Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 49, 1 May 1924 — HE MOOLELO KAAO NO Kekuhaupio KE KOA KAULANA O KE AU O Kamehameha Ka Nui [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO Kekuhaupio KE KOA KAULANA O KE AU O Kamehameha Ka Nui

y Kak«u k«s poooaikai oko ite <rt«|i3 Poe helohelu) Xka balo aoa o kakahi pots makaaiuaoa iluna o na tūOku haole, a£ i»we &&& i ko l&koa mau mea n!u e &tt&i &KU i q» haole, ai ka loaa o kekahi mao waiwei asa| OA roai, aole loa o KaaiehH—$eeii& i nouoi aku i kēla poe inaka,»ioaa% # as»i i kona kuleann ro»i kel& roe& i lo&a i ks makaai—• 0&U&, U& nui kona aloha ia e na irakaa4Dana no keia j»au han« $!hbb oie &t-& i k* poiio e DB' ma&aainana, - ;j Ua hooko iloa no qi& i kela kaua ko&a Koa kattl»ns Keku^-j i &o&>ku &i ieia ma Kohala, Ki fku &i hoi iaia a **m&!ama i Jj#,k&oak& ikl me ke kannka » «■l." JMamoli ne hoi ō keia mao h&na m&ikai maoii o Kaoaehe meha i koaa Hk&ii .hulu oa lilo uaauii oo i iuea M aloh& ia e koaa |M>e k&oaka. 11 AHi nalama kaoeka Oiaoli iio feeia Alu Ainaoku, & oia uo p&ha kekahi kuoiunoi e « kooa Uoakila» oiai, e haawi ana keia «i&ū koā makaainana ona 5 ko lakou ik&iku &pau< oīai, ua ike qo lakou i ko Kamebam«ha ano «loha k&uaka naaoli, a pipiii loa ako ia ko iakou a!oba mab f 'pe on? ( 0 kekahi haoa & Kamebao3eh«j i iiaua ai 4 oia i»o koua mai&ona'l maikai ana i kaaa mau w&biLe ( ua j hooooho oi& i mau kauaka SU> k*o& ui&p wahine, ae imi mau %ol iko l&koo pomaikai. TTa' lupiU ioa wei no hoi ke a'oha o_J •■##* »)oat , Moiwahine oaahope ooa,' Aliiwahine kapu loa oo nae 1 o oia no ke Alii- " ao ka Hoku. JLUkai ? tvoi o kona alo alii. Ua hoo-! lobe &%u no oia t kekahi aaau ao ißMik»i &ua o kela wahi'ne pueahele & lilo io no hoi ia i eoea hooai paa uiaoli no i kona kulana , Alii Aiinoku ma na Mokupuni iike i iiio iaia, O koo& itoau Alii hoi i kakoo pu iaia ma keia kau» Nai Aupuos f ua lilo i*o boi lakwu i poe pun«hele imua e K&ooehameha, ao!e !oa hoi be.aiab.eje e komo u>ai ka noho kus «uaa o keia 41ii Kameh&meh» me kooa eaau Alii ame kona tiSta k»D&ft&. Da hoike ia ma ka Moolelo Ha — w&ii. he eiwa makahiki o Kanoehameba i noho ai ma Oah'i, Wlaila, huli boi oia i )lawaii t & maluna aka o fca moku haole kona hoi ana I Iluko o keln rcaV2 makahiki n Kamenaoieha i noho ai ma Oaha, b« oui uo na aiea umikni «i kupono| boi e. hooa)a|ktike ia «ku no hoi 3mua o so ka Hoko poe heluheio, oiai, he mau mea hoonaaoao m«i ao hui ia i ka poe i hoomaopopo oi# ika tnuo3tlo e keia A!ii kao* laua m* fev'Uii wau koa aaulanu lo& o k<l« »o kahik» o ka H« ka maknhiki oiai no o Ki«»eh« meha e i>oh<> aoa ma.Oahn, j tO ia pahhina paha ia o īnnneH, 6ā ku snai 1« lekahl mnio ma / Hwoiolu, a -malona n kpls robkn ka Ht> mm t«ia f hoen irai «' ? | Ha«»if oei, » oiai īkmtM:s u>»f J liia ooku haele k*itpo jj! bo!» l JSv i . .

X kā Ike UQQ6 aoa o feanak« oa Aii|jl keia auo holoholona, ua Hlo 1& I mea hwpaha'oha'o 5 ko lakou manao, a loamulī paha o -ke i ano li-o o ke aoo o keia holoholoua ika maaawa paha l lele oeai ai f oka oka ain», ua puivpalwa kona ; ano a lele ae la boi io a io/ maEDtil| oia aoo i pipili maa loa ai kela ino» e kapa īa oei a hoea i Hia manawB he "IIo." MaLope v kela māu la ua hoe* hou mal kekahi iuau Lio bot; I Honolulu» a a oa liio kekahi oia eupu lilo i* &anaehamehG, a ua ao ia Iho 1& oia ika hooholo ika tio, a aole no ī loihi loa ka manawa, ua Hlo iho la 3 Kamehameha i Al*i aks<»ai i ka hoioiio. la maoawa hookahi no hoi ot)& $ ooho ana ma Heoolulu, ua kaoūaHio. ia aku la oia e o kela pofii' haole i hui po me jg, oo ke Akua oiaio, a nu ka mana hoi ola Akiia/ a uana hoi i bana na mea apau. TTa hoolohe pono mai no o Kaoaeha — meha 5 ke ks'cai)io ia aku o keia Akaa hou laia, si ka pau ana o fciV kamailio ia' ana aku, alaila, us kaoiaHio mai la ua Alii Aimoko nni nei o Hawaii i keia oq»u ōlelo. | "Nani io no ka maikai o ko onkou'Akua, oani io no pui p k'ona maoa, tja <lelo oē* na ko onkou Akua i hsoa na noea ; arwiu t a ua hiki no i ua' Akua nei o o'okou ke ia oukou iw koaā tuan#. Tna hoi ha pela t alail», ea e pii hoi oe e ka mea e kaaiaillo m«i nei a lnua o kela pali īa, (Oj? paha ka pili o Dttīaiana Hila, ao Leahi hoi ia kakou ka poe Hawaii)! alaila, lele mai feoi cje, a ina e ba*hai ole kou noau ao Huia tne na au waw»e ou. alails, e olelo afeo 1a oe. he akua mana io ko' Ot>kou l ,, O k« kumu paha o ko Kaf«eha— meha kamailio aua i keia mau olelo hoopupa i ka mea oaua e kamailio oi»i nei iaia no ka oaan» o 'ke Akua o tia haolt. oia no kontf \ lohe » na moolelo kahiko o Hawaii] |liei, no ka holu ana mai o Paao ke [Kahona nui 4 a n>e kona la«"s ana [mai i ua akua m»i Tnhii! mai, ai 'akua hoi no ka poe Ilawaii e hoemana aieu ai. | Oa olelo ia hoi iloiio oia uanJ Imoolelo pili ia F*ao me kona mt'U Ī 1 Kānla, ea lele lakou i ka pali o| Kaakoheo, a aole ka i poino ko t liakou mau ola mamuli oia l&ie ana li ks pali, a ua lilo ks kela lele aōa o Paao ma, i kumu e ! hoohuli ia ai ea poe o Hawaii Inei, He moolelo kela i kuluma 'i<raenfi o lra poe kahiko a Hawaii & māmuH' paha oia hapa i ia r iwaena o na Hawaii, nolaila, manao fbo la o Kameha — meha e hoohalikelike hoi i keia mau haole e kAffiAf]lo mai nei iaiii iio "keia Afcdā £bit?a o «ā haole. O kekahi m«a lio hoi i hoike ia, maoilM no pahk o ko Kamehaiueha ano naauao, ua holomua loa oia i ke kawailio aoa i ka olelo namu i na haole, a ua hiki iaia ke uawu pu eue oa haole i kona inai oawa e hoio aku ai iluaa o kekahi o keia naau uioku e ku mai ana u>a Houoiuiu. Ua hooiaio ia tua- ' uo k«m uiakaukau uaipu o Kh.--niehauieha e ka mm kakau Muulelo Mr, J#TVt% ai hof ke ia uua k»!ja moolelo i kakau ai no uei. ? 0 kek«hi hana kaulaua uo palia ] a kela Moi Kamehemeha I haua' ai, a oai hoi oia e noho Moi au»' tca Oahu.ua hoomaepopo Iho 1«! oia i ke ino maoli oka inu waiona, J aua hoomnopopi» K. i a oia Ika poinp! maoll ona Alii me na nuakHainana ! ke Mlo takoo i ke : a haua iuu w»i | oua. Aia unuulo u ke Alii IvBUīt- t hnmeliM he pot j ltaole oiahuka, tl; haakla i'*o !bkvu uiau i ku| 'Ua al, » holo mahuka «ku ia i ka! oabej<>hele, LnU ka uieku, alail;*,* holke moi U ue pae haal« uei ia' Ksm#ls»s»j,ehrs, A|*uiu!i ue hol o! le *no lokowaikil o kia AUi K**. 09»fei«>*bt, m b»wi »ka Ia ■

! treife Ihaole 1 wahi f noho ft? t haha ai bel ?&feoo I lekah? rrjeß han# e pono »! Ja*oti, r T ka !ors aot o kn «fna ! tre!a poe huole mahuka, m hoomtftES fbo ia iakoa e kaou 1 ke ko maluoa o ke!« māo *! ke aoo 00 «oa mai o k« ko, oa I*oohaoa iho 1a uā poe b«ioTe nel o.» 'lakoo: ae hoawjKfcwa «na hol* f k» wai go 'ni*«i ka ana. «n )nu !a oa poe haole nM ! kela hu i haoii ia mai ka wai maf o H kō. s I ko lakoo onā ania ! kela ma6 «ea I haoa !a p lakoo, oa ,J hftferto ibo fa lakon iwaoua iho no o iakoa 1 klaohi. ua haalele hoi lakoo i kft bana aoa i na enea e pono \af lakt-o, ao ira hop? ua lohe o fta— mehaaieha i keia ona ram« o nk haoie aoa i haawi ai i oa aioa' a na ao afeo la Oia'ia li&ou, aof* p6no e'ls6na lakoa i' kela aiao hana fc lilo ai lakoo i poe h*lr«tfs waie'OoAole nd kela pw haole i i ka olelo ao ft K*aaeh«mt»ha ( oa haoa lakoo ī raoia" ftitj 1 no lakoo, a hoomaka hoo no kk' 010 ana o ka hsotf«ele iwaena o■ iakoo» a oa akn la keia 1 iiaemaele/a komō' Uoko o kekalii ! eeao ohaua Hawaii, a tia pe]pehi 1a !wk«hi poe kaoaka Hawaii e kg!s $oe haole onii Tam* t ' I kH' Johe «na o Kamehameha i keia' t>epehi o na poe haoie nēf i ns poe Hawaii, oa kaooha mai W 0 Kamehaoaeha i ua poe haole h»«t#ko imoa o kbna aio. I H'n feo*a ana o ua poe haole ona T«nla nei imna o ke Alii Kactfeftaūai6h«( J t» 'kaooha ae la o -S«t»ehaoirefsa" e <nli ia ke kua o oh poe haole fi«i 1 ke k«rtila, a ua hooko ia kela hOOpai a%e Alii Kamehameha iloli» oaekoa o keia poe haole ona rarua t A noahope u ka hili ia ao<t o k e bna o keia poe haoie i ke āfvola~ o* kaoaaiiio aaai la o Kaooehameha me ka ieo kuuo ia iakou. I na e iohe iioa ia ko lakou ina rama ana, a pepehi bou lafeoo i na kanaka noōa ka aina, aiaila. e uili hou i» ana uo )raa o iakoo i ke kaul» t ae n»kmaki i«t lakou i ke kaula, a huki heie ia ma na wahi e ifee ia aiai aii e na kaoaka iehulehu. *Ua liio paiu keia naau oieio ano kuoo a Kamehaoaeha i mea hoo — koeao i ga enakau iioko o keia po« haole puni ino waionu, a ua hoopao ae ia iakou } ko iakou hana aua ī keia mea inu ona iwaena o ia<kou. I kekahi !a ua holo aku la o Kamebatneha ilu.na o kekaliī mo. kuhaole. I«ia i kau ai iluna o k'ela mokuhaele, ua ike Bku ia oīa r "k:h waih'o ©ai o ke\aki heieuuia oui, a oa hele aku la ola nja kialii o* kfla heleuma e waiho ana»*a ma» kaikai iho 1a l ka nui o kela heleunia, la!a e hato'>h»mo ana i kela' H*e!emn4 t ua kamallio roai la k'elā Kapena o kela" inoleuhaole la K.amehameha. **X na e hlki ia oe ke hapai i keia helenma, alāila, haawi aku wa u i kena heleuuia uau, aia rae hoi ka Hlo ia oe a lewa kela hele. nm* tuai ka papiheie ae o k* 'moku. Ma ka mHnao o ke o kela moku. aole !oa e b)ki iaKa- . mehameha ke hapaī i £da heleuuia nuf, oia? # ao!e e hlki i qa kauaka eliiea ke hepa; i kt-!a heleuaw. Nanamai la o 4 keia Kapena 4 a vAv.av u>ul iaiu i lre!a ninau. "pehe.» kt k.uUluo t paa pu nr ? me keia liekuuu, e lilo pt\ an?i ia kaulahaw la'u I im e hikl la'u ke hapai i ket,i Ueleunia ame k<»ia kauUhao pi'?*' ] "lk:aaka ae h uj ad, a k*aiflftTo ..ku au- - a ko *k*iika Ift K*mehftttu'h* i keu u'iu wkk, ' l ua e UiU u e* ke hapii i keU mi; kek UuiaUnu ua i ka maua hugjislii a haoki.aku iioko.o k« kai, 4 liiki tuq 4:0« ke aku 4 y k« *in# t aJ#il*,.o k* Uiu la* uo n &

kela h oe me ke4a kati!ahao pn.*' ■ fche'am'o Kamehameha j lfeia mau olelo a ke Kapena o kela mok:u iala, ua nana aku la h me oa tuaka ooi i ke ftap*&a, a kft'mallīo aku !a i keia ma« olelo laia, M B«, he oiaio &nei keia mau olelō au e kMnaiīio mai oei ia'u, 8 aole hoioe'e foot «vale' mai aoa ia*u 5o fool t»e Kaj>eoa?" lTa noke ae la «a K&p«o* nei i ka akaaka t a kamailio m»i la no hol tna ka ollh hoomakeaka' ia Kamehameha. no fool,f>g- v , Ia manawa i pane aku af 0 Kamehameha ma ka olelo Berltania i ke Kapena. "AH. r'ght no fooling." 6 Tca hoouluulu koke iie 1t no o Kamehaineha i ke kaulahao o ua heleuma nei, a kau pono Huna o ka alaila, hookomo iho Ia ia t! kona lima akau malalo ōua heīē- ' iima ne1 f a "k'au pono iho la ke kano 0 ia heleuma me na kikea e manamana ana, a i kon?*ike ana ua D«?Tpono ka "heleuma i'kona mau lima" ua u iho ia oia me ka ileaika nui, ae hapai m&! aua '1 kela hekuma iluna 0 'kona kipoehiwi akau, a lewa ana ka heleuma Iluan. Ia manawa i hooplha ia ai ke Kapena tne konā mau Aliimoku 1 ka paha'oha'o ne kā Ike ana mai keia ikaika o Kamehameha a he īkaika"kupaianaha kejaj o keia Moi o ka Polunesia. Ua hiki ole ia lakou ke kamaili 0 i 'kekalii huao'elo i kela ma. uawa, tku aaa Ukou a naua ma. me na inaka i piha 10 i ka pa, oiai, a'ole paha he kanaka a iakou ) ike ai mamua, e hiki e Hapai i kekahi heleuma nui maoli e I»ke me keia. I keia ike ana o ke Kapena i ka lele o keia heleuma iiuna o na ; poohiwi o Kamehameha, ua niauao iho la ua Kapena nei, e hoopau ae i kela olelo mu» ana, ae a-taa, hou mai i kela heleuma, ae oleīo aku paha i keia Alii ikaika o W a pee Hawaii, i paani wale aku no oia i kamailio aku ai i kela mau olelo, aka, noonoo hou iho iu no oia, he hana maikai ole paha ia ana «; hana ai, ma ke ano apuhi wale aku i keia Alii! ikaika maoli o ka poe Hawaii. (Aoleipau) I _ -| Ma ut% ioao hope ioa i ioaa mai |»a k* i'oaiiioa ut?i t ua bo-owa hou ia ae ia kft. hoaua m&i &a Haie Hookoiokoio dku o Kapoho, a uioi ak«| ia iie oa«wae a aueaue huea i ka auuje o UUueie Laimaua. Ms ksl»i kokphe i ka Haie Hftlahoia oka Kat*Ui» aia he uiawae hohouu ioa oia ī* w*Ui« fti aueane i ke 90 kapuai kj hohoiiu. 0. ka iiina 0 ka poe Kepaui, ua houeoai ia ih<! ia ka houua u>a ia wahu ai aueaue 3 kapuai ka ei»i„il«io i U» iohe pu ia aa» ia hoi ka haiuio uia kahi ,kukoke ioa i Waiweiawela, a ua haaee u)*i ia u* pohaku.iehuiehu mai o.ela pali e kokoke loa uei i Waiwela — *ei*. Ma k« Ahinhi Poaliwa u keia pule ae e Wehe la •! ke!a Ahamele nani maoli * na oi>fu 0 ke Kula Bab<*ii o Haili, a<» haawi aua hoi no poin*!kāi ona hana *Hookij» f 1« Aha Pae Aina e «koakoa '^oa!' mi Hi!o nel no ka lf<vni*n»o ICeofttiHa. Kokna i* ka han* aaaika! 00 k« haoohano 0 H<lo ttti. : ) 1 m** «p &.i «uai ia ** hooUuialioia a ** $UU o Uv>uyuuiu.i k«i« uiao U« •i «Mm ia tß»muii 0 ka h<jusH ***** •* la o «4 htio waiwai 0