Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 2, 14 April 1858 — HE HOOOLELO BERITANIA.—Helu 44. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

HE MOOOLELO BERITANIA.—Helu 44.

Ke au ia Iakobo II. M.H. 16-5 Lilo mai ka Duke o Ioka i alii, ma ka inoa o Iakobo II. He Katolika ia, i aoia ilaila e kona makuawahine, a ua ikaika kona manao mamuli o ka pope. Hele mau aku no ia i ka pule mesa. A hoouna aku oia i lunaolelo nona i ka pope, e haawi ia ia iho nona, a e hoomakaukau i ka aoao e hookomo hou aku ai ia Beritania iloko o ke aupuni Katolika. Hoomaka hou iho la ka Duke o Monemouta, ke keiki manuahi a Kale e ohumu kipi. Ua kalaia iho nei kona hala ia Kale mamua, a ua kauohaia e haalele ia Beritania, a e noho ma Holani. Kipakuia aku oia, e ke alii o Holani, no ke noi ana mai o Iakobo, hele aku no ia a noho ma Berusela. Aka, no ka hoomanauia malaila e Iakobo, kupu kona manao e kipi maoli ia ia, a e kaua no ke aupuni. Ua punahele loa o Monemouta i kanaka o Beritania. Kokua mai ka Duke o Agila ia ia, a hooholoia ka manao like o laua, e kipi laua. Ma Enelani o Monemouta e pae ai, a ma Sekotia hoi o Agila e hele ai e hoohuli i na kanaka kaua. Pae mua mai o Agila ma Sekotia, houluulu ae la i na koa 2,500, a kukala aku la i kona manao, e huli mai na kanaka a pau maona la. Aka, i ke kue mai o kekahi poe koa o ke alii ia lakou, holo liilii aku na kanaka o Agila, e haalele ana ia ia, a holo malu aku o Agila, a pee. Ua loaa no ia i na koa o ke alii iloko o ka wai nenelu, o kona

poo wale no mawaho. Ua laweia'ku oia i Edineboro, a malaila ua hoopaiia i ka make. Ia wa, ua pae o Monemouta i Enelani ma ka aoao hema, me na kanaka he haneri wale no. Aka, no ka makemake nui o na kanaka ia ia, a me ka hoowahawaha o laokou ia Iakobo, ua heluia lakou he elua tasani na kanaka mahope ona. A hiki mai ia i Tanetona, ua lilo lakou i na tausani eono. No ka mea kaua ole ua hoihoi aku oia i na mea he nui loa o ka poe i pili mai i kona hue. I kona komo ana i ke kulanakauhale, ua kukalaia oia i alii, a ua hala ka wa pono ke kaua, i ka wa e noho ana i ka hoaliiia iloko o na wahi.

He nui ka makau o Iakobo i keia mau kipi ana. A lohe kela i ka nui o kanaka e pili ana me Monemouta, manao iho la ia ua lilo kona aupuni. Kiiia'ku na poe koa eona ma Holani, a ua haawiia'ku na koa ekolu tausani malalo o Feversama laua o Churchill, e pale ae i ka hele ana mai o Monemouta i Ladana. Hoomoana lakou i kahi e kokoke ana me Beridewata, a malaila manao iho la o Manemouta e hoouka kaua, a e hoolilo i koma ola i loaa'i ke aupuni. Kipaku aku lakou i na koa o ke alii mai kahi a lakou i hoomoana ai, a kokoke lakou e lanakila. Aka, no ke auhee wale o Lo Kalei me na hoohololio ona, ua puniia o Monemouta, a mahope o kona kaua ana i na hora ekolu, holo aku hoi lakou imua o na koa o ke alii. Ua pepehiia na kanaka ekolu haneri i ke kaua ana, a he tausani paha i ka alualu ana. Pela i pau ai keia kaua i hoomakaia me ka makaukau ole, a i hanaia me ka nawaliwali.

Holo aku o Monemouta he 20 paha na mile, a make iho la kona lio malalo ona. Lele ia ilalo, a haawi aku i kona lole i kekahi kahuhipa, e kuai ana i na lole o ke kahuhipa i lole nona. Hookahi wale no ona hoa hele. A pau ke aho i ka pololi a me ka luhi, moe iho laua i kula, a uhi iho la i na launahele maluna iho. Ua loaa ke kahuhipa e aahu ana i na lole o Monemouta, ua ikekia ko laua aoao i hele ai. Huli ikaika na alu alu ia laua, a ua kokuaia mai lakou e na ilio alualu. Ua loaa laua ma kula i na ilio, me na papapa maka ma na eke o laua i ai na laua. Ua laweia'ku o Monemouta i Ladana. Malaila i palapala aku ai i ke alii e noi ana i kona ola. A no ka makemake o ke alii e ike i kona enemi nui, ae mai la ia. e hele aku o Monemouta e ike ia ia. Ilaila, kukuli iho la o Monemouta a apo iho la i na wawae o ke alii, e noi ana i knoa ola. Haawi mai ke alii ia ia i kekahi pepa e hai ana i kona hanau manuahi, kau iho la i kona moa malalo. Alaila pane mai ke alii, no ka nui o kona hala, aole e hiki ia ia ke kala ae. Ike iho la o Monemouta, aole mea loaa mai na ke alii, ku ae la ia; a hoi mai iwaho me ka hanohano.

-He nui ke aloha a me ka uwe ana o kanaka ia ia i kona make ana. No ka makau o ka mea oki poo, he nui kona hahau ana i kona ai me ke koi, aole i okiia koua ai. A hoolei iho la ia i ke koi ilalo, Kauoha aku la ka Ilamuku e lalau hou iho i ke koi, a e hoopau iho i ka hana. H« nui na hahau hou ana i ke koi, a kaawale ka ai. Aka, o ka lunakanawai.a ke alii i hoouna aku ai e hookolokolo i na kipi, o Jeferie kona inoa, ka mea i hoopai'ino ia lakou. He

naau koikoi loa kona, a ua ona ia i ka raina i kela la i keia la, o kona hookolokolo ana. He elua haneri me kanalima kumamakahi o lakou i make i ka liia; na kane na wahine kekahi, a ine na keiki hoi kekahi. He nui loa aku hoi ka poe i 1awe ia i ka aina e, ua kuaiia i mau kauwa hooluhi.

(M H. 1686)Ma na mea o ka ekalesia ua koikoi loa o Iakobo i kana ana. E noho ana kekahi kahunapule Kaukā Sharp ma Ladana, a i kana olelo koe i ka pope, hoohewa kela i ka poe huli i ka pope, mamu li o na olelo hoohuli a ka poe kahuna Katolika, Huhu no Iakoba i kēia olelo a Sharp, a kauoha kela i ke kahunakiai o Ladana, e hemo ia o Sharp, mai ka oihana kahuna..

Aole i ae mai ke kahuna kiai i ka ke alii Nolaila, koho kela i aha hookolokolo, e hookolokolo ai i na kahunapule lawehala, e haawi ia lakou i ka mana maluna o ka ekalesia Enelani, e hoopai ai. Imua o keia aha, ua hookolokoloia ka lunakiai o Lādana, a ua hemo ia kana oihana ae, o laua pu me Sharp Mahope, hoopau oia i na kanawai e papa ana i na papa hoʻomana like ole ma ko ke aupuni ekalesia i mea.'e noa ai ka hoomana ana a na Katolika ma na wahi a pau o ke aupuni Kukala kela, aole e hoopaaia na hoomana kue i ko ke aupuni. I mea e hoopan ai iknna hana, hoouna aku la ia i lunaolelo i k:x pōpe ma Roina, e haawi niiii i kona auponi mumuli ona. Aka, .»a ike no ka pope i koiiu wikiwiki n’nn, e poho auanei ko ke alii iiianao, a kauoha mai kelii ia .ia, e akahele; n» ka mea, aole i hiki mai ka imimiwH e lilō .n o Bentanm nona O kii hann malie, me k.i wikiwiki ole. ka mea e hiki ai, wahi a ka pope.

Ua aeia hoi na Katolika, e kūkulu i na hale ma na wahi a pau a lakou i makemake ai. A ua hoolaaia na lunakiai Katolika eha, maloko o ka halepule o ke alii, a ua hoounaia e kaahele i ke aupuni, e hoohuli i na kanaka ma ka aoao pope.

Hoohiki ke alii i kekahi kahuna Katolika, e loaa mai ia ia maloko o ke Kulanui o Kameberige ka palapala hoolilo ia ia i “Haku Oihana.” Hoole mai na kumukula a pau, no kona aoao hoomana. A palapala noi lakou i ke alii, e haalele i kona hoohiki, no ke ku ole i ke kanawai o na Kulanui. Aole i hoolohe ke alii i ka lakou noi ana. Aka, ua kenaia ka luna o ke Kulanui imua oka ahahookolokolo kahuna, a ua hemo ia i kona noho luna ana. Ua paakiki hoi ke Kulanui i ko lakou manao hoole, aole hoi i loaa mai i kela kahuna, ka palapala no ka Haku oihana.

Ua hakahaka ka oihana Peresidena o ke Kulanui o Magedalena ma Okeloda. A hoouna aku ke alii ia Fama kekalii kahuna pope, e kauoha ana i na hoa o ke kula, e koho ia ia i Peresidena. Hoole mai na hoa ia in, aole a kohoia, no ka mea, he kumu Katolika ia, a he kanaka hewa hoi. Ike o Iakoba, ua paa ko lakou manao e hoole ia ia, hele aku la ia ilaila, a kipaku aku la i na kumu o ke kula, a koe iho na mea elua wale no i ae mai i kana. (M. H. 1688 ) Kukala hou aku ke alii i kona hoonoa ana i na oihana pule n pau, me ke kauoha e heluhelu na kanaka a pau ia olelo kukala, iloko o na halepule i ka la Sabati. Kuikahi na kahuna aole e heluhelu ia olelo. Hookui na kuhuna kiai ehiku o Enelani, e lawe imua o ke alii i palapala noi,

e hoakaka ana i ke kumu o ko lakou hoole. Ua huhu loa ke alii, a kena mai ia lakou e hele imua o ka aha e hookolokoloia ai no keia palapala. I ko lakou ae ana, na lakou ia, ua lawe nui ia lakou a ehiku iloko o ke Towera, a malaila i hoopaaia ai lakou, a hiki i Ka la e hookolokoloia. Ua hoopiiia lakou i ke kipi.

I ka la 20 o Iune ua laweia mai na Iunekiai ika ahahookolokolo. Nui paapu na kanaka hooke mai ia lakou ma ke ala e noi ana i ka hoomaikai ia e lakou. Manao na kanaka a pau, e pili ana keia hookolokolo i ka pomaikai o ke aupuni. A pau ka hookolokolo, kauoha mai ka lunakaiiawai i ka jurc,* a hele lakou i kk keena jure, a malaila lakou i noho ai a ao ka po, e kukakuka ana. I kakahiaka ae, hoi mai ka jure iloko o kahi hookolokolo, e hai mai i ko lakou manao like. Hookuu mai lakou na jure i na lunakiai i ka hewa ole, Hooho mai ku aha nui oloko o ka hale, a hapai ka poe mawaho i ka leo olioli e hooho ana, a laha aku ka olioli ma na kihi a pau o Ladana. K hoomana ana na koa o ke alii nia 'ka papu o Hunelo. Ilaila ke alii iloko o ka halelole o kona alihkaua e ai ana. A lohe kela i na leo hooho olioli na koa mawaho, ninau mai i ka poe e ku ana ilaila, ‘‘ Heaha keia olioli ? ” Pane mai kekahi i ke alii, “ He mea ole wale no. he olioli no Ua hoopukaia o na Lunakiai.” Ekemu mai ke alii, “He mea ole anei ia ? Aka, aole lakou e pono ilaila.” la wa no, huli na manao o kanaka a pau ia Wiliama ke alii o Orane ma Holani. O ua Wiliama la ka hunona a Iakobo, i kona rnare ana me Meri, ke kaikamahine a Iakobo. He alii koa ia, a mai kona wa opio mai kona hooikaika ana ma ka oihana koa, e pale i na pilikia mai kona aina aku. He nui na wa i puui oia i na pilikia, a no kona ikaika, ua pau ia mau mea i ke paleia’e He nui na enemi ona, a lilo ia i koa kaulana.

Ike pono mai o Wiliama i ke ano o ka hana ino ana o kona makuahonowai, a me ka inaina nui o na kanaka o Enelani ia ia. Ua hai pono ia mai na mea a pau i hana ia ma Enelani ia wa. I ka wa e eha ana ka manao o ko Enelani, i ko Iakobo hoopaa ana i na lunakiai iloko o ke Towera, palapala malu aku na’lii a me na luna o Enelani ia Wiliama, e hele mai me. na koa ona, a e kokua aku lakou ia ia, e kipaku aku ia lakoho mai ke aupuni aku. Ae mai la o Wiliama i keia noi ana. 1 ka wa i hoomukaukau ai o Wiliama i keia holo ana, ua nui na moku ona, a e ku ana lakou ma ke awa. No ka ikaika o kana hana ana, hoolimalima oia i na moku lawe koa ekolu haneri iloko o na la ekolu. Holo mai kela me na moku 500, a me na koa he 14,000. Aole i ikea kahi e holo ana keia' aumoku. A ike mua na Beritania ia lakou e holo ae ana, manao iho la lakou, ma Farani lakou e pae ana. A hala na la elua, ku , mai la o Wiliama ma Torebei ma ka hema o Enelani. i ka la 5 o Novemaba. M. H. 1688. I kona komo ana mai iloko o ka aina, me kona kaua, kahaha iho la ia ia i ka hapa o na kamaaina i hui mai me ia. No ko lakou makau ia Iakobo, a hoomanao iho la i ka poe i make ia ia, i ka pae ana mai o Monemouta, a pio ia Iakobo, ko lakou makau, a lohi i ka hui ana me Wiliama. Ia ia i na la he umi ma Eketa, e kali ana i ka poe kamaaina e hele aku i ke kokua ia ia.

a kokoke ia e hoi ae i kona mau moku,hele aku la io na la na mea koikoi he nui, a mahope iho, ala mai ko ka aina a pau e kokoke ana na hookui me ia. O naʻlii, na kahuna, na lunakoa, a me kekahi poe kauwa a ke alii i kuikahi i ka ahaolelo ia Iakobo. O Lo Kakila kekahi lunakoa kiekie, oia kekahi i haalele ia ia me kona poe koa mamuli ona O Ane ke kaikamahine punahele a Iakobo i male me Keoki o Denemaka, a ike iho la ia i ka haalele nui o na kanaka, oia me kana kane kekahi i hele aku la. A lohe kela ua hele laua me kona poe punahele, nui iho la kona eha. Na ke Akua wau e kokua mai wahi ana, ua haalele mai ka, na keiki ponoi aʻu.” A ike iho la ke alii i kela la i keia la, e haalele mai ana na kanaka e pau ia ia, hoolohe kela i ka poe a ao ana ia ia e holi mai ke aupuni aku. Hoouna mua aku la ia i ka na wahine i mare hou iho la, me ka laua keikikane, uuku e holo i Farani ma ka malu o Lui, ke alii o ia aina. Hahai aku la hou . oia mahope i ka po, no ka makau i ka hoino ia mai. A lawe pu me ia i ke Sila nui o keaupuni, a hoolei iho iloko o ka muliwai, i kona holo ana i kai ma ka waapa. 1 kekahi la ilio, ua hei ia ua Sila la i ka upena a kekahi lawaia, a ua hoihoi ia mai i Ladana. Ua loaa hoi ke alii, e ee ana maluna o kckahi moku, a ua hoopaaia e ka haunaele kanaka. Aka aole lakou i malama i malama ikaika ia ia, a ike kela, ua kiai pono ole lakou holo hou aku no ia a loaa ka moku, pakele ola aku no ia a pae aku, ma kahakai o Farani. Malaila aku ia i hele ai a hiki ma Parisa, a halawai me kana wahine, i hiki e ilaila. Ua hookipaia laua e Lui a ua haawiia ka hale e noho ai. Aole ia i hoi hou mai i Enelani, a hiki i kona la make. Pomaikai wale o Beritania i kona hemo ana.