Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 49, 1 Mei 1924 — NA HOONANEA O KA MANAWA [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

(Ua liʻu wale na la i hala o ka luaiele ana o ka mea kakau o "Na Hoonanea o ka Manawa" o Ka Hoku, a na hoonele ia aku na tausani heluhelu o na koramu o ka Hoku ia mau mea ono a ka manao e hiaai ai o na hora hoomaha o ke kupulau, a eia mai ke panee ia aku la me ka piha i na mea hoopahaʻohaʻo i ka noonoo) Mea Kakau Na wahi pana i koe o Puuanahulu. Puniki-lehua-Puu, Hi-wi-puu, Kalaumalu Keana-maui-puu, a he ana moe ia hoi, eia keia ke pii nei i ke kuahea kuamauna e kokoke aku ana i ka hema o Mauna Hualalai. Ma ko lakou mau inoa i ka Kanupa He uluohia keia i oleloia ma kona moolelo he kapu ke oki wale ana i kekahi ohia o loko o keia uluohia. I ka wa kahiko, ina e oki ia kekahi ohia, e lohe ia ana na leo uwe o kekahi wahine a me na leo kupinai e wawalo ana, a i kekahi wa e lohe ia ana na leo e o hele ana maloko o ka uluohia. Puunaha-ha-puu, Keanauhako, He ana moe keia. Hoopili he kipuka aalii keia, Kauakahi. Puainako, Kamawae, Pulehuaana, Pohakukauio, Kaholowaa. Kuahapuu Kipuka, Keanapaku he ana kaua keia i ka wa kahiko, Pohoula, Welekau, Akomo, Kahaumanu, ha luahuna keia i ka wa kahiko, a i ke kahe ana o ka Pele i ka 1857, ua uhi pu ia keia wahi e ka Pele a lilo i pahoehoe e waiho nei i keia manawa. Alala-keiki. He ana moe keia a no ka uwe o keiki iloko o keia ana, ua kapaia o Alalakeiki, Keana laʻi, he nui ka laʻi o loko o keia ana e ulu nei a hiki no i keia wa. Eia keia ke pii nei iuka o ka pahoehoe a me ka ohia, Moeaahiahi, he ana moe no keia. Auwaiakekua, he punawai keia aia iuka, mawaena o Keamuku a me Puuanahulu. Keia na whai pana o Puuanahulu a kaua e kuu hoa heluhelu e ike iho la, a ua kupono i;o no kela inoa o Puuanahulu, he anahulu iʻo no na puu, na alo, na kaulu pali a me na wahi pana o keia aina. Aka aole no i pau aku na wahi pana o Kekaha waiole, a e hoonanea hou aku ana kaua e ka hoa hoonanea o ka Hoku o Hawaii, a i mea e mau ai kou nanea ana ea, e hoomanao iho i kahi ola o ka kaua nunu (Hoku) lawe nuhou o na mea hoonanea o ka manawa. Na wahi pana o Puuwaawaa-puu 1—Maunaomali, oia ka aoao mauka o ka puu o Puuwaawaa, e upoho ana iloko a aia malaila, kahi i kanu ia i ke kulina a aia malaila, he luawai. 2—Kahuakamoa, aia ma ka aoao ma Kona, a he mala kulina no keia e kanuia ai. 3—Kaaipua, oia ke kualapa mua loa o ka puu o Puuwaawaa ma ka aoao ma Kona. alaila, iho mai ikai. 4—Hoopili, 5—Paepae, 6—Lauae, 7—Kanepoko, 8. Kaluahoolae, 9. Kapuai o Liloa, 10. Na Kaahaloa elua, 11. Na Kaluakoholua elua. Puai ka puu o Puuwaawaa, a ke nana aku oe, he awaawa maoli no keia puu, a ua pili pono maoli no kela inoa i keia puu o Puuwaawaa no ke owaawaa maoli no ke nana aku oe. Na wahi Pana malalo aku o ka puu o Puuwaawaa a iho aku ikai a hoea i ke kula a kiei i kahakai o Kiholo. I hale, oia ke kahua o ka hale o ka mea Hanohano Robert Hind o Puuwaawaa e ku nei. Puuoeoe, Kukuianu, Kauakahoku, Kukamahunuiakea, Makena-o-laʻi, Kaluakauila, Umi-aina-o-ku, Napali Kukui-a-Luahine, Pahale, Panene, Malo-o-Liua, Wiliwili-kome, Wiliwiliwai, Keawelanei, Keana o Honu, Lae o Umi, Kauhale moe ipo, Awili o Kiholo. Maanei e noi hou aku kakou i hope i na wahi pana i koe o na Kekaha wai ole, i oleloia Kaha-

Ka loko o Paalea. He loko nui keia mai Kaelehuluhulu aku e pili ana me Mahaiula a hoea i Wawaloli e pili ana me na Ooma, a nona ka loa he aneane 3 mile a oi, a he mile a me hapa ka laula. Aia ma Kaelehuluhulu a me Koona na hale kiai kahi e noho ai na kiai a me ke konohiki nui nana e malama na hale papaa a me na mea a pau o kelii, oia Loi o Kepaalani, a malalo aku ona na a-i puupuu a me na poe lawelawe o ke konohiki. I kekahi la, ua hoea aku la he wahine ano ano luahine i kahi o na halau lawaia o Kepaalani, a oiai e api ana na kanaka i ka iʻa Aku, oiai i o kau Aku ia o na Kekaha, e "ili" ana ka pa hi ka maloo. I ka ike ana mai o na kanaka i keia wahine malihini ua hele a ohu i ka lei kokoolau, ua haawi mai la lakou i ke aloha, a pela no hoi i aloha mai ai ka wahine malihini. Pane mai la kekahi wahi kanaka nona ka inoa o Kapalau, Malihini, ae, aka aole no hoi i malihini loa, he kamaaina no, a o ka iho mau ole no hoi i kahakai nei. Noho mainei hoi i ka uka maulukua a lohe ae nei hoi i ka piha iʻa o kahakai nei a oia ka mea i kiauau mainei i wahi kumupalu ina e loaa mai ana i na lawaia. Pane mai la o Kapulau, he nui ka iʻa a he nui no hoi ka palu, a aia no nae ka mana i konohik, ka haawi, aohe o makou mana e haawi e hele oe a imua o ke konohiki, aia ke noho mai la, a iaia oe e noi aku ai. Hele aku la ua wahine nei, a o mea kupaianaha nai i ka nana aku a keia poe he huakai nui e hele ana. (Aole i pau)