Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 2, 14 ʻApelila 1858 — Olelo hooholo a ka Ahakiekie. [ARTICLE]

Olelo hooholo a ka Ahakiekie.

O Levi Haalelea kue Daniel Montgomery Hoakaka ae la ka Lunakanawai o Robertson i ka manao hooholo o ka Aha,penei: Ke hoopii mai nei o Haalelea. i mea e maopopo ai ke kuleana n ka hopu ia ana i hoopaapaaia e ka mea kue e D. Montgomery, a e loaa paha ia ia kona poino no kona hoole ia aole make hopu ia ma kauwahi o Montgomery, ma Puuloa i Oahu nei. Mamuli o ka hoike una, o ka aina o D. ,Montgomery, ka mea kue, he wahi apana ia o ka ahupuaa o “Honouliuli,” a ua kuaiia e Isaac Montgomery ke kaikuana o ka mea kue,/i ka makahiki 1849, no M Kekauonohi mai, ia manawa, he wahine kane make oia. a mahope iho, i ka makahiki 1851, make oia, me ka waiho ana i ka aina o “Honouliuli” a me na waiwai e ae i kana kane mare hou a oia ka mea hoopii ma keia hookolokolo ana. O ka palapala hoolilo aina a M. Kekauonohi ia Isaac Montgomery, ua kakauia ma na olelo Hawaii, a me ka Beritania, a o Frank Manini ka hoike. Eia na mea i aeia e na aoao elua : Ua aeia o D. Montgomery, oia ka mea nona ka aina i keia wa e noho nei Ua ae mai hoi o D. Montgomery , ua hoo kapu oia ia Haalelea a me kona poe, aole make hopu i ka ia ma kahi i hoopaapaaia.. Ua ae mai hoi o Haalelea, mai ka wa i kakauia’i ka palapala hoolilo e M. Kekauonohi, ua pau ka noho ana o kona luna ma Puuloa, a hooki hoi i ka lawaia a e hookapu ia mai ke kohola e ku pono ana i ka aina o D. Montgomery, a make o M. Kekauonohi. a o Haalelea hoi, aole oia i hoike mai i kona manao e hopu i ka ia ma ia wahi, a i keia manawa iho nei. A mamuli o keia mau mea, manao ae la o D. Montgomery ia ia ponoi wale iho no ke kuleana hopu ia ina kahi e ku pono ana i kona aina. A manao aela hoi o Haalelea ia ia ponoi wale iho no a me kona poe e noho ana ma “Honouliuli” kuleana e hopu ia ma ia wahi; no ka mea, i kona manao, aole i loaa ia D. Montgomery ke kuleana i hopu ia ma waho ae o na mokuna o ka aina/ana i kuai ai me Kekauonohi. l ko kakou hoomaopopo ana i ka mea nona ka pono a me ke kuleana o ka hopu ia ana. he pono heluhelu i ke kanawai. Ma ka aoao 35 o ka buke Kanawai mua, olelo Beritania, penei ke kakauia ana: “Ke lawe nei ka Moi o ke Ahi nui i na wahi ia noloko ae o ka lima o ka poe i loaa, mai Hawaii a Kauai, ke haawi hou aku i kekahi hapa na na kanaka, a i kekahi hapa na na konohiki a i kekahi hapa hoi nana ponoi no, Eia na wahi ia a ka M i e haawi nei na na kanaka, o na wahi ma waho ae o ka Puukoa. penei,o na wahi Kilohee, o na wahi Luhee o na wahi Malolo, a me ka moana mawaho ae. A o na wahl ia mawaena ae o ka: Puukoa

a me ke kahakai, na na konohiki ia a me na kanaka o ko lakou aina, aole no na mea e ae.” A mai ia wā mai, o ke kuleana hopu ia o ka wa kahiko, ua pau. I keia manawa he kanawai i kakauia. Ma ke kanawai o ka makahiki 1839, o ke kuleana o na konohiki a me na hoaaina ua hooponoponoia ma kauwahi, a pela no a hiki i ka makahiki 1846, a ma laila ua hooponopono hou ia. E nana i ka buke mua aoao 90 a hiki 92. pauku 1 a

hiki 7. Eia na pauku pili pono: Pauku 2 O na wahi ia, no na puukoa aku, a ina aohe puukoa, he kahi no mile no ke kahakai aku, ma ke kanawai, oia no ke kuleana ponoi no o na konohiki no na ka aina e pili ana ma ke ano kahiko, aole e mea ia i na konohiki i ko lakou kuleana hopu ia, aia mamuli o na kanawai e kau ia mahope.” “ Pauku 3. I ka manao o ke kanawai, no na konohiki no ka hopn ia ana no lakou iho a me na hoaaina ma ko lakou aina iho; a e hopu no na hoaaina i ka ia o na konohiki malalo nae o na mea i oleloia ma keia kanawai.”

Mamuli o keia kanawai, o na wahi hopu ia apau, e moe ana ma waena o kahakai a me kuanalu ma kai aku o ka ahupuaa o “Honouliuli,” oia no ke kuluana ponoi o M Kekauonohi, nona no, malalo nae o na kuleana o na hoaaina e noho ana ma ia ahapuaa.

Oia na kuleana o M. Kekauonohi i kona wa i kekauia’i ka palapala hoolilo aina ia Isaac Montgomery; a eia ka ninau ua loaa anei ia ia, ia I. Montgomery, kahi kuleana hopu ia ma ia wahi, i kela palapala hoolilo aina?

Ma ka aoao o ka mea kue, o D. Montgomery., manao oia e holo ana kona aina a i ke kai hohonu mawaho ae o ka papakoa e hookomo ana i kauwahi ia a pau o ke kono hiki e kupono ana i ku aina i lilo ia Isaac Montgomery. Ua oleloia, okoa ke kai hohonu, okoa hoi ke kai papau mawaena o ke kuanalu a me kahakai. Aka, ua maopopo aia ka mokuna oia aoao, aia no maloko ae o ka papakoa; no ka mea, penei ka olelo ana: “aole nae e hookomo ana i ka papakoa mawaho.”Nolaila, ua maopopo ia makou aole i komo kauwahi hopu ia iloko o ka aina i anei ia a i hooliloia ia Isaac Montgomery. A olelo mai la ka loio o D. Montgomery, ua lilo ae la ke kuleana ia o M, Kekauonohi ia I. Montgomery me he mea apana la o ka aina ma keia olelo ana, “ a me na mea paa a pau e waiho ana maluna iho, a me na mea e pili pono ana,” aka, i koʻu manao, aole e pili pono kela mau huaolelo. i kauwahi o ke kai.

Ua olelo ia hoi, o ka hoopau ana o M Kekauonohi i kona luna ma Puuloa i ka wā i lilo ai ka aina a hiki i ka manawa i make ai aole i hopu i ka ia, ma ka pu koa kupono i ka aina i lilo ia Montgomery, a pela no kana kane o Haalelea no kekahi mau makahiki oia na mea e maopopo ai ka manao o M. Kekauonohi, a o kona manao ia hoolilo loa aka i kela wahi ia, a i kona kuleana a pau i loko olaila. Aka, aole e pono ke manao wale aku ma ia mea, i ole e kakauia ma ka palapala hoolilo, aole e maopopo. Aolu i lilo kekahi kuleana ia o M Kekaur«inlii ine he nn a apaiia la o ka aina i kuai ia ia Is.iac Moiilgornei‘y. Mn ka olelo inauh wule no i lilmai. Ina palia nia ka pala.'ala iioolilo, io.lioolilu oi oia i ka ahupnaa a pan iiui nu im'kuna i aiiaia a puni me ke -komo nlo*o kauwalii ia niaJ<!i_oleh*, aohe maonopo ka lil i ana o kauwahi ia u o kona kuleann muiaiia

I ko makonwnnnao', aolo i honlilooM Kckaooaoln i kokiilū a|t«ma o knhi ia, a i kukalii ii kona kul* ana |ionoi ia lsua<! Alontgom»My; e.in lioi ko makou manao, i ka wn i loaa’i ia I. ,Mont»ornery ke ku'ean « o k.mwahi o l<:i ahiipiia'a y ‘‘ H'oiiouliiili.” ua loaa i«l ia no. hoi kek.ihi kuieana h>i|> i ia me he hoaaina la, e like iue na kaiiaka e ae e noho ana rna ia ahupuaa. (K rtaua ina Olelo ne Like, Vol ’i, .Statute Lavv3, pagc 7U -'l N > ka uia-ip >po oie <> ka poino i. loaa la Haalelea, noUiila, oka poino i inanao wale ia ka pono. hooholoia na ka mea hoopii ke ko i ka

ia hope o ke kau hookolokolo. Elima dala ka poino me ke koina. A. B. Bates, Loio no L. Haa'elea. J. Montgimery, loio no D. Montgomery.