Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 10, 31 July 1928 — HE MOOLELO NO MAKALEI KA EUEU HIAPAIOLE O KEKAHA WAIOLE, KA MEA NANA KA "PA-HI-AKU" KAULANA O KOLOMIKIMIKI, AME KA 'AHA-AHI' O HAEHAEKAMANU-O-KAUPE'A "E HINAIKAMALAMA-O- KAELO PAA IA A PAA KA I'A A KAUA" [ARTICLE]

HE MOOLELO NO MAKALEI KA EUEU HIAPAIOLE O KEKAHA WAIOLE, KA MEA NANA KA "PA-HI-AKU" KAULANA O KOLOMIKIMIKI, AME KA 'AHA-AHI' O HAEHAEKAMANU-O-KAUPE'A

"E HINAIKAMALAMA-O- KAELO PAA IA A PAA KA I'A A KAUA"

(Kakau'a e Hoolalnakaukiuī

mahelkv Ka Haalele ana ia Lanai Ka holo ana no Hawaii Ka hui ana me na lawaia Kaulana o Hana ua -ani haahaa.

l ia ka pono, e pili kakou, ina e lou ia'u ke ahi a make a kau i ka waa al.ai.ia eo olua ia u, a ina h*i e pau i ka mano, alaila. eo au ialolua. a o kuu waa nei lilo ia a me na pone lawāia apau. A ina hoi e mau k« ahi ia olua apau i ka mano, alaila lilo no hoi ka waa o oukou ia'u ame na pono lawaia a pukou, a ina hoi e pau ole, mau kajpili a kakou. a ua eo au. Ua'pono, ua mau ka piii. a i ha kalia ika maunu, a oili ana ke eku, ao ka hoe aku la n.o ia o na kamaaina aohe wahi mea a poipoi ia ae o ka pa. I ka elua o ke ku.nu aku, aohe no he aku i loaa, s ia wa o Ka— ieiapaoa i kahea aka ai, aole paha 'kena he pa. he p&paahapuu paha kena ke ai o!c la mai la e ke aku. a I'ane mai ia ua kanaka neu he oiaio kau i oleio mai ia, .ina io paha he pa ina ua paa mai ia ke aku. E aho >' haawi rnai i one nau a rne na.kaohi a oiua, a e hoi au i kautnakau i ka pa kualiuiin a kane i av ai a Kouna nona ka inoa o Kolomikinuki, Haawi ia mai ia ka ohe a-kau mai la no hoi na kaohi a aui iho ia keia i ka pa a paa i ka ohe. a kahea aku ia ina kaohi e ma — kaukau. Huli ae la keia. a kahea ae ia i ke |kupunawahine. E Hinaika— malama o-Kaelo. hoala ia ka ia ai moku, ai kala. ai ahupuaa, ai koele. o ke aku aiii o ke aku ka— ha ha, o ke aku 010010 i kaeiea— waa, la, hoeu ia, hoalaia. E al£ eke kahuli, e ala e ke kaawili, e ala eka haiuku, e aia e ka holopapa, e aīa e ke aka i ka - piko o Wakea. ke aku «iakai nohe i ke ko'a i kaulana o ke koa kaulana o Honokaiani o Hana aina ua 'u.ni haahaa. O ka haluku iho ia no ia o ko aku aole i kana mai ku ka imu puhi o ke aku a nuli ae Sa o Kā — leiapao'ā. a pea aku la i ka pa a paa mai i ke aku a ua like ke aku j me ka i!io nalm ka haē. He manawa pokole. ua loaaf aku-ia na aku he ekolu kanaha, a | huli ae la o Kuleiapaoa a kaheai jna kaohi epau ka hoe ana. «a| lawa ka maunu a lakou alawai pu nii' na ohua noho haiw. J Hoopii ae la na waa a lakon a < ohi ia aku ia ke aku a pau i!ena, a ka waa o nakamaaina. j Olelo mai la ō Luanuu. kaV! Aohekenahepa mi *ke a, lohe mai. he oama a rie lao ken*. J he ai na ke aku eaiai a pau ka makemake lawaia oka lawaia. , Ka hanana ia o ka makau aoe luhi ke kaohi i ka hoe i ka VII

Ui« kā mea i malana ai na la— ! waia nui i ka paniu matrau, nana lakou ahe ahi maikai a kahaa i ,ka inoa i ole e lilo i ke noi ia, a kaaoha i kana pulapula ma ke aao he hooilina a kau aku ika mamo, a oia keia pa, he hooilina, a owau ka moopuna i ili mai ai keia pa. Ua pau na kamaiiio a kakou e lawaia kakou, oiai, ua mau t>a pili a kakou aua loaa ae la hoi ka maūau o ke ahi. Hana itio la keia a paa kai nei paka a olalo aku la ina lawaia kamaaina oia, makaukau na paka a kakou, a i hppkahi no wa e kuu ai na paka, a i holo i.ho no>a 0 ke ahi holo like no aka i aai humuhumu no ia e nana ae a koea makemake a hana no hoi i koea makemake, a ilaila e mao— popo si ka aha ahi nana e alakai ke aki, aole o ka ai humuhumu a nana kumupali, U« pono ia, a kuu like īho la na pa ka a laeou a kahea ae lao Kaleiapaoa. E Hinaikamalama- • Kaelo, kuu kupunuwabirfe ai— waiwa, « Waiakane-a-Haakoakoa kuu kupuaawahine i ka piko o kē aho "hi ahi" kaulana o Haleuki, e Kapaailuna, kuu 'kupunakane i kft mapona oka hoe aiwaiwa o Kukaiapaoa. E paa ika waha oka mano nui iaiakea, i ka luhia, i kaniuhi, moe lawakea o ka moana kai popoiehua a kane i Kahlti, e lou Ike ahi malaialena o ka'u ahi ia a meu pili ia Luanuu ka iawaia nul a kelii a. Hua. O Haehaekamanu oKaupea, ka aha o H&leuki tce aho, o Koianana ka waa kialoa o Kaleiapaoa lawaia kuhoe o ka la makani o ke koa kaulana o Honokalani. la pau ana no o ka holo aku la no ia o ke ahi, a huki mai la keia a pili i ka waa, a holo aku la no hoi ke ahi.i ka waa kamaaiiia ia Luanuu a ia Pu.iahoa iou aku la i ka mano, a ia Luanuu e huki anaj i ke ahi aia ka mano ke noVej mai la i ke nahu a heea no hoi iluna koe ke poo. Pane mai la o Luanuu, ua īilo ia oe ke eo eke keiki, ua pelolei Io» i olelo mai'iiei he aha aina ia 'k«<a o ke ahi e ka mano. < Ooe ka iawaia poo, hw jkt- mua Jdo i ka ai ia e ke ahi ame ka pau: (• no i ka manu, a hoi iho no, ua aku nei au ia oe e kahea |anaikoumau aumakua lawaia, } a maopopo ia' u he Jkuula lawaia f ka oe mai ka po mai. I okā piii a kakou ea, ua eo ia ue e ke kuki, a eia hoi ke noi e pae ka waa, e hale kipa, a o ka pili aa liio ia oe, He ai no, he moopuaa no, he ;hūiuhulu awa bo. a he wahi no e moe ai, a iaa e ku ka mak«make makaikai ia Hana aina ua lani h»iahaa, a hele no hoi e makaikai a ike hoi paha i ka wai anapa— naua hoopaka'oha'o i ke kanl» — ka a maliu o loaa ke ahupuaa e noho konohiki ai ia Hana, oko kßua noho uo ia iKa moku o Hana, he lani iluna. he honua ila'o, pau ouka o kai a kau ke poo t ka uluua o Welehu ka ma lama He nani ia ua haawi mai ia ouKou i ka eo ia u, ake %a aku nei no hoi au, ua «o io no ia'u, a no ka oukou nōi « pae ka waa, a ha'e kipa, ua pono ia, a • pae ana Kakou. ao ka pili a kakou i mau a 1 ea, e wehe ia no ia ma— mua o ka pae ana ik» aina paa. Ano ka i ka moana uei no pau na hana o ka moana, a pae i ka aina he mau hana okoa r.o ko ka ama. aole e hoahewa mai na aumakua lawaia, ano — laila, ua pau ka piii a aa hemo ka mau 8 kakou. a kaawale loa, a lele wale la noa ia Kaleiapaoa ame Luanuu. na lawaia oka la lou.

I Pae aku la iakou, a akoakoa mai la na kanaka i ke awa pau o Haneoo ma kahi i kapaiao Alau, vua loaa aku la ina pae hapai waa ke aku, a na hookaulana ia aku la ka ike ame ka laki oke keiki malihini ma ka lawaia aku aase ke ahL a o aeia aku a pau laa la-nana i lawaia mai nei mo kana pa. ua like kela pa me ka llio nahu i ka maka o ke Aku. I Kaulana ae la keia a puni o j Hana, aua hele nui mai la na kanaka i kahi o Luanuu ame Punahoa a noi mai la e hookem aku i ka mtiHhini e hele i ko la— kou man wahi. Aia no ia ia ka ae ame ka ole, •na makemake ka malihini e ho loholo, nona no ia kuleana, aohe hiki ia maua ke aua iho o ka maua wale no o ka malama māikai me ka maluhia, a hiki i kona wa e hele ai oo Hawaii. elike me kana i oielo mai ai iamakou i ka moana ī kela la akU la i hala. I kekahi la, olelo aku la o Ka— leiapaoa i ka makuakane hoo— kama ona, e manao ana oia, e hēlf ma kena huakai no Hawaii 'ma kekahi 1 a ae, aka, ua manao oia e holo mua i ka lawai'a aku ha lakou ka ohana o ka hale ame na poe oia wahi a pau, a waiho Iho aa na oukou na ko'u mau kamaaina maikai, a o ko' u hale kipa hoi o keia aina kaulana i ka "uakea" o Hana, a o ka'u makana ia ia oukou, a hele aku au np Ha— waii. Ua ae akiS ia no hoi o Luanuu, a ma ka wanaao o kekahi la ae o ka la ia o Laaupau, ua holo aku la no hoi lakou nei a kau i ke koa aui ka pa a paa ka aho ika ohe, a pahapaha ae la keia. E ala e ke kahuli E ala e ke kaawili E aia e ka holopaoa E ala e ka haluku | E ala e ka hool'ii i E ala e alii I E ala e ke Mu kaha ha E ala e «e Aku oloo'o i i;a— eloawaa. | E Hinaikamalama-o Kaelo e. j Hoala ia ka ia ai kalana, ai, ahupuaa, ei moku. ai alii, ia| kauoha a kau i ka mamo ia'u nei la ia Kaleiapaoa a-Makaiei. ka; lawaia nui oka ia ioa, me kuu pa me Kolomikimiki, ka pa kua-i huha a kane i ai a 1 koe koena, i waiho ia mai na'u nei na Kalei - apaoa a Makaiei, kapua kela i ke ao.

! Oia, e ale, eeu a ku kaimu puhi a ke aku oke koa kaulana o Honokaiani. 0 ka haluku iho la no ia o ke akn aole i kanp mai, ku ka īmu puhi a ke aku a huli ae la o Ka— leiapaoa, a poa aku la i ka pa, a la pa ana no ua paa mai la ke aku. a ua like me ka ilio nahu ka hae. Hookahi no ia kulana a komo ka waa a ale ke kahea mai la o Kaleiapaoa, e hoi ua make 'ka waa i ka i'a a o ka hoi iho la no ia o lakou ao ka «ahiki ana oe no ia o ka U maluna o ka ilikai Ia iakou e hoi aia, huli aku la o Kaleiapaoa a ninau ia Luanuu. O Hawaii, kela • waiho mai la ilalo? Ae mai la no hoi o Lua— nuu, a o kela ahi e a mai la a e puaalaka uahi o hea ia wahi? 0 Kohala, aia no Haila kuu ku panakane hookama ka mea nana keia hoe a'u e hele pa nei nona ka inoa o Kukaiapaoa Aole oō e pae koke i keia laoiai. e oolea mai ana ka makan l ke awakea ae a oia ka wa e huli pono mai ai ke apaapa o Kohala, a hui me ka welau hoolua, aia la Ika moaaa e noho tsai ke heie nei a paaehu ka inoana, a nolaila noho a waanao aiaila hoi paha hele ana. oa kaao ka makani a heU a loaa i ae apaapa, ua pt« ka hapalua o ka moana Aole i pgu