Ka Hoku o Hawaii, Volume XVIII, Number 1, 29 May 1924 — NA HOONANEA O KA MANAWA HE ANO O MAKALEI [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

HE ANO O MAKALEI

He ana keia aia ma ke aoao hema o ka puu o Akahipuu, a malaila i noho ai kekahi kanaka o Koʻamokumoku-o-hueia, mai Koolau mai kona hele ana mai a noho ma keia wahi, ma ke ano he malihini. A i kona noho ana ma keia wahi me kona ohana, oia kana wahine nona ka inoa o Kahaluu, a me kana mau kaikamahine elua a me kahi keiki kane uuku nona ka inoa o Makalei. A no keia keiki ka inoa i kapa la ai ka inoa o keia ana o ke ano o Makalei a hiki i keia la. I ka noho ana o keia kanaka ma keia wahi ua hoomaka oia e mahiai i ke kalo, ka uala, ka maia ke ko a me ka awa hele a hewa i ka wai ke nana aku. Hele mai la na kamaaina a olelo mai la iaia nei. O ka pilikia o keia aina la o ka wai, he aina wai ole keia a aia kahi wai la iloko o ke ana e kii ai, a eia nae, he kapu na kaulana wai o keia wahi aole e hiki ia oe ke kii malu, ina e loaa ana oe e make ana oe i ka mea nona ia kaulana wai. A lohe o Koʻamokumoku-o-he-ia i keia olelo a na kamaaina lilo iho la ia i mea nana e noonoo nui ai i kahi e loaa ai o ka wai nona a me koma ohana, a noia mea ua hana iho la oia he pa o wai nona, a ia ka wa o ka ua e hoi mai ai ua hoopiha ia na baona a piha i ka wai a malama ia iloko o na pa-o. Oiai e noho ana lakou me ka ohana a i kekahi la, ua hele aku la kahi keiki e hoopau pilikia ma kekahi haalu, mahope aku o ka hale o lakou, a iaia e hoolei ana i ka lepo kahiko ma kekahi wahi lua ano ole, oia hoi pipii mai la ka makani mailoko mai o na wahi lua nei, a huli ae la o Makalei a nana pono iho la a ike iho la i keia wahi lua hohonu i ka pouliuli ae. Aole nae he makau mai ona wahi keiki nei a ku ae la oia a hele aku la i kahi a ka makuakane e mahiai ana, a olelo aku la. Hele aku nei au mao ae nei e hoolepo, ai, eia ka mea apiki, nui ka makani mailoko mai o kela wahi lua, he lua makani paha kela. Ai mahea i ninau mai ai ka makuakane, aia malalo aku nei, a o ka hele malama o ka makuakane e nana. I ka hele ana mai o Ko'amoku-moku-o-heeia a hiki malaila a wehe ia ae la na kipapa i paa ai ka puka a ia wa oia i ike iho ai he ana nui aku o loko a e pii mai ana ka makani mehe ala mai ke kuahiwi mai. Huli ae la a olelo i ke keiki loaa iho la ko kaua kaulana wai o ka noho ana o keia aina wai ole a e hana aku au i lua no ko kakou wahi e hoolepo ai. Ua hana ia iho la ka waha ona ana nei a maikai a malaila mau ko lakou hoolepo ana me ka hana ia o kekahi aoao o ka puka a maikai e kupono ai ke kanaka ke komo. Aole kamaaina i ike i keia ana, a aole no hoi i ha'i aku i ka wahine a me ke kamailio hou aku i kahi keiki ua ana loa oia i ka hoike ana no na mea e piʻi ana i keia ana. I kekahi la, ua komo aku la oia iloko oua ana nei a ike iho la he ana nui akea loa hiki ke hele ku me ke ku ole ae o ke poo i ka paia o luna, a e iho makawalu ana na kulu wai o ke ana mailuna iho, a hooholo iho la oia e hana i mau waa ohia a me na waa wiliwili. I ka po oia e kii ai i ka wiliwili a auamo a komo iloko o ke ana a iloko no oia o ke ana oia e kalai ai a loaa ke waha o ka waa wiliwili wai, a o ka ohia i wae na mahiai no e kalai ai a auamo iloko o ke ana. Hele oloko o na ana nei a olokea. I na waa wiliwili a me ka ohia aole i kana mai na mea he waa wai o ka noke ana hele a olokea.

I ka hoi ana mai o ke kau papaala, o na aina nei elike me ka maa mau, aohe ainei hana e ae o ka mahiai wale no, ua nui ka wai aohe pilikia ana i ka wai. I ka po keia e kii ai i ka wai a piha na haona a me na olo a piha ke pa-o a o ka wai no ia e inu ai a hala he mahina a pela aku ana. O ka hana a kamaaina o ka hoohuoi i kahi e loaa nei o ka wai o keia poe, oiai, aohe ike ia o kahi o ka wai e loaa ai, a ua nui ko lakou kamailio no ka wai o keia kanaka malihini. Eia no kela ana ke waiho nei a o kahi puka e komo ai he uuku wale no, a ua hanaia nae a kohu puka hale, a maloko aku he akea loa a kiekie no hoi na paia. I ka noho ana iho nei o Maguire ma Huehue, ua kukulu ia he pahu wai nui iloko o na ana nei a hoomoe ia ke paipu mai loko mai o ka pahu a puka i ka hale, no ka makemake e loaa ka wai huʻihui i like aku me ka wai hau, a ua hanaia no hoi he mau apana piula maluna o ka pahu i nui ka wai e komo iloko o ka pahu. He moolelo ui ko keia keiki o Makalei ame kona makuakane, a he moolelo loihi no hoi, a ina e loaa i ka mea kakau ka manawa e kakau ai no keia nanea hoonipuuwai, alaila, e ike ia no o Maklei, a o ka mea nona ka inoa o keia ana i kapaiʻia o Makalei ana. Maanei e helu papa ana kakoo ina wahi pa-na kaulana o keia mau ahupuaa, ma i kai aku nei a hoea i ka piko o ke Kuahiwi o Hualalai. Ma ko lakou mau inoa i ka paiaai e ka poe kahiko. I Ka puu o Kileo, 2 Kaaialalaua, 3 Kapuukao, 4 Pahulu, 5 Moanuiahea, 6 Puumamaki 7 Puuiki, 8 Puukoa 9 Kaiwiopele 10 Puuhinuhinu 11 Kahuaiki, 12 Kamawae, 13 Hikuhia, i a uka o Napua 14 Uau pooole, 15 Na hale o Kaua, 16 Kipuka o Oweowe 17 Pualala, 18 Kawahapele, 19 Keoneeli, 20 Hinakapoula, 21 Kalulu, 22 Napuu Mahoe, Kumu mamane, Kaluamakani, 25 Pohokinikini, 26 Hopuhopu, 27- Kipahee, 28 Hanakaumalu, 29 Kapuu o Honuaula 30 Ka puu o Hainoa 31 Ka piko o Hualalai a me ka lua o Milu. 32 Kipahee, 33 Makaunikiu, Puu O ke lua o Milu i olelo ia oia hoi kalua a Hikuianahele i kii ai ia Kawelu ilalo o ka Nuu o Milu ke alii o ka po panopano, oia kela wahi lua poepoe iluna pono o ka piko o Hualalai e waiho nei a hiki i keia la, a he lua hohonu maoli no ia, a ina oe e kiola i ka pohaku ilalo o keia lua aole oe e lohe ana i ke kaele pohaku. O ka ana na o ka waha o keia ua ala paha ma kahi o ka 6 a 7 paha kapuai ma kaʻu koho elike me ko;u kamaaina i kela mau kualono. O ka wai o Kipahee, he lua heia e iho ai a hiki ilalo, a hoea i kahi o ka punawai. Aole keia he wai lana maoli e ukuhi iho ai oe i ka wai, aka, he limu wale no keia au e hao ai a piha ke poʻi a hoihoi aku iluna. O ka pii ana aku ia wahi apiki loa oe e pii pololei aku ana me ka manao e puka koke, aole loa oe e hiki ana e hehee mau mai ana oe ilalo a hiki i kou noho maole ana, no ka pau o ke aho hiki ai ia oe e hiki iluna me ka maalahi, e pii oe ma ke ano hele kikeekikee e huli ana i ka akau a i ka hema a pela e pii ai a kau iluna apau ka pilikia. (Aole i pau)