Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 22, 1 September 1858 — O ke Kula wae o laimana ma Hilo. [ARTICLE]

O ke Kula wae o laimana ma Hilo.

Ua kokua ke aupuni i keia kula mamua, na na Misionari Amei’ika no nae e malama ia ia. Kia mai ka palapala makahiki ake kumu, i hoailonaia fV. Malaila ua maopopo ilnko o 1 a me 1857, o ka nui o na haumana mai ka hooinaka ana iloko o 1846, ua 491. O keia poe, 250 iao kula, 2 mau mirionari ma Hivaoa, 4 kahunapule, 6 mau Knhakula, he mau Loio kekahi; aua komo kekahi poe ma Lahainaluna. , He wahi aina maikai ko keia kula, ua 40 eka a keu, ua mahi na haumnna i kela aina i ola no lakou, ua maikai maoli ia kihapai. No ia mnhiai ua ikaika na kino o na hauma* na a ua holo mua lakou ma ka ike. Ua huli na haumana i ka naaauao ma ka olelo Hkwaii. a me ka olela Beritanin.

Iloko o 1856, ua lilo na dala 500 no ke ao ana i ka olelo Beritania, n ia makahiki, aole haawi ka AHaolelo, i dala no ia kula, a ua hooemi ia ke ao ana ma ka olelo Beritania, koe wale rio ke ao aina a Laimana me kana mau hana nui e ae, a mahope mni ua auhau ia na haumana palima ke dala no ka ole'o Bentania no ka makahiki, a me ia dala ua hoolimalima na kahu o ia kula i kumu okoa no keia hana. Ua kaumaha nae na haumana i keia dala palima, ua heje mai lakou mai kela wahi keia wahi mai, a na lakou e imi' ko lakou ola. Eia kekahi kaumaha o keia poe haumana ; o ka auhau alanui; mamua, aole lakon i hele i ka haha alanui, a iloko o 1857, ua kii ia lakou. Manao na kahu o ia kula, na kai Ahaolelo e hoopau i keia kaumaha. Pono no c knkua ia ke ao ana ma ka olelo Beritania iloko oia kula. Mailpko mai o keia kula ka nui o na kumuao ma ka mokupuni o Hawaii, mailokt> no hoi, ua hele kekahi poe i ke kulanui o Lahainaluna. Aole’i hoike ia mai ke kula o Bona ma Kohala, hoi kc kula Kalolika ma Ahuimanu, ma Oahu ; ua lohe nae au he 12 na haumana iloko oia kula, n ua maikai no ia kula e like me na makahiki mamua. O ke Kula Mahiai o Wilikoke ma Kauai. Ua like keia kula ma Kauai, me ke kula o Laimana ma Hilo. Na na Misionari Amerika i malama, a ua kokua nae ke aupuni i ka aina, a me na mea mnhiai, a me ka hale kula, a me kekahi kumu kokua. O ka nui o na haumana iloko' o 1856, me 1857, mai 50, a 70. Na lakou e imi iko iakou ola. ma ka maliiai; a nolaila ua lako, a ua ikaikn na kino, a he mea hoi ia e pau ai ka palaualelo, ka hewa nui onakanaka Hawaii. Noloko o keia kula ka nui o na kumuao ma kela mokupuni. Ua komo kekahi poe o laknu i Lahainaluua ; a ua aoia keia kula ma ka olelo Bentania, elua la i kela pule, keia pule. He mau kula pualu eae kekahi, ma Honolulu nei ; pia hoi ke kula o Miss Lewers, rna ke Alanui Kukui ; no na keiki haole ; 12 na haumana; a ua aoia ma ke kumu mua o ka ike, ma k« mele, ma ke kakau kii, a me ka olelo Farani Eia kekahi, o ke kuia o Lulika ma w Alanui Paip'alapala ; he 11 keiki kane, a 1 kaikamahine, 2 keiki haole, 0 hapahaole, a rne 1 keiki maoii. He kula hanai keia.

O ke kula o Kap. Smilh ma ke Alanui Kamika. —He 38 na haumana ; I)» keiki kane ; 12 kaikn.mahine ; 25 keokeo ; 3 hapahaole. Ke Kula o Mrs Carney. —He 18 na haunaana ; 17 ke<»keo ; I hapahaole ; ua aoia ma oa kumu o ka ike a me ka Piaho.

Nu mea.e Keakea ai i ka Ilanau nnl ana o\ na Wahine Hawnii. He pilikia nui keia o ka lahui Hawaii, o ka hapa o ka poe hanau. J*Ma ka ike ana i'i' ka ‘‘ Palapala Iloike Makahiki a ka Peresi-. dena o ku Papa Hoonaauao.” o na makahiki :• i hala iho nei, ua/ oi aku ka lehul'ehu o ka poe - make i kn lehulehu o ka poe Poinoumaoli keia lalmi, ina pela ke emi ana o ka poe hanuu iko ka poe make. Aloha ino ke- u ia luhui ! . •)£ Heaha la na mea o keakea mai ana i ka fhanau nui ana o na wahine o Hawaii nei ? I ko’u hoomaopopo anu, i ka lohe ana, a i ■; ka ike ana me ka makn, ua inaopopo kekahi rnau rnea e keakea mai ai i ka hanau nui ana. ’ • 1. O ka malu pono ole o na wahinep~roa--mua oko lakou mare ana ike kane. : ? •*' Ua haumia e no i ka wa liilii na kaikama- • < hine o Hawaii nei, mamua o ko lakou mare ' ana i ke kane, aole paha e loaa aku kekahi kaikamahine kiipono i ka mare i ke kane, ’ e noho inalu mai ana, me.ka hoohaumia ole. Ua hala kahiko no ika wa liilii ku-V : pono olei Ma ka lohe pono ana, ua hoo- " mulu pono ia na kaikamahine e ko lakou mau makua ika wa kahiko. Ai ka lohe ana. ua nui loa na mea hanau ia wa, nolaila.ua paapu ka aina i na kanaka.; malia paha p ka nohomalu anaona kaikamahinē ia wa, ka mea i nui loa ai na keiki hanau, a pan.pu hoi ka ai- ; na ina kanaka Pela ko’u manao, oia no. ” Inn ua hoomalu pono.ia na kaikamahine e J ko lakou mau ma.kua, mai ka wa iiilii loa mai, a hiki i ka wa e mare ai i ke kane kupono, aole i lilo i ka honhaumia e ia“ena mea ko- 5 lohe, aolelioi i puni wale aku i ka manao lapuwale oko lakou mau makua, e olelo ana, s e “ moe ae hni oe me kela haole, i loaa ona • wahi dala na kaua,” aka, ua kupaa no a hi- • ki i ka wn i mare ai oia i ke kane kupono, - 'Ke olelo maopopo nei au, e hapai ana, a ’ ; hanau no hoi. ’ ‘ O na kaikamahine i haumia mamua o ka j mare ana, a ina i mare oia i ke kane, he por maikai ka hanau ana, a inn e hanau, e ale koke iho no ka haumia ia keiki, a e . komo.kona helu ma ka aoao o ka make. Pela hoi; ina i noho malu na mea i ia, aole lilo ka wahine i ke kane e ae; aka. e maluma ana i kona kino iho na kana knne wale no, e like me ka mea i oleloia “ aole ka wahine kona kino iho*, aka, na ke kahe, no.” Oka noho malu ole ona wahine, he - mea ia e keakea mai ai ika hanau ana. He. mea pono i na wahine ke malama ia lakou iho. Ina no aole lakou e hapai, aka, aia no;‘ ka pomaikai o ka malu o ka aina, ua oi aku ia mamua o na mea keiki he lehulehu me ka malu ole. ; A ina no hoi i malu na wahine a o na kamnhine paha, aole nae he malu o ke kane; oia nn kekahi mea e keak.ea mai ai i ka> (j hanau ana. Ina ua noho malu kekahi kane mai ka wa uuku, a hiki i ka wa kHponoi.; e mare ai i ka wahine, aole hoi i puni wale ,f : aku i na olelo pahee a na wnhine hōowale-..) wale, muka keleawe, hilahila ole. Ke aku nei au, aole e nele ia kumu laau i ka hua$j nui mai, a e kawowo n« hoi. / v ■ Pela no hoi na kane i mare i na aole i pau ka ono i ka mea hookahi, koi hou*/ aku no ka naau i ka mea e aku, e haalelēti nna i ka mea mua; he mea no ia e liio akd ai ka ikaika o ke kane, a e keakea mai »i«f hoi i ka hanau ana. O na kane i lilo nui t kol> honhaumia ana, he aneane hiki ole ia ia kē a hoohua mai i ka hua maikai, oia hoi na keiki$ |t e lilo no ia i laau hua ole, a o ka hope, o oki iho no i ka laau hua ole i wahie no -ka?f? imu. Pela maoli no na kanaka, he laau ma-o* loo ka mea hoohua ole mai i ka hua maitar,Qi Me he kumu laau fiku la, i uliul» nai lau£gj aka, aole he hua maluna o ia kumulaauei fiku, heaha ka pono oia laau ? Aole pono,flt hoopilikia wale uoy ka aina; e aho no ke oki.-j» 2. O ka makemake ole o na mea’ kuponi?i®? ka hanau, e loaa mai ona mau keiki No ka makemake ole o kekahi poe i iki, nn ka manan o luahine e na kiiioH*' hoolue i na keiki; nolaila, imi laKou i hapai ole ai, ma ka inu ana i na laau ka hanau. He mea nui loa keia iwaēi/a’0*J keia lahui o Hawaii nei; nolaila, aole he hlpWl pai, af»le no hoi he hanau ', ’ O kekahi poe wahine, ua hapāi nrtjSlco6 im# ka mua a ua hanau no hoi, a iKa wai MnTO*| ai, ua hoakaka nni ia mai ka wahine, “Me ka eha oeehanau ai i ke kēilei, • a pau na la o kou ola arta.” Jf * r , ka ia ana o keia mau mea, ua. lakou i]ka laau lioopa i aa hapai ana, a olujp . •.

nele no ia, aole he hapai iki, aole no hoi he hanau. ‘ . 3. O ka maloo no, a me ka ikē ole no hoi. He nui ka makemako o kekuhi poe i ke keiki, aole like me kekahi poe; aka, no ka maloo maoli no, hē 1 ka nana ana aku i na kino, he maikai maoli no; aka, aole nae he hapai iki; ua like loa no me ke kumu lapu i maikai ka nana aku, aole nae he wnhi hua*. Aneane like loa hoi me ka mea i olelo ia no ka Hoki. Ina ike ka Hoki ika Hoki, he mea nele ke puka mai; Ea, he like ka paha keia lahuikanaka meka Hoki ? Ina pela, aloha ino ! O.ka poe opiopio i rnare ia, he ike ole loa kekahi o lakou i ka manawa kupono e ike ai, a e loaa mai ai ka hua, aole paha i hai aku na makua i ka wa kupono e hana ai; aka, hana wale iho no me ka maopopo ole, a he ppmaikai ka loaa ana. Me he keiki mahiai la t ike olē ; ‘ i ka wa pono e kanu ai, a e pau ole ai i ka peelua, ka ponalo, ka la no hoi. Aole hoi pela ka poe i lehia wale i ka ike ana i ke kau me kahooilo, a ua iike no hoi me ka lawaia ike ole i ke koa Kahala, holo aku no ia i ka moana, a hookuu iho i ka makau me kā manu, aole nae he ai ae o ke Kahala, A pela no hoi paha keia, he ike ole maoli no; o ka poe ike, a i lehia hoi ilaila, ua loaa no ka īakou la; a o ka poe ike ole, ua nele. . ’

4. Na mai i loohia mai maluna o keialahui mai na haole luina mai o nu moku kohola Ua hooliaumia ia na wahiae e na haole kolohe o na moku koholu, a ua loohia ia na wahine o Hawaii nei i ka m«i palu, kaokao, kakio, puiia, a me ia rnea aku ia mea aku. Ua Inha loa keia mai ma ka Pae Aina o Hawaii nei. Ua loohia nakane me na wnhine ame na kamalii i keia mau mai ino loa. Ua kuuna hoi i keia wa e n«ho nei. Aia a hanau.mai i ke keiki, ua loaa e no i keia mau mai ino no na makua mai, a pela no a hiki i ka nui ana o ke kino; a no keia mau mai ino i loohia mai, ua keakea ia ka hapai anaona wnhlne Hawaii, *a nolaila mai ka hapa o ka lianau ana. Aia ma ka wa kahiko ]oa o keia pae ama, i ka wa anle i hiki inai keia mau mai in'o, ua nui ka poe hanau, a nolaila ka paapu oka aina ina kanaka. A i ka wa i laha nui ai na mai ino, ua hoomaka no ke emi ana o keia iahui, no ka mea, ua hapa ka hanau ana. 5. 0 ka palaualelo o keia lahui i ka hana i keia wa, oia kekahi mea e keakea mai ai i ka hapai ana o na wahine. Ke olelo mai nei ka poe naaupo, “ 0 ka Hana mnu, he mea ia e ikaika ai iia kino, a e nui ai no hoi na keiki.” Ua maopopo no ka oiaio o keia, ke huli aku ka pepeiao i ka wa kahiko o Hawaii nei. Ua kanlnna na mnhinaai nui i hana ja i ka wa o Kamehameha 1, aole paha he mahinaai nui e like me ia mahinaai i keia wa; no ka mea, ke ulu panpu mai nei no ka nahelehele iloko o na kuleana liilii o na f kanafka Hawaii, aole pau i ka waele ia. No ke aha la ? No ka paiauaielo no kekahi; a lilo nui na kanaka ma ka lealea, e wuiho ana i na loi kalo na na lio, bipi, a me ka puaa e heki wale niai no. ' Aole hni he pau o na mahinaai i ka mahiia 1ka wa kahiko, koe nuiakuno. Aka, pehea

ka nui ona kanaka ika wa kahiko ? He lehulehu a paapu.

Ma ka mooolelo o ka laenaela i ka wa i hooluhiia’i lakou e Parao; ua maopopo loa,

o ka hana mau me ka honikaika ana i kela la keia la, oia kekahi mea e mahuahua nui ai ka lahuikanaka; nui no ka poe hanau i ka wa i hooluhi loa ia’i ka Iseraela, aoleokanamai ka lehulehu o ka I«eraela; he uuku wale no ka poe iho ilalo i Aigupita, a i ka puka

apa mai, ua lehulehu loa. Heaha la ka mea roui ai ka poe hanau ? O ko lakou hana mau ana, a hooikaika i ka hana i kela la. keia la; ua maopopo, o ka palaualelo kekahi mea e keakea mai ai i ka hanau ana o na keiki mai na wahine Hawaii mai.

Ina .he oiaio ka mea i olelo ia ae nei, o ka palaualelo kekahi kumu i emi ai ka hanau ana* alaila o ka hana mau me ka hooikaika i keia la ka mea e nuiai ka hanau ana. A ina hpi o ka hana maume ka roeaj mahuahua nui ai ka Iseraela; alaila, o ka palaualelo no ka mea i emi ai ka. hanau an4 ma Hawaii nei. .V; Ao| ( e i, pau na mea e keakea ai ika hanau -..ana.; m*hope e hai hou aku au. mahalo. Na MINAMINA.