Ka Elele, Volume 8, Number 20, 5 Kekemapa 1853 — KE KANAWAI [ARTICLE]

KE KANAWAI

No k'e oki ana. HOAPONOIA IVOVE. 2,1853Nokamea, huikau a me ka pohihihi na Kanawai e noho nei no ke oki mare ana, no ka leliulehu o na kanawai no ia mea, a he mea pono hoi ke hooponopono i keia mea, no ka mea hoi ua haawiia ka mana e oki i na mea he lehulehu. Nolaila. E hooholoi a e ke Alii me na ’Lii a me ka Poeikohoia o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Aha’olelo kau Kanawai ; pauku 1. R hiki no i ka Aha Kiekie, na Aha Kaapuni, a i kekahi o na Lunakanawai Kiekie ma ke keena, ke hoopau i ka mare ana, ma ka hooholo ana i ka olelo i mea paa ole o ia mare ana, no kekahi o na kumu i oleloia malalo iho, ina ua maopo'po i ka wa i rnare ai. 1. No ka pili o ko laua koko iloko o na tlegere eha ma ka hanauna; 2. No ka hiki ole o laua, a o kekahi o laua paha, i ua makahiki i aeia ma ke Kanawai e mare. 3. He wahine oki ole ia ka ke kane e ola ann, a ina h’e kane oki oleia ka ka wahine e i ola ana, a ina pahA i okiia kekahi o laua mamna Hiamiili ō kona hewa iho, a e ola ana ke kane mua a wahine mua paha, ma ia mahawa. 4. Ina he kaniaka no ka aina e mai ke knne, aole oia i hana i na mea i oleloia ma ke Kanwai i mea e paa ai ka inare ana me ka wahine o keia Aupuni. 5. īna he hupo, a pupule paha kekahi o laua i ka wa i mare ai. 6. Ina ua kina kekahi o la\ta, a hiki ole pnha ke nohō ma ke ano mare no ka nnwaliwali, a no kekahi kumu e ae paha e pili ana i kona kino. Pauku 2. E hiki no i ka makua, a makuahanai paha o ka mea malalo o na makahiki i oleloiā ma ke kanawai ua oo; a ua hiki no i kekahi mea i aeia e ka Ahahookolokolo no kona pili ana i ka mea opioprō, ke hoopii e hoopau i kekahi mare no ka hiki ōle aku o na mea mare i na makāhiki i aeia ma ke ka

nawai e maie; aole nae e hooleia kekahi ma- j re no ka hoopii o kekahi mea i rnare i kona wa kupono e mare e like me ke kanaWai, aole hoi e hoopauia ka mare ke maopōpo ua noho pu rna ke ano mare mahope o ko laua wa pono e mnre, e like me ke kanaWai. Pauku 3. E hiki no ke hoole ika mare ana ma ka olelo hōoholo, ke maopopo he wahine ka ke kane, a he kahe ka ka wahine I paha i oki ole ia; ma ka hoopii ana o kekahi o na mea i rnare hope ia, oiai e ola ana laua elna; a rna ka hooj)ii ana paha o ke kane miia -a o ka wahine mua paha. Pauku 4. Ina i hoopunipuniia ke kahi wahine e rnare i ke kahi kane mea wahine e ola ana, me ka mnnao he kane wahine ole kela, he kuleana kona no kekahi mahele o kona waiwai; a e loaa no ia ia ma ka hōopii nna i mua o kekahi Lunakanawai Kakau ma kona keena; aole nae e oi aku ka haawina mamua o ka haj)ako!u o kona waiwai lewa, a me kona waiwai paa. Pauku 5. Pela no na kamaiii i loaa mai ma ka rnare kue i ke Kanawai e kuleana like lakou i ka waiwai paa a me ka waiwai lewa o ko lakou mau makua e like me na keiki kupono maoli i ke Kanawai. Pauku 6. E hoopauia ka mare 'ana o ka hnpo, a me ka pupule ma ka hoopii mai o ka mea noonoo pono o laua; a ō kekahi hōahanau 0 ka mea pupule, a o kekahi mea i aeia e ka Ahahookolokolo e hoo]>ii no kona ano pili ika mea pupule, a i o!e ia ma ka hoopii ponōi o ua pupule nei, ke loaa iaia ka noonoo pono, aole nae e hoopaiia keia mare ke maopopo ua nolio pu ma ke ano rnare, he kane he wahine, mahope o ka loaa ana o ka noonoo pono i ka pupuie. Pauku t. 1 lia i hoolnia ka mare no ka hiki ole aklr i na makalīiki kupono, no ka pupule a me ka hupo paha o kekahi; a! :ila e manaoia nō na keiki ua kupono ma ko kanawai, oia na keiki a ka mea i kupono i ka wā 1 mare ai. Pauku 8. Ina i hooleia ka mare hewa no ka pili loa o ke koko o na rne:i mare; a no ka hana ole paha a ke kane hō haole, e like I me ke kanawai hoopaa i ka mare ana me na wahine o keia Aupuni; alaila e mnnnoia na keiki i loaa mai ma ia marc ana. he poe ke- j iki knpono ole i ke kanawai. ■ Pauku 9. Na ka mea i poino wale no 1 e hoopii e hoopau i ka mare nō ke kina o kekahi, a e hōopii no oia iloko o na makahiki elua mahope iho o ka mare ana. Pauku 10. Aole no e hoopukaia ka olelo hoole i ka mare no ka olelo a me ka hooiaio ana o na mea marc wale no. Ma ia mau hoopii, na ka Aliahookolokolo e koi aku i na , mea e ae e maoj)opo ai, ua oiaio no na kumu a laua i hoike mai, i mea e pau ai ko laua ■ mare ana. Pauku 11, E hiki i ka Ahahookolokolo Kiokie, a i kekahi A hahookolokolo Kaapuni, I a me kekahi o na Lunakanawai o ka Ahakiekie i ma kona keena, ke liaawi i ka palapnla hooki , i ka mare, nō na kumu,i hoakakaia malalo j iho.

1. No ka moekolohe o kekahi o na mea j mare. 2. O ka haalele mau o kekah’i mea mare me ke kinnu ole a ha'Ia na makahiki elima, e lilo no ia i kumu hooiaio no ka moekoloho ana, a e hiki no i ka Ahahookolokolo niamuli o kona manao he pono, ke haa’wi i ka palapala ōki no ia kumu. 3. Elima makahiki ma ka aina e, aole hoi i loheia; oka hoopaiia ike kanawai, ame ka lioopaaia i ka hao a pau kona’ ola, a elilna makahiki paha a keu, a ua manoia ma ke Kanawai ua make, ke noiia, oiai e noho paahao ana, a mamua o ke kala ia ana. Pauku 12. Ina i aeia ka mōekolohe, a o ka hewa e ae e lilo tne ka moekolohe, e ka mea i hoopiiia, aole r.o e haawi ka Ahahookolokolo i ka palapala oki, mamua o ka luaa ana o kekahi mea e ae e maopōpo ai ka hewa o ka mea i hoopiiia. Pauki; 13. Ina i maopopō kā moekolohe ana a o ka hewa e ae paha i like pu me ka moekolohe-, e hiki no i ka Ahahookolokolo ke hōole no na kumu i oleoia malalo. 1. Ina e maopopo ua hanaia ka hewa ma ka hana ana a me ka ae -pu ana o ka mea hoopii. 2. Ina ua kalaia ka hewa e ka mea i poino; a ua maopopo ia kala ana ma ka noho pu ana paha o laua, me ko laua ike 5a mea. 3. Ina aole i kalaia ka hewa, aole hoi i nolio pu ma ke ano mare; aka hoi, aole no i hoopii iloko o na makalnki elua, mahope iho 0 ka ike ana ōka mea hoopii ika hewa ana 1 hoopii ai. 4. Ina i maopopo ō ka mea hoopii kekahi mea i heWa ma ka mōekolohe, a ma ka hewa i like pu, oia hoi ka hewa, ina ua ikeia mamua e ka ma i hoōpiiia, iua ua pono no ia ka mea hoopii, a ua loaa iaia ka |)alapala hooki. Pauku 14. īna i okii’a kekahi kan : e no ka moekohe aol'e ia h'e mea ’e kupono ole ai kana man keiki rna ke kanaWai. Pauku 15. Ina i okiia kekahi wahine no !<a m.oekololic, aole ia he mea e knpono ole ni na keiki ike kanawai; aka hoi, ina i haohaoia ua mau keiki nei, na ka Ahahookolokolo e imi a e hoomapopo ike kuponō ame ka oie o ia mau keiki ike kanawai. E manaoia kela | mau keiki a pau, ua kupono a m.iopopo ko I lukou hewa. Pauku 16. Ma ka haawi ana i ka palapai la oki mare no ka moekolōhe a hewa eae o ia ano paha o ke kane, ō hiki no i ka Ahai liookolokolo ke hoōholo okoa no ka mea i hoopiiia, i mea e malama ai oia i na keiki i loaa ma ka mare ana: a e kokua no hoi i ka wahine i ola nona, e like me ka manao o ka Ahahookolokolo na pono; me ka nana nae i j ka waiwai ona kane nei, me ke &no ame ka noho ana o lakou a pau, a nie na mea a pau ! e maopōpō ai ka ponō. pai ku 17. Ma ka hoole ana i, kh mare, a | hoōpukaia aua paha ika palapala oki mare, I e hiki no ika Ahahookolokolo ke hooholo i i olelo okoa, ana inlanaoai he pono, no ka | malama ana, kiai ana, a fhē kā hoonaauao | ana ina keiki opiopiō a ria hiea i okiia, n e i hooholo no hoi i ole lo nō ka makua nana e malama i ua mau keiki nei, a o kekahi pnha o

lakōu; a e hiki no hoi i ka Ahahookolokolo i kela m'anawa keia manawa ma ho|)e, ma ka hoo'pii ,o kekahi o na makua, ke hoololi ae i ua olelo hooholo nei no na keiki, a e hooholo i olelo hou no l'akou e like me ka mea maopopo ia lakou, ma ka nana i na makua a me ka ])ono' o na keiki. •Pauku 18. A hooholoia ka palapala oki mare no ka moekolohe, a hewa e ae paha oia ano o ke kane, ina he waiwai paa ka ka wahine, a waiwai lewa paha a ke kane i haawi ia ia a ua loaa paha ma kona hooikaika ana,‘ua haawiia j)aha iaia ma ke kauoha a ka mea make, a me ke ano e ae no; nona paha ia waiwai no ka make ana o kekahi hoahahau, alaila nona wale no nona loa kela waiwai j)aa a me ka waiwai lewa a pau loa. paūku 19. A hoolioloia ka palaj)ala oki mare no ka moekolohe, a me ka liewa e ae 0 ia ano o ka wahioe, na ke kane kona waiwai lewa, a iaia no hoi ka laua waiwai paa a pa'» k'o laua ola; a ina i loihi aku ko ke kane ola i ko ka wahine, a na looa hoi kekahi mau keiki hanau ola rio ko laua maie ana, na ke kane no kana waiwai paa a j)au kona ola; aka hoi, e hiki no i ka Ahahookolokolo ke hookaawale i kekauwahi waiwai no ka wahine 1 okiia, rio loko.ae o ka waiwai paa a ka wahine. i mea e oīa’i nona, e like me ka manao 0 ka Aha he pono. Pauku 20. Aole kuleana o ka wahine i okiia no ka moekolohe, a hewa e ae j)aha o ia ano, iloko o ka waiwai j)aa a kana kane, aole hoi ona mahele iloko o kana waiwai lewa. Pauku 21. A hooliolo ka Ahahookolokolo 1 olelo okoa e maīama ai ke kano i kana mau keiki, e hoonaauao ia lakou, a e hookaawale i waiwai e ola’i kaua wahine, e hiki no i ka Ahaliookolokolo ke koi aku iaia e haawi mai i j)alapala hooj)aa no ia malama ana, a me ka haawi ana i kela waiwai malaila; a ina i haawi ole ia palaj)ala hoopaa, aole e hana oia, a o kona hope paha e like me ia, a maluma ole oia i kana mau keiki a me ka wahine; alaila e Hiki no i ka Ahahookolokolo e laWe okoa i kiuia waiWai lewa, a me ka uku hoolimalima, a me na loaa a pau ma kona waiwai pad, a e haawi na kekahi Kahu e malama. a e lioolilp hoi ia waiwai lewa, a me na uku hoolimalima, a me na loaa o kona waiwai paa, no ka malama ana i na keiki a me ka wahine, e like me ka manao o ka Ahahookolokolo ua pono i kela manawa i keia manawa. Pauku 22. A okiia ka mare no ka moekolohe, a hewa e ae o ia ano. e hiki no i ka mea hewa ole ke mare hou; aka hoi, aole no e hiki i kamea i hewa ke mare hou a make ka mea i pono. Pauku 23. Ina i launa hou ma ke ano kane a wahine na mea mare mahoj)c o ke ok.iia ana no ka hewa; alaila e pili laua i na uku hoopai a pau i oleloia i loko o ke kanawai no ka moekolohe. NO KA UOOKAaWALE ANA 0 NA MEA MARE. Pauku 24. E hiki no ka Ahahookolokolo Kiekie, i kekahi o na Aha Kaapuni, a i kekahi o na Lunakanawai o ka Aha Kiekie

I ma kona keena, ke haawi i palapala hookaa- : wale loa, a hookaawale no kekahi manawa l>aha, i na mea mare. i ole e moe pu a e noho ! pu, no keia mau kumu i hoakakaia molalo iho. 1. No ka hana ino mau a kekahi o na mea | mare i kekahi. 2. No ka ona mau ana o kekahi o na mea mare. 3. No ka hoole ana o ke kane, aole malama i kana wahine ma na mea e pono ai kona ola. Pauku 25. Ma ka hookolokolo ana e kaawale ai kekahi e hiki no i ka inea i hoopiiia ke hoike mai i ka hewa o ka mea i hoopii; a ina maopoj>o ia i ka Ahahookolokolo, e hiki no ke hoopau i ka hookolokolo ana. Pauku 26. A hooholoia ka olelo hookaawale, e hiki no i ka Ahahookolokolo ke liooholo i olelo okoa e pono ai no ke kokua ana, a me ka malama ana i ka wahine a me na keiki, a o kekahi o lakou paha, i ke kane. a noloko o kona waiwai paha, e like me ko lakou manao ua pono, a me ka pololei. Pai.ku 27. Ina e liooholoia ka olelo hookaawale mau loa a no kekahi manawa palia, e liiki no ke wehe liou ia mahope, mamuli o na rula a ka Ahahookolokolo i kau iho ai, ma ka hoopii like ana nae o na aoaoelua, a me ko laua hoomaopopo ana i ko laua manao oluolu kekahi i kekahi. Pai’ku 28. E lilo keia i kanawai i kona la i hooholoia’i, a o ka Mokuna Umi o na Kanawai kahiko i kapaia. “JVo ka mare a me ka hemo ,” ame ka Haawina 2, Mokuna 4, A pana 1. oke Kanawai 2, o Kamehameha I I 1 i kapaia ,,A 7 o na mea hookiia, ame na mea i hookaawaleia me ke Kanawai i kapaia. “Hekanmoai hoololi i ke Kanawai no ka more ana a me ke oki ana-, i hooholoia i ka la 6, o lulai. M. H, 1852, a me na Kanawai a pau no ke oki mare, ua pau, a ma keia kanawai ua hoopauia.