Ka Hoku o Hawaii, Volume XIII, Number 50, 13 May 1920 — I NA KANAKA O KA LAHUI HAWAII E HELUHELU ANA I KEIA MEA [ARTICLE]

I NA KANAKA O KA LAHUI HAWAII E HELUHELU ANA I KEIA MEA

O makou o ka poe uo lakou n» in»a nualaio iho »ev be po© i loaa i ka ma'i lepera a he kamaaina uo

boi no ke Kahua toa'i o Kaiaupapa, ao iia oiakahiki loihi; a oiai u • huike ia mai ia makou ka lohe ai« ko makou uaau enakauMka o ka lahai hookahi e i>oho nei ma na mokupuni a 1 lo»a hoi i ka ma'i lepeīa, ke holo pee nei me ka ma uaa e huoa ia laki u wai ke tanawai aku. Maiia paha ua ulu m»i Keia aau manao hooujakaukau mamuli o ka aiaka'u i ka laweia uiai i Kalaupapa pei, a mauauli paha 0 ka uleioia q keia k'a "'Aioa o ka Ēhaeha'' a o ; ka ' 'Lua kupapau hoi e kanu ola ia ai na kanaka Nolaila ua konoia inai makou e ko maKou mau lunaikehala iho e hoike aku .jm.ua o ka lehuiehu, i na mea a makoui i.ke maka ai ma keia Kahua ma'i, iloko 0 na makahiki mai ka 35 a hiki i ke 32 0 ko makou noho aoa maanei. ooho hoomalu, ia keia kahua ma'i e na Luna nui iike oie ekolu.

ata ko iakou manawa pakahi, a no hoi o na P#pa Ola like ole e loli .mau ena mai ke au o ke aupupi Moi o Kalakaua aoie Liliuokaiapi, ke ai puoi Piki, ka īlepuhalika. o Hawaii, aeoe ke aupuni Teritori o Hawaii e ku nei i keia la, a iloko oia maa ina&ahikl Joihi aole e hiki ia makou ke hoopoina i na kulana o ka noho ana m.alalo o ua luna uui uaua a hiki i ka maka hiki , Heku ao i ka ehaeha ame ka manaonao ke hoomauao ae i ke ano oka uoho ana o oa uua'i lepera uii; ka uiakahiki 1888 a ma&ope mai noj

hpi pia wd. 0 kahi e kii ai i ke pai ai ame ka pipi aia uo i ulia o Kalawao. Ilaila uo »a halekuai o ka Papa Ola. U ka poe i lako me ka lio he ruanoa no ka pii aua i na uiiie 3 a 4. i ka wanaao.e kiī ai ka pipi, & he iehuiehu na luanawa e po»io mai aoa ka ua ame krt makani luauiaa pooo- 0 ka poe iia waliwali ke leaa i ke anu ma ia pii ai>B, a i ka hoi aua nini w;li ka huhihulu, o ka hiauioe ioa aku la no ia. O ke pai «i no hoi ke loaa mai ua hele a palahe a kupono oie maoii no ke ai ia» aka o k<jhi pei wale iho ia no ia e loua. 0 ka poe i lako we kahi kenikeni hiki no ka hoolūualiina aku i ka pne ikaika e kui i ka ai. O ka wahie he hoaa ka loaa aia no ik* kuahiwi e kr ai, 0 ka lepo pipi iwalo > oia w&hī» I na 6 ne!e i ke pai ai» o lja p&lenu paakiki, ka iuiki piha i ka a. u ajn© k» pa**o» ftiak« no hoi *is ino L

ka ai Ina no he poi>o inahina e l IOAn ole i\i g« p.x; «u aole »w p hooīk.nka mni ka iuua uui loaa luai, uu lawa iho U uu i kuia uiau nwa ni ooiea. He uo hoi ka ioaa o tsat>i i>ai ai ame ka pipi, |>a nr» a piHpili »ku oe i k:a haasvv a> aUila pouu. lua aulo» «| k ii aku oe a uiauākn, « īua ii*j waUi iuaiun iki ko i,\ k oe « ioaa aua. i lie kaau unla uo ka poe ikuik» a he htiU uo iu i fc*>kaUi :uhu U ti,Afe.< poi.iuniu o fe« fioho ana. aks, o k« tt\ea oia uo ka hooiilo aua o u« kauaka i k«a ai kupouo uo ke «vuo i e uua aī. Ua iuu uui «.« ka«r*kA i&a uni» a moe aku i se aoo. Ua holomoku ka .m&umU |o k» oua, i hni p« ia »«© laws j<M* i t»i a>«a ai kup<uio t k« w« uiai, i*ai« k« ut>i« hoi i u& lap*nu kup-uo j»n«. I O K«nka OUvs rso k* l Kank* > j K*ima M-m uvi 5 iu A I), IS6S kj\tu msu Uwol.iwo -.iii- »*«. «. a j!*ole paha e hik' oV,o"a u* i . isw i.H u t ,\i i 4i i iu&'; lfpiT7Uku. M« lio me& U ok*hi ao *i>»! i i **- I

laau lapaau no na ma'i like ole. Aole pia e noho pu euai me ka mea ma'i a uinau pono mai hōi i ke ano v ka aka e ku mai ana oia ma !?AhiJje.umi kapuai a kßbea,_,iiiai ke elelo" I kekahi manawa ua haawiiu mai ka laau i10.k0.-o na kini £«mano a. euakale, i pau ka io, a ina e.hoohalahaia aku.o ke kuhiia mpi la i o ia i ka puka. O feeia ae la ke ano nui o ka tioho aoa o na ina'i lepera ma Ka-

laopapu nei marrua aka o ke Au Hou o ka A. D 1902, a akahii 110 a honiunkH mai ka loli aoa f> ka aioa, oiai U8 ia enakahiki ua,noho msi o Mr/j. D. McVe ; gh i luna nui, ao♦ Dr, WiHinm J. Goodhue ke Kauka n-oho paa, a e noho nei no laua a elna-« )jiki i keia la. Ma ka la no a ka 1u »a nui lioa i komo mai ai, ua noii koke aku no oia i ke ano o ka noho ana o na ona'i, a ua kahea_i_ hala'wai m<\k:iainana nui, a i kona lohe a'nn no i ka nēle maū o na . ma'i i ka poi, ua puka koke aku oia i Waho, a he 'nanaWa pokole ua komo mai ka «i, oia hoi ke kalo,; a mai ia la mai a hiki i keia la aole lea he manāwa i wi ai o Kalaupapa oei i k» ai He itiau makahiki pokole oiiahope mai ua loaa mai la ka mahu' wiil ti a oia kakahe no o ka ai a komo an» i ka umeke, e har>a oiao oie nei i na la apan. Hoomaka koke no oia e kanu i

ke kalo ma Waikolu, a eia n<s ke kano hei ma K ilaupapa nei- Komo ke paipu'wai iioko o Waikolu, a eia ka wai ke bele huhu neī iloko o n£ hale pakahi, ua pau iiiu arm ! ka ''Wai Opu nui o Kekaha." Oka hana nui o k£P wanaao e ala ae ai a koeie wewae i na uūle ehā no ke kii ana 1 knhhi io pipi, iloko - o ka ua ame ka ma"kani, e opili ai ka hoi Hha mai, nole ia i keia la, no ka enea ua uwaiia māi ka hale pipi & oia no 1 ka nu*iu. Ala ae no fea wanaao a k3tno no i ka hale plpi ua paa uoua ka pipi \ ka okioki, he hoike wale aku no kau i kau eke & hinai paha, na ka pipi no e holo mai a koaio. Mamna hoi he hoi aka a hoa ke ahi e makole ai na maka, Aka i seia !a ua lako ua kanaka apau tne ke kapuahi aila o ke ano hou ioa. Aole hoi e like ooe na la i h*}», ma e a kaa wahi ahi y tuai ana ka noea'nawaiiwaH i kau kapuahi, a ke pau kau kuke ana kau inai la ka ia iu wahi ipa h&o a mea kOaia pahn. Aka oka opu lokoino kihaiia iho ia ktr ahi o pau ka wahiei Aoie peia kbia hu. ManuuU no hoi o ka hooikaika pōlena ote 0 ka iuua nui ke loea nei ka aiia mahuiia Kalaupapa nei > a ke karr>ukuai h<iaht»a loa, * oia iho la uo ka wahieAole o ka pipi wale no ka i'a e loaa nei, aka aia uo na barela kaoaano pankai» na k&tr,*nn klni, & keiA *m% kei» «. i kana mra e ai«kemake ai, a i kela ai»e keia ekolu mahina, e pepehi aaa k& p\i»a na u* maH, a m»heteh«t«i*

«ku i »a kanak* spaii. A« le no 0 k«i& waie h no. Eia ei h« mau fani lawah, a ina e puns k«> »$» ka *fcuU, m-nuo, oioa usn tubs, e ahi -r*v > .t '•* apan 8 hnawi akn m ks pof» > t?H ime ko lakou ipahele, He elo» tna- | f oka pipi, ma n* kafr«*lMMt*» Po*kolu am® Po*.->no» he *hiku |won* pM a fea hookah*a. ka &h*o!eto he pmui'U *uo o ok* ■> 1 ka tU? r» * lona *ns i kela ame kei» t*akAM kon» ht*hl si. » hoi ka helu hnlekuaii nok**m ?ueA * iuAfe«»u\akt» i»i. Ho wal? aku ijo kac. a ho"Ke '■ knpaUl o, r*hp i ka *.*,»■, 1 k* tk«loli\ » h* p-'pou at.c» U">i Joa MW jwa»U6 ana n* n>ea ?mm o kt»ti Ul.v ' j l «!iv« keia e» no «*»hiiv* e ihv>s m*i Aua i ns *pm kct U- *«>*> 11 : H to v, »!.> sSH *:waiio o 17 00, s rnu i o hoi i* e ot\i e !i«e m* k* u a«k*u\>skc» tufcV>.fc«>*e k*** .i »o'4 !h A 'ū pX\i? 0 br W J G n=. k* k*. uk -vjvo . K oi-v <» r k* 4 -. Iknhī u.\ U VV-*.i M - sV -* , k- % .j \ -t' H

I op&naw&nui ame ke al>ha j īia kanake e like me ia nei. Ua baawi uc oia 1 liona ola no ka poe ma'i no ba oaea oana ponoi no e lawelawe no lakou me kona inau lima l*wabi ole ia • Aoie oia e hoole uoai i ka holo ana i na hora apau o ka la ame ka po ke Kiiia sku. Haba no oia j ke kinoo ka mea ma'i rae kena mau lima a hoolohe me kona pepeiao. Aoie wale '"a ke elelo kona hilioai aoa. He kokua eieu a mikiala no hoi ko/ia, oia o Mr«. Kauwe Kauakahi. Ma na haua piii okv ama ka wahi ana i ua palapu he aunkaukau maoli no oia. L<>hulebu wale ka poei i hookuu ia mai ka Panalaau nei

aku maneuli o ka ke Kauka l»weiawe ana. Aole hiki makou lee haanui wale aUu no Ka hana apau a Kauk;( i hana ai. Ua hala upi oia i Honolulu e howiuaika ai e mai ia Kalaupapa r?i ka laa.n maM lepeia a Prof- Uean e lapaau mal hei ma Kalihi-

Ma o keia inaukaoaka laelua-, ka luiia Lui MoVeigh ame Kauka G.>odhue i lilo ai keia Panalaau o Kalaupapa i Edek&, a aole hoi o £a Aina o Ehaeha. Ua noho like mai no laua 5 ka makahiki 1902. a ua hooikaika like no ka pomaikai o ka poe toa f i !epera. "Ua huli ke alo o ka aina iiuna, a kahiko, i ko lauL nēi iioho ana nr»ai. He ai alii

ka uoho ana a ka ma'i Jepera i keia la, t» o oukou e ka poe ohaua ame na bo»]oha € noho mai nei ma na honoe, ke noho mai nei eukou iloko o na kauooaha ame na pilikia. Aole loa oela tua Kalaupapa nei. Na ka ai iio eam a komo i ka uoaeke, iia ka pipi fh> e bo!o a komo iloko o ka ipu hao, pela ke kope, kapika ame ka aahu.

| He eoau lio ame na hoki ko ke. kahi poe, he mau loi kalo, maia I oal», ipu, pu ame kulina, he n>au hale oani pauoi ko keUahi, me .ia pa ouuui i piha me na pea oani a me na laau hua ai o na aoo like ole, he mau otumobiia no hoi e noo- | naoea ai i ke kai Hoolehua. Ua kuonoono maoli ka noho ana o ka Panalaau nei, a he piha hauoli oiau i na wa ?pau. Eia no maanei he hale kii ouioni aui a naui i oi ae no ka nani manuua o kekahi mau hale o ia ano mi Honolulu. I tco kau ahaolelo i hala iho nei i hoolala ia ai e kukalu i hale hana uwiia ma uka o Kalawao, a ua ka wai o Waikolu e hookaa na mea hana. Ua ana ia iho nei ka ikaika o ka wai, aqse kahi a ka uwila e holo ai a komo iloko o ua hale, a e lilo aku ana na ka uwila ke kuke ana, ka holoi aoa, a na ka uwila ana no paha e lawe oiai ka pipl, ke akule, ka oio, ka ula, ka limu a pela walē aku. Auwe ka oani e. A'iloko o kā makahiki hookahi a elua paha o ka pau no ia o ka hele wawae aua. £ na makamaka aiue ka ohana e nana mai ana i keia leta, ina aia kekahi <> oukon ua loaa i na alina a ka ma'i lepera, e ku iluna a e hoike iaoe iho imua o ke kauka o koo apaoa a nana e holhoi ia oe i Kalihi kahi e nana ia ai, a ioa ua kupono no no ka hookuu ia me' ka hele mau ana e hoike i ke kauka o kou apana ohaua ia mai Bna no pela. Ina hoi no ka hoomala ana ma Kalihi aole ia he mea e pilikia ai, oiai aia tpaiaila na lawelawe aop 0 ke ano hou loa. Malaila i hookuu ia »nai ai he lehulehu wale o ka poe 1 hoohuoi ia. A ina no ka hoi ann enai i Kalaupapa nei Ka'e ia he aiea uau <d kanalua a makau ai. 0 kou paakiki e noho aku no kou ohaua i keia w& o ka pilikia i na mea ai a tne ka aaha, i»tn« m tbea e ae S pono ai o ka noho ana, he hoonui ana aku ia i ke koikoi aoee ke kaumaha maluna o ka mea e imi aua i ke oia o ka ohana, oiai nae e loaa w&le ana i a Uiea apau ia oe ke hoi ae i Kalihi n i Kalanpapa nei pah». Eia no ka ninau koikoi ke'ku nei **Pehea In e ok hou ai ka Lahui Hawaii? O oe tiō e ke kanaka ILiwaii kai ike i ka haina o ko:f > : uau, oi& hoi ka noho uiaemae ;■ ■" »o ka !io w «nwAle ana o ka n ' i loaA i wai ka mea tua s i te nv-*i > kok«'oi e n« alāhele ( ka hiwla }.» u '»na i ka l.ahui U <1. Aia ko kakaii manaolanA maii i > o aa opio k»n«» t«aei»*e a ikaikA hoi - ile i kau i He keik» «i kv>« auie U m kKtku*hiiv>, ai k«? keiki a koo ho % kiiv». \ h akanaka,hoi? Itm »isih» e ho)k*awale la oe !ho aiai Oj

lakon mpi. E molia ia oe iho no iakou, a p hoonani mai auanei aole o lakou wale no, ak&, 0 Aou lahui h-.r!oofeoa ame ko ke-ao apau. | O makhu me ka haahaa ame ka oiaio, D. K. KAMA.HANA, 'Hamakoa, Hawaii, B2 loakahiki ma Kalaupapa. Geo. NAKOOKOO, kokna, Puna, Hawaii, 32 uuakahiki ira Ka!aupnpa. J. K. Kailua, Hawaii, 31 makahiki ma ,Kalaupapa. NAHUA, Kulua, Hawaii, 26 makahiki • a Kalaupapa. DAVID B. KAAINONI, Kohala, Hawaii, 22 makahiki n.a Kaluupapa. 1