Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 50, 8 May 1924 — NA HOONANEA O KA MANAWA KA LOKO O PAAIEA [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

KA LOKO O PAAIEA

I ka hiki ana imua o Kepaalani, ninau mai la ua konohiki nei. Malihini oe? Ae, maihea mai? Mai uka mai o ka {illegible} maulukua. Noho mainei hoi a lohe anei i ka piha iʻa o kahakai nei, iho mai nei i wahi hauna. Pane mai la no hoi ua konohiki pahoa nei. Aohe iʻa, ua pau no ka iʻa ma kanaka o kelii, a o ka malama wale iho no kaʻu. A pau ae la hoi ka iʻa, a o kahi kumupalu hoi. Aohe no he palu, ua pau loa no i na kanaka o ke Alii. Pau ae la hoi kahi palu, o kahi huna opae hoi o ka loko o kelii, aohe no he opae, aole no he iʻa e loaa ua kapu ia na kelii aohe mea loaa, aia no a na kelii e haawi alaila loaa. A, ua pau ae la no, a ke hoi nei no ko koauka me kahi wahipaakai ole. Ku ae la ua wahine nei a hoi a ike kaawale loa ana aku, ike ia aku la he huakai nui okoa no ke hele ana maluna o kuapa o ka loko. I ka hoea hou ana ona wahine nei ma ka hale o Kapulau, ua ana mai la i ua wahine nei e noho e ai, a ua ae mai la no hoi oia. I ka pau ana o ka ai ana, ua haawi mai la na kamaaina he aku i ka wahine malihini hoopahaʻohaʻo o na Kekaha waiole. Ua ku ae la ua wahine nei a pii, a mamua o ka pii ana, ua olelo aku la ua wahine nei i keia mau olelo. I keia po ea, e kukulu aku olua i lepa mahope o ko olua hale a me ko olua pa nei, oiai aole i ike ia aku ka po i oleloia he po hananui, a malia o hanaiʻo mai ka po, a ua ku ka olua unuunu. Huli ae la ua hookapuhi nei a pii a o ka mea kupaianaha loa, aohe ike ia aku o ka pii ana ona hookalakupua nei nana i ai humuhumu ka loko o Paaiea a lilo i pohaku pahoehoe i keia la. Kaua hana o ke "pi" naaupo a kela konohiki puuwai makona. NA Kaikamahine Pulehu Ulu. I ka haalele ana aku ona wahine nei ia kahakai o Kaelehuluhulu, ua hoea aku la oia iuka o Manuahi he kulana kauhale keia i ka wa kahiko, a malaila i noho ai na kamaaina o keia mau aina. I ka hoea ana aku o ua aiwaaiwa nei he mehameha pu wale no na kauhale, a he mau kaikamahine elua ke noho ana a e pulehu ulu ana nae. O Pahinahina ka inoa o kekahi a o Kolomuʻo ka inoa o kekahi. A hoea keia a hui me na kaikamahine a ninau koke no. Pulehu olua i ka olua ulu a nawai e ai? Pane mai la o Kolomuʻo, pulehu au i kaʻu ulu a na Laʻi, heaha o Laʻi, o ko'u akua ia, ae, alaila, he akua mana o Laʻi? ae, oia ke akua o koʻu mau makua. Aiala, ninau ae la oia i kekahi kaikamahine oia o Pahinahina, a pulehu hoi oe i ka ulu nawai? Na Pele, ae, alaila, o ka kaua ulu ia, ua moʻa. Aole paha i moʻa, o ka huli ana aela no ia, aole, ua moʻa ke "puhi" nei ka ulu. Ia hoao ana aku ua moʻa iʻo no ka ulu a ai iho la laua a pau, a ninau aku la ua wahine nei, auhea ko oukou hale, aia no mauka loa nei e ku mai la A auhea hoi ka hale o kela kaikamahine hookahi no o makou hale, me kekahi kala no hoi oia me koʻu mau makua. A, auhea kou mau makua? Aia aku nei i ka hana poaha a ka hakuaina no ka mahiai ana i ai na kelii. Ina e hoi mai kou mai makua, e olelo aku oe i keia po ea, e kukulu i lepa ma ko oukou kala e moe ai. E kuu hoaheluhelu ke haʻohaʻo nei paha oe no keia wahine, ae he moa oiaio ia, a he mea pono no i ka mea kakau ke hoike aku, o keia wahine, aole ia he mea e ae oia no o Pelehonuamea, ke kaeʻaeʻa aihumuhumu o Halemaʻumaʻu.

Ua kukulu ia he lepa ma ke kala o ka hale elike me ke kauoha a ua Pele nei i ke kaikamahine nana ka ulu a lana i ai ai o kakou i ike aenei mamua. Ma kela po ana iho, ua ike ia aku la, ka "a" o ke ahi i ke kuahiwi o Hualalai, ma kahi i [illegible] o Kawahapele ma ka aoao akau ae o ka puu Hinakapoula, a me ke one o Keoneeli, a ua manaoia he ahi na ka poe kono mauu Uau o ka uka, a mahope pau ka "a" ana a nalowale a mahope ike hou ia ka a hou ana iwaena o ke ohia nenee a me ke mamaʻumaʻu ma kahi i kapaia o Kaiwiopele, mawaena o Puu-ki a me Puumamaki, a ua manao ia he ahi makawela na ka poe pii kuahiwi a kalaiwaa. A malaila, ua nui ka a ana o ke ahi a mahope iho ua emi liilii a pau loa a nalowale aole i liʻuliʻu ua ike ia ke ahi i ka oili ana mai malalo mai o na puu o Kileo ame Akahipau ana kahi i kapaia o Pakakaualoa. Ua luu mai ka Pele malalo o ka honua a puka malalo mai o ke alanui kahiko e hele ai no Kohala, a malaila, hoomaka e kahe ana i like me ka wai, a maia kahe ana i hele pololei aku ai ka Pele a loaa kela hale ona kaikamahine pulehu ulu a lilo kekahi aoao i pohaku a koe kekahi aoao. I keia manawa akahi no a maopopo i na poe o na kahakai he pele ka kela ahi a lakou i ike ai iluna o Kawahapele a me Kaiwiopele. O kahi i puka mai ai ka Pele a kahe aku ai he wahi puka uuku wale no ia e waiho nei a hiki i keia la, a maanei mai o kahi o Mr. J. A. Maguire ma Huehue. He mea maikai loa ke hanaia keia wahi i puka ai ka Pele, e kukulu i kiahoomanao no kela Pele kaulana loa nana i uhi a paa kela kulanakauhale o Manuahi a me kela loko nui pookela a kaulana loa o Paaiea a lilo i pohaku pahoehoehoe e waiho nei a hiki i keia la, a na haumana hou e nana aku nei, me ka manao kakuhihewa, he pohaku kahiko loa, noia mai ka hookumu ia ana o ke ao nei. Ua lelo ia ua kahe mai keia Pele ma ka makahiki 1801, a ina oia ka manawa o keia Pele, alaila he 123 ia mau makahiki mai leila mai a hoea i keia la a kaua e kuu hoa heluhelu e hoonanea ia nei e ka kaua Hoku ahonui, ae alakai ana e ike ina mea kaulana a kamahao e waiho mainei ma ko lakou mau moolelo kamahao a ku i ke kupaianaha ke nana aku. (Aole i pau)