q&a ( - Bereteaia "Hawaiian .Aiktiqiiiites> Ua olelo koakaka ae oi« «aa kekahi mau oiefo penei MaHepahioka maako poUiei 1«« keiau «a «luio v mai no keia paeah»a no ioko ponoi ae ho o lakow, a mahepe mai i ike - iaaiaa kaaaka maiane o lakoo, H Milia paha he man«o hoakaka k«* ■ pooo loa keia ao ka mmo kah£— hewa o ka pee kafc£o o Haw«i| ; nel. (Hawaiian Anti(|. Mok«na a pM»k*»B) r t '•>:s Aole hoi i Hke me ka Rev. J. F». ! Pogite i olelo āi mk *kaaa * j Hawaii i hoopooopono ia a pai •ia V, |ma ka makahiki 1858 tua Honoinl»

*e owili ana ika mookio oua ku- * aukao o poe Hawaii e pili aa* i * ka Mookuauhau o Knmalipo m> * ka ulu ana mai oka aina mai ko ' po mai, m« ka hauau oie i®. boi kekahi waiiioe, aihaiu ole ia kd

e ka lima o kekahi kanesa, ai ho-* ike iamai paha e kekakK juft»ao • $>|ie kahileoo Hawaii «ei, hoi o Pogue he ma« manao lapuale wale kela, ahe k«hihewa hoi ma ia mau olelo. No ka mea 4 pUi aha i ka moo^* knanbftn, ai ka hol o ka Papft hana« ana i keia paeaina, ai «le ia oko Wakeā hana maoU ana me koaa ma« Hmft4 keia paem«ft r helehuiek« waiena mele me n* moolelo kaao e hoik« mai aaai keia ' mftn nianao. Aua iuauBo. knhi— hewa kekahi poe ola mau ho£fc« - aaa a na niele, no ko Papa hanau io ana i keia pfte mokn, oiai oae o ka sea pololei m*oH no paha, 'oia »0 kona hanau ana i kana mai • • keiki ponoi a peia no hoi o K«nl« me Hiua i haaan ai ika taua m*«f keiki, a mam«lf peha o|i mafltt~~ hoohiwahiwa ak« i keia ma« ww?» ; hine kakiko loa o Hawaii aei,%jn« hoohauohano aku p k kko« m« kahaawi ia aaaok* iāoa oW« ma« pae moku Imam looa iao ksda J poe keiki. oiai, he h««« «Mm< tdft» n6 ia ika ppe Hanft& k« kahe« kooha«Qkft«o anai lu lakou «m» ketkfmakek«hi da« looa | kaa* " ia e kekahimen aIH, ai «apa «klk v i no hoi i kekahi mao im|o kclNll mft&awaimaa«M okekaKmān i«a«* : 0 kekahi haaa kaohma © kekakL ' aifi„ ai «1« o kekffki mahi kua paha ma ka ehm, Nobrf>a s k*' makekewa wale piim ka akeim"ij wale aaa aku i k«i« maalo o m 1 poe Hawaii ike a« kahiko m« i« i ma« maaaa, aiai» h« mm kwHmm -j «o k«i« iwaeim « b« lahāi k*hik* ai Ma)«aak«aoi «<il«kni «k«. kiklaa. on hm • M»« s Koaaaaioka Hkhwa W pu aokoi k«ia kmki paaoi mai a Papa bm kala*.. ma«boa wakihe <mk i kapa ia*lv, kaiaaa « kaia auta paa naln, alaila. aalaikk* *m I«P9«ie« »a*JkU3ahima^ aaooka poolaWaO kahito>«£,. h«k« i« m«i o« hoi mamah o m * * aao k««o o k« pM kakH» o 9ar»-r A waiihei. aikan* )««i k* ka ia »« kk »ahiaaa«« aa h^N^| pukoi, a oMkawmaa k«lk ia aai oka kal «m ka akau/ "Haa« iko aa atea oiaio «k% ' 1 ka iaai m« ka hmhwu oi« M** ao KaMaiuaima Laaoa«i«kaa. H« -«K«la kkai iloko 0 ka m«a iik« Aokipaa