Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 19, 11 August 1858 — PALAPALA HOIKE MAKAHIKI. [ARTICLE]

PALAPALA HOIKE MAKAHIKI.

i ka Percsidena o ka Papa Hoonaauao, 1858. H e t v 4 . Ka pono i loaa mai ma na Kala liilii o ke Aapuni ' Aole be Knnawai kula a hiki i ks makahiki 1841: hc kula nae mamun aku, na na misionari i kokua, a o na'lii ka poe i kokua nur. lloko o 1841, u* kau )ia ke Kanawai mua no na kula, a iloko o 1846, ua hoololi hoa ia, a oia mau no, a hiki i keia wa me ka hooponopoho hou ana no uae Da ao ia na kula ma ka olelo Hawaii, a na Hke ke ano me ke ao ana iloko o na kula o ia ano ma na aina e; oia hoi. ma ka heluhelu, Kakaulima,. Palapala ai* na, Helu, Mooolelo, a pela'ku. Ua htia na makahiki 17, a oa pooo paha i keia maa:iwa f e mma ihope, i ka hana ana iloko o na kuia. a me ka «nea i loaa mai, a mc na aaea i hoololna paha •Ma kanioa'na ikekahi noao olek>, v iloko o m nupepa, ua poho ke dal* i haawiia no oa kola, he kupapau wale no na kulao ke Aupuai; a ina peia* «a pooo no e kanu koko. No laiia, «a pono no k« nioau, heahakapoooi teaa nāiikaī na tnrio? Ēia m. - Ua aoia.- M kaaaka e heluheia ma kaokk Uawaii. AoI« meae hoole ia moa. Ua hai

mai o Kikeke, ko*u mua ma keia oihana, m kuna‘pal'<pala makahiM i ka Ah:*oleIo o f846, ua 70.000 paha o>na kanaka Hawaii i ike ika , heiuhelu palapnla ia wa. Ua huli ina buke ma ka olelo Hawaii, he 80 a keu nn huke, wahi ana. Ma ka’u palnpala makahiki i ka Ahaolelo o 1854, ua hai aku nu, mn nn kumu imaopopo ia’u, ua aueane ekolu hapaha o na kanaka Hawaii, i ike i ka heluhelu palapala, a ua oi aku keia mnrrtua o ka poe iko ma kekahi mau moku o Amenka Oka poe ike ika heluhelu, un ike no hoi i ka helu ; ua akamai no hoi ike kakkhlima; :»o!e hoi he mea i mnkemake nui ia e na kamnlii Hawaii e like me ka Holu. • •> He mea pono ke ololo »ku, o na huke o kela kanajta kanlana o W. Colburn, o kona Heluj nauu nae ka mea i oi aku mamua o na huke % pau no ka hoala’na a me ka hoopololei aua i jka noonoo o na knnaka Hawaii • O ka ike i jloaa mai ma na Palapala Aina, Mpōolelo, me ika Hulikanaka, aole e like me ka'ike m« iu mau mea i olelo ia maluna, ua loaa nae kauwuhi ike malaila, a ua hoomahuahua ma ha Apan:i kahi i holopono ai na kula. Ua maopopo i ka Ahaolelo, ka wniwai oka ike i ka heluholu, a me ka loaa.mai, o ko naauao i na kanaka Hawaii malaila, oia kekahi kuinu o ka holo mua ana o keia lahuikanaka ma ke kaii K >nawai, ka hanu pono, n me ka pule, a me na mea a pau e naauao ai, oukou ka poe i ike i keia. I ko’u monao, o na kula kekahi kumu nui o ka pomnikai o keia labiii> kanaka iloko ona makahiki 20 i.hala iho nei, » ua ike k< lehulehu i ka heluhelu, a i ole pela, heaha ka pono o ka haawi ana i n& kanuka i Kumukanaw.ii, a m« ka balota ana, n*me ka noho ma ka jure, ke ike ole na kanaka i ka heluhelu ? A ua maopopo np raa ka hana aiia, ua maluhia ka aina ma in hanu ana. Ua maopopo paha ka pono o na kuia o keia Aupuni, ke nana l<akou i na lahuikanaka e ae ma keia mouna, e like rae Bornbora. Owai ka mea oi ka haauao ? Ua lohe ko Borabora, he i.O makahiki inainua o ka lohe o ko Hawaiinei. i ka olelo a ke -Akua; a ua huli i ka aoao Kristiapn ; a ua nui ka poe ike i ka heluhelu ; aole nae i hoomakaukau ke Aupuni olaila, i na kula no ni kamalii a pau loa o ka aina, e pau lakou i ke ao i>* ; a ina ua pololei kuu lohe, neinahema lakou i ko Hawaii nei poe ‘kanaka, ma ka makāukau o ke Aupuni, ina ka waiwai, mn ka hana, ma ka ike a me ka noho kuouaoono ana Ma ka Palapalo hiakahiki o ka Papahoopauao o Nu lokn no 1856, ua hapai ia na kul» o ia kulanakauhaie, no na mea i hoike ia imua ō ka Ahnolelo Beritania iloko o ka palapala a . Edewada Twistl;ton, Malaila. ua oleloia no ka maikai ona kula o Ameiika IIui, ua oiaku ke akamni a me ka loaa, o na luna Araerika m&mua o ko B>*ritania. Olelo no ia o ka holo mu» ana o na kanaka Anierika ma ka na&uao, me ka holo like ole o ■ ko Beritania, oia ka mea i oi aku ai ka ikaika o kela, m >mua o keia ; a olelo hoi o Mr, Twistl> j ton, penei: “O ka mea a’u e hai aku ai ina kannka o Beritani« a pau loa, o ka naau'o o na kanaka Amerika, ka mea e oi aku ai kalioioholo moku ana o ko Araerika poe fh9roua o ko kakou. Ua maopopo, no ka mahuahua oka ike o na kan >ka Ameiika mamua o ko Berila-, uia; aun oi aku no hoi ka Joaa no ka halihali ana i waiwai kalepa. Eia no nae ka mea nui ma keia mea, no na Kanuwai maikai. ua ala mni ma kela aoao o k« Aielenika, lie lahni loina, o ke koko hookahi, a me ka olelq hookoki,. me ko kakou ; a ua like ke akamai n» ka lakou hana, a ua oi ka ike o ka nui o lakou, t me ka inu rcma j»le, mamua o na laina o ke 6eritania. U« ike maopopo kakou, oka ' o)e ont Inina ame na Kapena hoi, ka mea IM % aku »i na mea hooholo m«ma o Amenkai, «a- ; mua oko Beritania. Hookahi mea e pan r «i ’ n keia emi ana o na luina Beritani», malalo o ko 'J Amenka Hui; eia no, e hooii>aika kakoa iemi ' 1 ole ka maikai o na knla o kak»m, mahope o n4 knlao Amerika Hui ”* ; ' Nohila, e hiki oo iakakou keolelop«ltin» ‘ ka Uhuikanakn Hawaii. U« K»a« Hi ? fafc^f K ‘ i ' na kula anpuni ma *>a maknhiki be aku mmnui o n& lahuikanaka ♦ aē Mf« keik ; moaoa, no ka naauao oia fioi, o ko Bora- - bora, Nuailaoi, Savaii, ua loaa ia l«k«wki ? olelo a ke Akuo ; aole nae « makaukau #« '* n kolm o ke aupuni, malaila, aole nae mtf ka hooholomoku ka oi, tna kt holo ta*ir6 iia' 1 ' hana nawan a pau. Oke kmmi •ka kole *"■' mua ana n na kanaka Hn*«ii,V kou, ne na kula nn o kakou. I7a ’ kanaka a pau, e heluheiu, « e oniiiU, ua heolaha i« na j»alapafa aiītt"«r« • E fi»n* f>. O H r aaaoae • ao loka, oo 1W6.

_ : ? • •' ' *■ a ua noho inalu hoi malalo o ke Kumukana\fc'ai a me na Kanawai Ua kokua nui no hoi na kula o ke Aupnni i i ka maluhia o ka’aina. Ua hnouluulaia na kamalii a pau, mai ka makahiki t a i ka 14, nu n» hapakolu elua o ka mak ihivi. iloko o na kula, aua aoia malaila. Ua iI(eJakou inu kanawai maluna o lakou; a nolail'a, ua makaukau lakou, e nnho malie malalo o ha kanawai mahope. L T a kaii ka lei maluua u lakou ika wa opiopio. Owai ka mea i )ohe ina kunakn Ha•waii, e hoohaiinai le a:ua a e kipi ana i na’lii i keia wa ? Ina poino ke kanaka, holo koke no ia. ika Luna Aupuni; a Ina iko pia, pono no. | 1 Ina iUo ole, oke oki no ia ; rtoho no ia mc ka ■ hoomanawanui. Ua makemake no ke kanaka i ka hoopii a me ka hoopaapaa, aole nae hewa malaila, ke hoho oia malalo o ka mnlu o ke Ka-j nawui O keia nno m ilami» Kanawai, no ka mea i hele i ke kula i ka w i kamalii no. i Aka hoi, e pono paha e noonoo i ka pono a I nie ka hewa o ka haawi mahuahua nn i i ko dala no ke ao ana ma ka olelo Beritania. Ua manao ka Papahoonaauao e hoonui i ka haawi «k- na malaila, a e ho- mi iko na kulainaoli. Ina pola ka manao o ka Ahaolelo, e pono e hoololi ae i ke Kanawai no ia mea, i mea e hiki ai i ka Papahpona mao e hoolilo i kau wahi o ke dala Auhpu kula malaila, a e hanaiano. Ua manāo no ka Papahoonaauao e hiki no, 'ke lawe i kauwahi o ka auhau kula e pono :ū na kula Beritnnia, ine ka hoohemahenm ole hoi i h;i kulamapli, ma kekahi māu. Apana. Aka, oka hoololi i ke Kanawai ka mea e hikiai. E pono e hooikaika mau kc Aupuni c ao i na kamalii a pauloa,* e like me k‘a hana mamua, ma na kumu mua p ka naauao, ina ka ol«lo Ha waii, a hiki i ka wa e loaa ai ka olelo oi aku ka maikui i keia.. Make hewa ke waiho loa i ka olelo Hawaii i keia wa; hiki ole loa no. .na nui ko -Jala, ehiki ai, pono no e hookomo i na kamalii > pau iloko o na kula haole, e paa malaila, a io-a keia ololo maikai. no ka mea, ua komo nui ke»a olelo iloko onā hana nia keia pae aina. Iloko olail ika wniwāi.- hohonu ioa. Aole nae hiki i keia wa. Aole nui ke dala c hiki ai Ina i haawlia ke dala a pau loa p ke Aupuni no nft kula Beritania, aneane lawaole, ho ke ao ana i na kamalil a pau o Hawaii nei ma ka olelo Beritanin : a ina hoi I lilo malaila kc dala a piu loa i haawiia no ka Oihana Aopalapala, aole no c lom na kula he kanalima, i aoia ma keia olelo Beritania. !n« he kanalinia, elua paha kausani haumana wale i komo iloko; ina he 40 haumana ike kula hookahi/ Mai elima a umi makahiki, ka pono no ke keiki Hawaii ilokP <j*ke kula haole, iloaa ai ka makaukau; a pela ,na kamalii 7,000 i koe, e noho wale ana.’me ke kula ole, ina ma ka olelo Beritania wale no na kula ? Nolaila, aole pono "ke manao c h;ialele loa I ke a«» ma ka ole]o Hawail, i keia wa, e like me ’ka olelo a kekahi Nupepa. Aole no e komo keia mannp iloko o ka poe noiau, e imiana i na • Kanawoi o pono a| ka lehulehu. Ua komo loa ka olelo maoli iloko o ko ke kanaka ola, aole ,hoi htki ke hoololi koke ae, a nalowale lo» ia olelo, a lilo loa ka lahui ma ka olelo e. He hana loihi ia ma na aina a pau ; a pela hoi ma Hawaiinei. \ I kuu wa rna Amenka Hui, ua nana au ina Kulaoui, ame na kuja liilii ota :»ina; h ua nui n* mea i loaaia’u, kupono kehaiaku ia ookou, a manao hoi au e hookomo maanei; aua wniho nae au no ka loihi o keia palapala, me ka maoao e hoolaha mahope.