Ka Elele, Volume 2, Number 10, 21 August 1846 — PALAPALA HOAKAKA NA KE KUHINA AO PALAPALA I HELUHELUIA I KA AHAOLELOHAWAII, IMUA O KA MOI, Augate 1, 1846. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

PALAPALA HOAKAKA NA KE KUHINA AO PALAPALA I HELUHELUIA I KA AHAOLELOHAWAII, IMUA O KA MOI, Augate 1, 1846.

N.i na’lii Ahaolelo, a me 'ka Pweikohoia e na Ma' kaainuna. No ke kauoha ana mai o ka Moi ia’u, ke 'waiho aku nei au imua o oukou i mooolelo no ke Aopalapala ana ma keia Pae Aina. Ua pau ka hoomakaukau ana i na hua e pai ai ka olelo maoli c na Misionari Ameii1va, ika Monede mua o lanuaii 18-22, a ia ila no ke pai ana o ka Piapa mua. Komo koke iho la o Kamehameha II, a me ke Alii Kauikeaouli, a rne Nahie.iaena, a mc na’lii e ae iloko o ke kula. Maiwua o ka

- pau ana o ia makahiki, kamailio pu iho 11 , lakou ma ka palapala iloko o ka olelo Ha| i waii. Kokoke pau ka makahiki, laliaakun , t kula, a komo ua kanaka o na’lii. I ka hop-S o ka makahiki 1824 hooikaika loa na’lii S , laha aku na kula a puni na aina a pau: ■! t ka uuku o na kumu ka mea i hiki ole ai. t Ika hoi ana mai o Kekuanaoa, ke Kia j aina Oaim, o Kanehoa, kekahi o ka po< Ahaolelo, a me kekahi poe e ae i make, j ko lakou hoi ana mai Beritania mai, hooi kaika nyj ka poe ao. la makahiki, paih kekahi mau poolelo, a me kekahi palapah . a ke Alii, a me Nahienaena, a me na’lii ( 1 ue. Ploomakaia ke pai ana ika olelo ak( • Akna i ka makahiki 1827 a i ka makaliik ’ 1832 paa ke Kauoha hou i ke pai ia, a ika 1 makahiki 1839 paa ka olelo a ke Akua ilo ko o ka lima o kanaka. i Pai mua ia kekahi mau pepa helu, ika 1 makahiki 1827; a hoakaka iki ia ka poepoe o ka honua, a me ke kaa ana ona mea oka lani 1824. Oke kanawai mua i pai ! '<> uia ka olelo Hawaii, no ke awa o Hono • lulu no ia, a paiia i ka makahiki 1825. 0 ; ke kauawai hoole i ka pepehi kanaka, ame . ka Aihue, a me iia hewa e ae, ua paiia l 1827. Paynua ia ka palapala honua 1832, L a mai ia nlanawa mai ua laha aku na pala- , pala a nui na ono, iwaena o na kanaka he , nui loa. Pai mua ia ka Lama Hawaii ika makahiki 1833, a ma ia hope mai, ua oaiia l ,ia Nupepa ma na ano e ae, aohe munawa loihi i pai ole ia kekahi Nupepa. Aole i loaa pololei loa ka inoa o na hu- . ke i paiia ma ka olelo Hawaii, a me ko lakou nui, ua kokoke nae e like me keia hela, aole i komo ka olelo a ke Akua. Ina helu pakahi ia na aoao o na buke i ► paiia mainua o ka makahiki 1830. Aoao. Piiu loa na aono. 1830 148 1,500,000 mai 1830 a 1835 2,203 . 10,342,0(10 “ 1836 a 1840 4,663 22,347,000 1 “ 1841 a 1846 5,737 25,255,000 Hui pau loa, 12,751 65,414,000 Aole paha e emi mai na kanaka ike i ka heluhelu mai kela wa mai malalo o ke i 70,000. O keia poe a pau, ua loaa kekalii ; buke, a iua i mahele likeia iwaena o lakou a pau, alaila, loaa i kekahi kanaka, a me kekalii, 9,349 aoao, aole iiae i komo ka oleloa lvc

| ;ua iloko o keia helu. Elua pai ana ika dt) a ke Akua mai ka mua a i ka hope; he ui tausani ke pai hookahi ana, a pela no I kahi, a ekolu pai hou ana i ke Kuoha p. 'U, a he 50,000 ia. Eia na inoa o kekahi mau buke i paiia, I Ka Helunaau, Helu kakau, HoailonaheI, Anahonua, Anahuina, Holoinoku, AnaI aa. Anaili, Anapaa, Anetomia, Akeakamai, I eakua, Moohololiolona, HoikemanaAva. I ilaiaina, na Kanawai, a me na mea e ae. II ka hui ana he 80 paha buke. Mai I: manawa mai o ke kauoha mua ana a ii’lii e hoolaha i na kuia, i ka makahiki 1 124; ua malama nui ia na kula eke Aulini, a no ke Aupuni ka nui o ke kaumar. Mamua loa, ika makahiki 1836, mai o nui ia na kula o Hawaii nei e na mea >ikoi o na Aina e, a hoomaikai.mai lakou. Ua olelo mai kekahi Lunakanawai nui o Imenka Huipuia, o Kent kona inoa, nia !. Buke II aoao 199, penei. “O ka hoo|j ika ana i na kula ao, a me ka hooponoimo ana o ia mea ma ko Hawaii Pae Ai- ; he mea kupanaha,a he mea e mahaloia’i." I ka hoakaka ana i ka moolelo no ka pa|balamako Hawaii Pae Aina, ponoe hoaP kaia ka hookumu ana, a me ke ano i keI manawa o kekahi mau kulanui. I O ke kula i pili nui ia oukou, oia ke Ku1 Alii ma Honolulu. Ehiku makahiki mai ka hoomaka ana o ) kula, aia no ilaila na keiki a pau a na’lii j i, no ka mea, ua hanaiia no lakou. [) Ua hoopomaikai mai ke Akua ia kula. | >le i komo ka rnake iloko o ia pa; aole I i i hooki nui ia ka hana o ke kula nō ka I ii. Ua lilo na haumana & pau i ohana 1 okahi, a ohana lealea, a ua lilo lakou i I apili kekahi i kekahi, a pela no ka pili Iai na kumu. Ua manao mua ia ka hooI mu ana iloko o lakou, i ka manao i ka ] no, a me ka manao i ke Akua, no ka i ;a maloko olaila ka pomaikai o na hanau- ] e hiki mai ana ma keia hope aku ma ] iwaii nei. Eia ka lua oka manao, okc * aku ia lakou i ka olelo Enelani. Ua 1 ia ia lakou ia, a oi aku ke akamai o keIhi mau mea o lakou ma ka olelo Enelai mamua oko lakou akamai i ka olelo ] iwaii. Ona mea iao mau ia maloko o i kula Enelani, oia nu mea i aoia iloko u

iia kula. Ua hoomakaia kekahi mau mea 5 pili i ka naauao nui, o ke Anaaina, na mea ) wila, na mea hui, ke Akeakamai, ka hoaii lona helu, ke Aohoku, a me ka Mooolelo no na Aina e. , Ua holo mua na haumana, a mahaloia - lakou, a ua lealea ka lakou mau kumu; a - pono no ko lakou makua, ame ko keia aina , ke hoolana no lakou. A loaa mai ia lakou kekahi mau maka- ■ hiki hou; a kuoo, a hookumupaaia ka pono i me ka makau i ke Akua iloko o Ko lakou ] naau, alaila, aole e nele ke Aupuni i ka i mea i makemake nui ia, a me na’iii e pono - ai. Aia ke waiho la imua o lakou ka ike - hohonu, a me ka Letera a pau o ka olelo - Enelani i mea e pono ai, a i mea e lealea iai lakou. Aia ke kau nei imua oko lakou • alo ka mea hooikaika mau ia lakou i ka imi 3 akamai, a me ke kupaa ma na mea e hanoi hano ai, oia hoi ka makemake o ko keia - aina, a malaila e pau ai ko ke Aupuni he- - mahema. • Ua akaka no hoi ka hele mua o lakou i ka manao ana i keia mau mea. O Mika Kuke, laua mc kana wahine na - mea noho paa ma ke kula me ka hooikaika - nui loa, a i keia makahiki ua hoopomaikaiia ke kula i ke kokua maikai loa ana o Mi- - ka Thomas Douglass, he kanaka i ao nui ia a akamai loa. Ua mahalō aku ka poe a pau > i pili ike kula ia ia. He umikumamaono i hanmana i keia manawa, 8 kane, 8 wahine. Ua mahuahua ke dala i lilo no ia kula i • kela makahiki i keia makahiki. No ke - Aupuni ia dala $4,484 daia i ukuia i keia i makahiki iho nei, 1 Ua hookumuia ke Kulanui ma Lahainai luna i ka makahiki 1831, a i ka makahiki i 1835 loaa i ua kula nei ke kokuaia e ke - Aupuni, ma ka hoakakaia- nae ka mea e i pau ai. 1ka makahiki 1839 kokua hou ia ? , i a hookohu na’lii i ke kula, a hoonoho no - hoi i mau luna nana e kiai o malama ole ia i ka olelo i oleloia i ka wa i hookohuia’i. 3 Eia na mea i aoia’ku ma ia kula, oka i palapala honua no ka olelo Hemolele, o ka - Mooolelo Hemolele. o ka Mooolelo maoli - o ka Pilimua, o ka Hoailona helu, o ke A- > nahonua, o ke Anahuina, o ka Holo- ) moku, o ke Anaili. o ke Anapaa, o ke ) Anaaina, o ke Kahakaha kii. o ka Himeni

a nie im mea LiiKā e ae. Maloko o Ueia niau makaliiki he 15 i malamaia’i ua kula ja, he urni papa i komo, 36>3 haumana. Elua lianeii me kanaiwakumamahiku i puka iwaho, aole nae i loaa ialakou a pau ka palapala kmnu. He 42 i inake, a koe rnai 255 e noho liilii ana ia wahi aku ia wahiaku a puni keia pae Aina. Noloko o keia poe 108e «o nei ina kula kamalii, ia oka poe a pau; he 45 mea e hana nei i ka hana o ke Aupuni, he 31 i hana ole maia maumea, e hana maikai ana nae, o kekahi i kela mea, 0 kekaln i koia rnca; a o kekahi mau mea hou aku, e haua aua lalūnu i mea e pomaikai ai lakou iho, aole nāe ma ka meae kaulana ai ka pono. No keia inau mea i hoakaka ia, ua akaka ka pomaikai o na mea he lehulehu i keia kula, a ua kupono no i ke Aupuni ke aloha aku. a me ke kokua hou. Ua nui no ke kokua ana o ke Aupuni ia kula, a ua mahuahua iki no ka hkawi ana a na hanmana d ke kula, aka, o ko na Misionari lilo a pau i ka malama ana ia kula, ua 70.000 elala a keu, a i keia wa 4,000 a keu i kela makahiki keia makahiki. I ka makahiki, 1836 h.ookumuia ke kulanui no na kaikamahine ma Wailuku ma ka mokupuni o Maui. He wahi aina iki i haawiia, a hookohuia hoi e like me ka hana ana ia Lahainaluna, a haawiia ka malama ana i kela mau Luna ehiku. Ua uuku keia kula ika hookumu ana. O na haumana i komo mua, iwaena lakou o na makahiki eha ame ka umi. O na haumana 1 komo i ke kula mawaho o ia mau makahiki, ua komo lakou ma ke ano hoohala. He 25 dala i hookaawaleia no kela haumana keia hanmana, aole hoi i komo iloko olaila ka uku no ke ao ana, a no kahi moe, ano ka halekula. He 50 liaumana iloko 0 ia Uula, ke hoohalikeia na makahiki a pau. Oka helu ioi he 78 a o ka helu uuku loa he 34. Ua aoia na haumana i na mea mua i aoia ma na wahi e ae, a me ka helunaau, a me ka helukakau, a me ka palapala aina, ame na mea e ae. Ua aoia no hoi lakou i ka humuhumu, a me ka ulana kaukini, a o kekahi poe i ka hilo ropi. Ua nui ko lakou ao ana i na hana kupopo 1 na wahine mea kane, a me na makuahine. A o kekalii poe o lakou i nolio ma ial mau anp, ua pono ko lakou nolio una. Oka

i nui oke dala i lilo i keia kula mai kinohi mai i he 20,000 dala. i la makahiki hookahi no 1836 hpoma - kaia ke kula ohana no na keikikane m: • Hilo, ma ka Mokupuni o Hawaii. O k: ; nui o na haumana, ke hoohalikeia kekali manawa me kekahi, he 35 lakou. O k: 1 nui o na mea i komo mai kinohi mai, 22( l lakou. O ka loihi o ka noho ana ( ; na haumana iloko o kc kula ekolu ne ; makahiki. Eia na inea ku ike aka- , mai i aoia iloko o ia kula, o ka palapal: i Aina, o ka helunaau, a me ka helukakau - a me ka hoailona helu, a me ka Himeni - He 73 haumana o keia kula i hapaiia ina . keia kula, ai ke kulanui. He 30 i hooi kuuia i ao i na kula e ae, 6 i make, he 56 ; i koe maloko o ke kula i keia manawa, a.e . ke 55 keu, ua haalele lakou*i ke kula ne i ko lakou nmkemake, a i ole ia, i ka manaiwa ku ole ike ano mau. O kekahi mau . mea nae ua hana ma na mea e pono ai, , aka, ua manaoia ka nui o lakou, aole i kut pono ka lakou hana i ka inea i komo mai ai lakou ike kula. Oke dala i lilo i ka . malama ana i keia kula he 13,000 dala, aoi le nae i komo iloko o keia ka ke Aupuni i mea kokua, a me ka na kanaka. Ma ia wihi hookahi no he kula oliana . no na kaikamahine i hoomaka pu ia nonie i ko na keikikane. Ile 20 haumana, ao ka . waiwai e pono ai keia knlu. he kokua no . na kanaka nmoli, a ua na Makamaka aloi ha no na Aina e. He kula pualu ma Waioli, Kauai. Eha . makahiki mai ka manawa mai o ka hooma.ka ana ahe 50 haumana, maloko. Eia na > mea a lakou e ao nei, o ka hehihelu, o ka . palapala lima, o ka helukakau, a ine ko he- > lunaau, o na mea mua o ke Anahonua, a i me ke Aohoku o ke Akeakamai, hai ka i pono, a me ka olelo Enelani. i 14e kula mahiai i manao nui ia 5 a ano e ; maikai ai mamua ma Waialua ma ka Moi kupuni Oahu, na Mika Loke, laua o kana i wahine i malama, aka, no ka inake kohe . ana o laua, nele na haumana i ke kumu oIe‘ , a kuu wale ia ke kula. > Ke hoomoka hou nei ka j:oe Kalolika i . kula ina Koolau, Oahu, i keia makahiki no i|ka hana ana. Aia no hui ia Miku Makale (Aole i miu,)