Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 9, 2 June 1858 — MOOOLELO HAWAII.—Helu 9. [ARTICLE]

MOOOLELO HAWAII.—Helu 9.

No ka Puuhonua. He lehulehu na oihana e poino ai ka noho ana o na kanaka ma ka pae aina o Hawaii nei i ka wa kahiko, aole nae pela ka Puuhonua, he wahi mea ia e pomaikai ai ka noho ana. He wahi ia e pakele ai na kanaka i ka make. Ina i holo aku ka mea lawehala, ka pepehi kanaka paha, ka aihue paha, a me ka mea nana ka hana ana i kekahi kolohe e ae, a komo aku iloko o ua Puuhonua la, alaila, palekana oia, aole pono iki ke komo ana o ka mea hoopai hewa iloko olaila, a e hoopai aku i ka lawehala, no ka mea, aia ka lawehala maloko iho o ka malu oke akua o ua wahi la. Ma ia wahi no hoi ka noho malu ana o ka poe hele ole i ke kaua. O ka poe noho kokoke ana i kahi e kaua ai, aole nae komo ae lakou i ke kaua, hele lakou a komo aku i ka Puuhonua o na kane, na wahine, na keiki, a noho maluhia lakou malaila a pau ke kaua, alaila, hoi hou lakou i ko lakou aina ponoi. O ka poe pio ma ke kaua, oia kekahi poe e holo ana malaila, a komo iloko, a ua palekana lakou. Ina i komo aku ke alii, a ka alihikaua paha iloko olaila me ka manao e hoopai i ka poe pio, a pepehi paha ia lakou, alaila, pepehi koke na kahuna nana ka malama ana i ka Puuhonua i ua alii la a make oia, aole ona pakele, no ka mea, ua manao paa ia o ka poe pio e komo ana iloko o ka Puuhonua, aia lakou malalo o ka malu o ka mea nona ka Puuhonua, a maloko o ia wahi kekahi mau hale a lakou i noho ai a make ke alii, alaila, hoi

lakou, a noho ma ko lakou aina. Aia ma na Mokupuni a pau o Hawaii nei ka Puuhonua. Ma Kauai kekahi, ma Maui kekahi, ma Molokai kekahi, a pela aku no. O ka hale o Keawe kekahi Puuhonua kaulana loa, pela no ka Puuhonua ma Waipio, aia ma ka Mokupuni o Hawaii laua elua. He wahi akea no ka hale o Keawe, a ua puniia i na pa pohaku kiekie a laula. He huina aha loa ke ano ili a 119 anana ka loa, a 67 ana na ka laula, a 2 anana ke kiekie, a 21/2 anana ka manoanoa o ka pohaku. A maluna o ua pohaku nei ua kauia na kii he nui wale a puni, a maloko o ka pa ekolu mau heiau, he 2l anana ka loa o kekahi heiau, a he 10 anana ka laula, a me kona kiekie 11/3 anana no ia. Ua oleloia, ua kukulu ia ae keia Puuhonua i ke kau ia Ke awe, he 270 makahiki mamua aku i keia waa kakou e noho nei, no ia mea, ua kapaia mai oia ka hale o Keawe. Eia kekahi; ma kekahi mau Mokupuni, ua hookaawale ia kekahi mau aina, a ua kapa ia lakou na Puuhonua. Pela o Kaluaaha, a me Mapulehu, a me na aina e ae o Molokai. I ka wa ia Kamehameha I., ua holo mai kekahi, poe kanaka mai Hawaii mai, a pae ma Molokai, ua pepehi wale ia kekahi poe o lakou, a ua holo aku kekahi poe ma ka nahelehele, a pee aku no ka makau i ka make; aka, i kekahi poe, ua holo aku lakou ma Kaluaaha, a komo ma ua aina la, ua pakele no lakou, aole make, aole hoopai ia, no ka mea, he Puuhonua o Kaluaaha. O Olokui, oia kekahi Puuhonua ma Molokai, aia no ia ma Koolau o Pelekunu, he wahi puu ia; malaila no e pakele ai kekahi poe ma ke kaua ana. Penei i olelo ia, i ka wa i kaua ai na kanaka ma Pelekunu, o Molokai me ko Maui, i ka manawa aole i huipu ia o Molokai me Maui, ia wa holo aku na kanaka o Maui i Mo lokai, kaua pu no a hiki ma Pelekunu, a hee ko laila poe, pii aku no lakou iluna o ua puu la, aka, ike ka poe i lanakila e pii ana na kanaka iluna o ka puu, hahai aku lakou mahope, a i ko lakou pii ana aku mahope, olokaa mai na kanaka maluna i ka pohaku, alaila, pau loa i ka make ka poe e pii ana mahope, a pela i pakele ai lakou a pau, nolaila, kapa ia mai ua puu la ka Puuhonua. O ko Maui poe Puuhonua, o Lahaina kekahi, a o Olowalu kekahi, a o Poopuupaa ma Waihee kekahi. Ma ia mau wahi no e pakele ai na kanaka ke komo. Aia ma Kauai o Keoneakahaamaluihi ka Puuhonua no Waimea, a me Mana, a me na aina e pili ana ma Kona. O Wailua ka Puuhonua ma Puna a me Koolau a me Haalelea, a me Napali. No na Heiau. Ua maa na kanaka kahiko i ke kukulu ana i na heiau. Aole nae like loa ke ano o na heiau a pau. He okoa ka heiau a kanaka, he mau heiau nui ka na alii, a he liilii ka heiau a na kanaka. Ina ma kahakai ka heiau i kukuluia ai, he Kuula ia, a he Koa kekahi inoa, a ina ma ke kula he Pohakuokane ia. I ka pii ana o na alii a me na kanaka e oki i na laau, o na kahuna ka mea nona ke kuhikuhi ana i na alii, a na na alii e olelo aku i na kanaka, a hiki na kanaka malalo o ke kumu o ka laau, hoomoe i ka puaa, niu, aahu, ia-ula, moku ka laau, kauo i kai, make ke kanaka lawehala ilaila, a kukulu ka Pouomanu, oia ka pou ma ke kihi o ke kua o ka hale, a ako na kanaka a paa ka heiau, hana ia ka unu, oia kahi e kau ai ka lele o ke alii.

I ka hana aha i ka heiau a kanaka, he pa ae no i wahi pa poepoe, a o kahi o ke akua kii hookiekie ae ia wahi, a maluna o ia wahi e kau ai ke akua kii, ua wahiia i ka aahu ulaula, a i ole ia i ka aahu keokeo paha. A o kahi o ka mea nana e mohai aku, hoohaahaa iho ia wahi. Ina he hewa nui ko ke kanaka, alaila, mohai aku i ke akua i ka aahu, ka puna, ka niu. A penei ka pule nna, “ Eia ka ai, e ke akua, e Kanehekili, e Kanewawahilani, Kauilanuimakaehaikalani eia ka aahu, eia ka niu, e nana mai i kau pulapula.” O ka heiau a na alii, he heiau nui ia, na na kanaka i hana kekahi mau heiau. Ua kapa ia o waho loa o ka heiau, he Kipapa, a o Kahalepahu, a maloko mai, ua kapaia o Kailiili, oia kahi kokoke mai i Kapaehumu, a maloko mai o Kailiili. ua kapaia o Kamana, oia no hoi Kapaehumu, a maloko mai o Kapaehumu, ua kapaia Kamoi, oia ka ae ana iluna o ka luakini, a me ka anuu. Ua hookaawale ia na keena oloko, okoa kahi o ke kahuna, okoa no hoi ka-

hi o ke alii. I ke ahiahi e komo ai ke alii ka heiau, ua kapu loa ka heiau, aole kanaka maalo malaila, a ina maalo kekahi mea malaila o ka make no ia. A ia ahiahi a ke alii i koino ai iloko o ka heiau, ia ahiahi e ku ai ka aha, a i ke kai ana o ka aha, he kapu loa ia wahi, aole ae ka ilio, ae no, o ka make no ia, pela no hol ke kanaka, ae no ke kanaka, o ka make iho la no ia i ka pepehiia. A ina i.kani ka manu, o ka hewa iho la no ia o ke kani ana i ka aha A ina holo lea ke kani ana i ka aha, alaila, moo ke kahuna ilalo, a nana i ka lani. Ina i paapu ka lani mai o a o, a koe o waena, alaila, olelo ae ke kahuna, “popo kapi,ka paakai, aole i akaaka ka mea e hee ai na kela noao mai paha, na keia aoao aku paha.” Aka, ina i nana ke kahuna a i paapu mai kela aoao i ke ao, aole ao o keia aoao, alaila, olelo ke kahuna, aolepono ke hele i ke kaua. Ina i kapu ka heiau a noa, ina i hele i ke kaua a i make ke alii o kela aoao, kau ia ma kona wahi i heomakaukau ia ai, oia ka lele, oia ka wa a ke alii i lanakila e hoi ai i ke alii i pio ia ia. I ke kau ana o ke alii i make maka lele, he puaajpa ka aoao akau, a pela no hoi ma ka aoao hema o ua alii nei, a apo iho kona mau lima maluna o na puaa ma kelk aoao keia aoao, haawi aku ke kahuna i ka puaa liilii i ka waha o ke kii, a i ka ia paha, no ko lakou o ke alii a lakou i hoomana ai, ka moa nona ke kokua ana ia lakou, a lanakila. O ko Hawaii kii i oi aku kanuio Waialeele, o Kawalakii ko Maui. O Puukohola, o Kupalaha, a me Mookiui, o heiau ma Kohala Hawaii. O Ahuena, o Keikipuipuiahuena, a me Hikiau i Kaawaloa ma Kona, o Wailehua, Halulukoakoa ma Lahaina, o Popoiwi, Kanemalohemo, a me Loaloa, ma Kaupo, ame kekahi heiau ma Hana, Maui Hikina. '