Ka Holomua, Volume I, Number 4, 25 ʻOkakopa 1913 — KA MOOLELO WALOHIA O HAINAKOLO KA UI O WAIPIO AME KA WAI O HIILAWE [ARTICLE]

KA MOOLELO WALOHIA —: o :— HAINAKOLO KA UI O WAIPIO AME KA WAI O HIILAWE

Kakauia e KA-LAMA-KU-I-KE-AU KAAHIKI

MAHELE V. KA HUAKAI IMI ALOHA I KA AINA O KUAIHELANI

( Hoomauia ) O ke ala ae la no ia o ua mau koa nei a huli hoi aku la no Waipio. O Mailepakaha ma hoi, haalele iho la lakou i kauhale kamaaina a iho nui aku la no kahakai. He mea wa-wa hoi ia na ua poe kamaaina ala o ka hale a Mailepakaha ma i kipa aku ai. "Ea! Pakele maoli kakou mai pau i ka make, ina kakou i hana aloha ole aku nei i keia poe kaikamahine. Eia ka o na 'liiwahine opio no o kakou. A pomaikai nohoi kakou no keia hookipa malihini ana mai nei ia lakou." Ia wa olelo mai la kekahi o ua poe ala: "He piha ui maoli no ko kakou mau aliiwahine. Aohe ka hoi he wa, o ko'u miki aku nei ia e hoopapa i kekahi o lakou. I ka ono aku nohoi i ka mea maikai la, hele a monimoni ka puu. Ina paha pela ka hiki ana mai la o na koa, o ko kakou pau no ia i ka make." A wahi hoi a kekahi i pane mai ai: "Hele ka hoi ka leo o na 'liiwahine opio o kakou a like loa me ka leo o kela poe manu nunui e auau ana iloko o ke kahawai o kakou i ke ahiahi nei, a kakou i manao aku nei o ka manu kupua o Kiwaa me na pokii manu ona. O ka mea pahaohao nae, he pahee ko lakou nei mau kikala aohe hulu, a he hulu manu hoi ko ko lakou ala mau kikala a hala ilalo. Malia paha, he hulu kapa'i wale iho no." "He mea oiaio hoi kau;" wahi a ke konohiki aina. "O ka leo, o ka leo o ke kanaka, a o ke kino nae, he kino manu. O ko'u manao ia oukou, e kapa kakou i keia wahi o "Waimanu." Ua hooholo lokahi ae la lakou ia manao o ke konohiki, a pela i heaia ai ia wahi ma kela inoa a hoea mai i keia wa a kaua e halawai pu nei e ka makamaka heluhelu. I kapaia mamuli o ka auau ana o na kaikaina o Hainakolo me na ahu hulu manu, a manao kuhihewa ai na kamaaina, ua lapuia ke kahawai o lakou e ka manu kupua o Kiwaa ame na pokii ona. Ia Mailekaluhea ma hoi i hele mai ai a hoea i kahakai, ike mai la lakou i ka makuahine hookama ia Kaauna e ku ana i ka lae kahakai. O ko lakou nei hele loa aku la no ia a hui me ua makuahine ala, a o ko lakou kala-

moe like aku la no ia no kahi a ka makuahine i huna ai i na ahu manu o lakou. Ia wahi, hoaahu hou mai la o Kaauna i na koloka manu o ua mau ui 'la o ke owawa pali o Waipio, a haalele nui iho la ia Waimanu hele mai la lakou a hoea i kahi i kapaia i keia mau la o "Kaka-au-ki " He hulaana pali keia. Ia nei, olelo mai la ka makuahine ia lakou: "E! aohe alahele o keia wahi. Aia ke alahele la, maluna o ka waa. He hulaana keia, a he moana holo kela na "kanaka-o-kai" ma, na ka pihi nui lalakea, ka mano niuhi. Nolaila, ia nei oukou e a'u mau kaikamahine e a'o ai i ka lele. E lele oukou a haahaa ka pali kahakai a kakou e ku nei, a mailaila ae, lele loa ae oukou iwaho o ka moana. A mai waho mai hoi o ka moana, hoi hookikaha mai oukou a loaa au iloko nei. "Ke ike ka hoi au i ka la'ila'i o ka maikai o ka oukou ue ana, a mohala pono na eheu i ka wa e upa'i ai, alaila, ha'i aku au ia oukou e a'u mau kaikamahine, i alahele manu ko kakou alanui e lele ai a hoea aku i na hono elua ma keia huli aku nei, a mai ia mau wahi aku hoea kakou i Pololu. A mai Pololu aku hoi kakou e pii ai iluna a komo kakou i ka uluhala o Neue. O ko oukou lele loa no ia a kau i ka puu o Kauiki; a mailaila aku kau oukou i Oahu iluna o Puuiniki. Ma ka huli mauka oia puu, o Kahaluu ia; kahi nona ka oleloia ana ma ke mele a kahiko: Aloha Kahaluu i ka ua Poaihale Oia ua wa-wa i ka lau o ka hala Ke loku 'la i Ahuimanu Ke kilohana o ka maikai A he maikai no—e, A hue e. "A iluna o keia puu e nana aku ai oukou i ka waa o na kaikuaana o oukou i ka holo ae i ka moana, a ke ike oukou, alaila, e lele no oukou a kau iluna, o ka waa." I lawa no a pau keia mau olelo a Kaaunaikahakoiwailani, o ka hao ae la no ia o ua poe kaikamahine nei i ka lele, ke upa'i ala na eheu, upiki na puapua, ke hele ala a koiuiu iluna lilo. Ua hala ae la lakou maluna o ke kiekie o ka pali kahakai, a ia wa lakou i nee ae ai iwaho o ka moana. Oia hele ko lakou a koliuliu mai a Kaauna aku, alaila hoi hou mai la lakou a loaa ka makuahine e kali malie ana no ia lakou. Ia lakou i hiki mai ai, pane aku la ka makuahine: 'Ua maikai ka oukou lele ana. Ua makaukau loa oukou aohe hemahema i koe. Nolaila, ea; mamua no auanei au e lele ai, mahope ae no oukou; na oukou nohoi ia e koheoheo like ae mahope." Pau no neia mau olelo a Ka-

auna ia Mailehaiwale ma o kona lele aku la no ia, a lele aku la nohoi na kaikamahine mahope. O ko lakou nei lele ia a hoea i Honokane-iki, a mailaila aku a Honokane-nui, a haalele no hoi i na hono elua hoea lakou nei i Pololu. I ko lakou hoea ana aku e heenalu ana ko laila poe ike a ma-kau ia hana. O kane ame ka wahine, pela nohoi na keikikane ame na kaikamahine nepunepu o na kino. Ia wahi i olelo mai ai o Kaauna i na kaikamahine: "Aole kakou e pono ke hele mauka nei o ka aina, o hookanikanipihe mai auanei kela poe e paapu mai la i kahaone ame kela poe nohoi e kikakaha mai la i ka pa-ka nalu. Nolaila, e hoomamao loa mai kakou iwaho moana, a ike kakou i ka Lae o Keawehala e oni ae ana i ke kai, alaila, ilaila ka hoi kakou e hekau ai." O ke a'oa'o nohoi ka ka makuahine i ua poe kaikamahine ala, o ka ae nohoi ka lakou nei. Alaila lele aku la lakou nei iwaho lilo o ka moana. I ka ike ana mai o na kane ame na wahine o Pololu i ka lele ana aku o keia poe manu kino nunui mai kumupali ae, ua hookani ae la lakou i ka pihe ikuwa a haalele wale ma na hono hulilua o ua owawa kaulana nei: "Auwe ka poe manu nunui e! Auwe ka manu e! Aia la ke lele ala iwaho o ka moana lilo!!! He keu ka hoi keia a ka la manu! Me he ala, o Halulu keia ame Kihalani, na manu kani halau e ka'i ai ka aha, ame na pokii o laua. He lohe olelo wale no, akahi no ko kakou ike i na manu kupua o Kawai a ka nunui launa ole." Ke lele ala no lakou 'la i ka moana, eia no keia poe mauka aku nei o ka aina kahi i hookanikani pihe ai. Aole a kaua nana ana e ka makamaka heluhelu i keia mau uwauwa a nei poe no Kaauna a me kana poe kaikamahine hookama e lele ala i ka moana-kai-uli kai hohonu, aka, e hoomau aku kaua i ka nana ana i na kaikamahine hookalakupua o na pali hulilua o Waipio ame ka wahine hele pali hulaana o Ka-ka-au-ki. Oia lele ko lakou nei i ka moana a oni nohoi ka Lae o Keawehala i ke kai me he manu la, huli mai la o Kaauna a olelo mai la i na kaikamahine: 'Aia ka ihu la o ka auwaalalua o na kaikuaana o oukou ke hookokoke aku la i ke kumu o ka puu o Kauiki. Ua hiki no laua e hele mua ana, na oukou no ia e huli aku mahope nei a hoea i Oahu, kau oukou apau iluna o ko laua waa. Aia ka Lae makani o Keawehala ke oni mai la me he kaupu ala no ka moana,

nolaila, e hoi kakou iloko a hekau i ka nu'a hala o Neue." O ko lakou nei huli hoi mai la no ia no ka aina, emoole ia miki ana mai a lakou hoea ana i ka lae kaulana o Keawehala, a ilaila hekau na puapua o ua poe manu nei. A oia ka Kaauna i pane mai ai: "E hanai aku au ia oukou e a'u poe kaikamahine. Eia ka ai a ka manu la e ai ai a piha ka opu, o ka pua hala; a nolaila mai kamawae oukou. E ai oukou e mao a, hele aku he loa ke ala. A maanei au e hookuu aku ai ia oukou e imi i na kaikuaana o oukou." Ai iho la o Mailepakaha ma i ka pua o ka ha1a ■ pa a maona, piha ke ke m... la na opu me he opu ala o ka manu. A pau ka lakou hooulu hula ana, honi mai la o Kaauna a lakou pakahi apau, a olelo mai la. 'E hele oukou a mai hopohopo. I lele oukou a i maloeloe na lima o oukou i ka upa'ipa'i, laau na oloolo wawae i ka ueue, alaila, hoiamo iho no oukou iloko o ke kai a ea ae iluna, alaila, o ka pau no ia o ka maluhi o na lima ame ke kino, a hoomau no oukou i ka lele ana. O keia ke kumu o ko'u hooluu wai mua ana aku nei ia oukou i kahi e kapaia aku ana rna keia hope o Waimanu." Uwe iho la o Kaauna me na kaikamahine, a pau ka uwe ana, o ko lakou ala lele aku la no ia no waho o ka moana kai o Alenuihaha e kikaha ana iluna o na auiui ale o Alenuikawahawaha me he Iwa 'la. Ia Mailepakaha ma e lele nei ma ko lakou kino maoli me he mau manu ala, eia no o Kaauna ke pili aku la mahope o lakou ma kona kino lau makani, ka hana a ka hookalakupua, ka helena a ka wahine o na pali hulaana, lawe nihi malie i ka welelau lima i ka lelehune a na ale o ka moana. He u'i hoi tau.