Ke Alakai O Hawaii, Volume I, Number 40, 6 ʻOkakopa 1888 — Kulana Laulaha o ke Ola. [ARTICLE]

Kulana Laulaha o ke Ola.

{Laweia mailoko mai o ka iloike aKa Peresidena o ka Papa 01 a i ke Kau Ahaolelo o 1888.) Mawaena o na kumu e pili ana i ke kaohi ia o ka ulu hou o ka lahui llawaii, oke umi keiki, ma ko'u manao kekahi ona kumu nu. He kakaikahi loa o na keiki a na makua Hawaii maoli i hanau ola ia mai, a aohe no hoi i oi aku ko na hapa-haole. Ua lawelawe pinepine ia ke umi keiki, he mea hiki ole nae ke koho, oiai, aole e kii ia ana ke kauka no ka lawelawe ana, aia wale no a hoea i ke kulana o ke ano pilikia niaoli. O ke kumu a'o mua e loaa ana i kekahi kaikamahine opio i hiki aku i na makahiki kuponO no ka hoohua ana, oia no ke ano hana e kapae ae ai i t'a hapai, a ina e holopono ole ma ia hoao ana, alaila, o ka imi ana i kahi e hiki ai ke hoohemo i ka hua o kona puhaka iloko o ka manawa ioo ole. He jnea hiki ke kakau ia he mokuna okoa ehoike ana i ka moolelo o na ano lehulehu i hana ia i loaa ai keia hopena. He lehulehu na ano o keia mau hana, a he ano e loa a kupanaha mau ano lehulehu, a ma kekahi mau ano heakamai loa kekahi poe iSa hana a ko ka mea i makemake ia. A o kek:ahi kauka hou aku, ua kakau mai peaei: u Mawaena ona kumu maoli, e helu aku au :

"Ekahi :—Ka mai lepera. Elua :— oka hokukule a hoopalaleha me ka hoomaopopo pono ole o na kanaka maoli, ka mea hoi nana i hoonanea wale ia lakou, ina i lawa lakou me na pono o ke ola ana. Ua oluolu lakou e noho palaleha oiai e hoopiha ia ana ko lakou mau makalua ena Pake, nie ka nee malie o ko lakou mau aina a pau i ka iilo ia ano lahni. Mamuli o keia kulana palaleha, ua lilo ia kumu hoi hope no irarHawAii ma ke kulana o ka manao a me ke kino, a oia ka mea nana e hoomimino i na ohana a me ka nalo malie ana aku oka lahui, 0 na apana kuwaho loa, e like la me Koua a me 3?una, ma ko'u noomaopopo iho, ua hoike mai 1 ke nno a 01 aku i ko na wahi e ae, kahi hoi a na kanaka e hui mau ana me na haole o na mahiko. O ka Ekolu —na ano puni wale o na kanaka i na hana hoomananuma a me ka hoomaopopo ole i na rula o ke ola kino, * * * He nui loa na ola i poino no ka hilinai o ke kanaka i kona kahuna a hiki i ke kokoke e poiilo ma'i, alaila, kii ia aku la ke kauka haole e lapaau.

Eha—ka hoomau ika inu i ka waiona ame ke opiuma. 0 keia no I kekahi ona ktens& ona m6a e emi nei ] oka lahui maoli? * * * pili ana ] ka ma'i kaokao, ma ke ano nui i ko'u I mana<>i iia emi ka ma'i mawaena o na ! kanaka maoli." * 1 I Penei hoi ka kekahi kauka : "I ko'u maiiao, oke nui e alai nei i ka ulu o f a lahui maoli, oia no ka noho launahuikau ana." ] Penei hoi ka kekahi • "0 ka nui hewahewa oka heluna ona kane, ka oi ; aku o na pake kane, me ke kanalua ole j oia ke kumu nui e kaohi ana i ka ulu o ka lahui." "O kekahi ona mea nui iloko ona kumu nana e hoemi nei i ka lahui Hawaii, oia no na hang, hoopunipuni a na, ki/nuna maoli, ka mea-maa mau a puni ] ka paemoku. Aole he hoailona maopo- ' po ke pii ake emi nei paha ka inai kaokao," __ 1, Ke lawe hou mai nei no au mai ka kekahi Kauka hou aku; "He eha wale no ka nui o na mai hanau iwaena ona wahine maoli au i lawelawe ai, a o keia a pau he pohihihi wale no. 0 ka mea maa mau mawaena o na wahine maoli_maanei o ka hoouna ole i ke kauka aia wale no ma na hanau ma kekahi kumu pilikia, a oia ka haina no ke kumu o ka uuku o ka poe au i hele ai e hoohanau iloko o keia manawa. Iloko o na hanau keiki eha i olelo ia ae la ua hanau ola mai no na keiki a pau, a aole ou kumu e mahao ai ua oi aku na hanau make mawaena o na wahine maoli mamua o na wahine o nalahui e aku. A aole no hoi ou kumu e manao ai he inea hana mau ka hooheewale ia ona opu keiki iwaena o na wahine, 0 kekumu nui, i ko'u manao, e kaohi nei i ka ulu o ka lahui Hawaii oia no ka hoolilo ona wahine mahope ona kuko ino. 0 keia mea maopopo, i hui ia me ka laulaha o ka mai kaokao iwaena o na II waii, oia no me ke kanalua ole ke kumu e kaohi n6i i ka ulu ana o ka lahui. M:a kahi o ka emi, ke hoomaopopo nei au he hiona o fca pii hou ana oka mai kaokao iwaena o ka lahui Hawaii. Ano koke iho nei no, ua ike au i kekahi mau mai kaokao hou, he mea maa ole mamua ma keia apana, o ke anoe laha ana oia no na mai kaokao kuakolu a mai kuuiu paha.

He mea kupono e hoomaopopo ia, e pili ana i na olelo i lawe ia mai Ja. me hela he oiaio, ma na wahi kokoke i na mahiko e hoohana ana i na limahana iii keokeo, ua oi loa aku ka laha o ka mai kaokao ma ia wahi mamua o kahi 0 na kanaka maoli i noho ai. E hoomaopopo ia no hoi aole ka mai kaokao he keia aina. Ua komo mai i ka aina nei, he mai no na haole. O kekani kauka hoi pene, kana : u 0 na kumu e kokua ana e kaohi i ka ulu ana o ka lahui, penei au e helu papa aku ai • mai lepera, na kahuna maoli. he nele hoopono ma ka noho'na mare, a he nuio ka noho'aa ilihune iwaenao ka poe haahaa, ka poe aina ole a i hooulu 1 na ano puni'lealea a pau. 0 keia poe hope ka pōe e hoohua mai ana i na keiki omamali, e noho ana iloko o ka pelapela, aole he loaa o ka ai kupono, a o ke ano o keia poe keiki e'.make a,na mamua o ka hiki ana aku i ke kolu o ka makahiki. Ua ike ia no eia kekahi mai Tvaokao, a oia 110 hoi kekahi mea e kaohi ana i ka ulu o ka lahui, ak : a me he la i ko'u manao eia ke emi nei keia mai. Me 'he la o ka puni opiuma oia kekahi o na ino e ulu nei. Ua ike au f|ole ana e nele ka ulu mai kekahi wahi i hoomaopopoia. Ma na wahi a pau e noho akoakoa ana na pake a me kekahi puulu kanaka pu e noho koke pu mai ana, he mea akaka loa e loaa ana ike ano puni opiuma i kanaka maoli. i He ano kakaikahi i*o paha ke kulana o na mea i ia e ka mea nana ae la keia. O ka oiaio, ma kona apana ua poai io na Hawaii e na mahiko nunui ma na aoao a pau, e lioohana ana i na ano lahui a jj>au, oia paha ke kumu o keia noho hau|kae ana, a me !ka make opio ana^ Ke lawe hou nei au mai k«kahi kauka aku : "Ma kau, hooma#popo a,ua ua atakai ia au e man|io he inea k&hi loa na hanau ke hoohalike ia, a i ko'u manao uo aole he kietie 3oa oa hooheewale - t nol&ila, ma keia au i uianao oia m kuinu koi aua i ka ulu hgu ana, i ko'u

njana.o oia no-ka hana ana kahuna. Aole lie ike ia o ka mai kaokao ma kona iinO oolea maanei nei, aka, o ka mai hanau pu ia ka mea ike nui ia, a hiki wale i keia manawa he uuku kona ike ia e loli ae ana." , , E olelo ana no hoi kekahi kauka no ke ano kupu ae oka makemake ona Hawaii i ka opiuma. Eia hou no kekahi kauka e olelo ana, "Eia no ka uumi keiki a me ka hooheewale ke hama ia nei.iwaena o na Hawāii, ā ua helu ia oia ke kumu mua e alai ana ika ulu oka lahui. Ke ike ia nei no ke kaokao iwaena o, na Hawaii, aka ke manao nei au ke enii nei ka heluna o na mai." Hookahi kauka i kakau mai; {< Ke emi maopopo nei ke malokp o keia apana.'* Ke lawe mai nei au mai kekalii kauka hou aku no : . 'Tle kakaikahi ko r u kaalo me kekahi kaokfio kualua, ake hoomanao nei ke emi $ku nei keia mai iwaena o na kanaka. Aole no hoi he le~ hulehu ona hoailona mai kaokao kumu, oke kaokao kuakolu ika poe ka hapanui o na mai a makou ehakoko pu nei." Ke lawe hou maī nei au mai kekahi kauka hou aku do e kakau ana : ko T u noonoo ana o ka launa huikau ana o na kane a me na wahine i ka aianawa opiopio, malama ole i ija rula oke ola kino e pili ana i ke kuulaula a ma'lama ole i ke kino, a me ka holo lio ana mawaena ona wahine, ua hoohua mai i na hoopaewa ana i ka puao a me na wai o na wahine, oia no na kumu o ka huhua ole o na Hawaii." 0 ka hope loa, e lawe mai au i kakekahi kauka e kakau ana: "Eia hoi he pinai no ka hanau iwaena o na Hawaii, 0 ka oi loa aku nae na hoohanau kolohe; Ua ku no nae, ma kekahi ano nui\ 1 ko'u manao, maniuli o ka hoohemahema i hui pu ia, me ke kanalua ole, ma kekahi, nae na ano * *T hiki ai ka pane piha ana aku i ka ninau ano nui ona hooheewale* . ma kona ano he mea e kaohi ana ika uiu hou o ka helu kanaka, aia wale no a kuonoono aku ka launa ana me na Hawaii a me ko lakou ano i oi aku ma : mua o!u alaila hiki. ■ "0 kumu e hana nei e'kaehi ana i ta ulu o ka helukanaka iwaena o na Hikwaii, mawaho o na mea i olelo mua ia ae nei, e loaa no, i ko'u manao, ma o keia, ua lehulehuna mare i hooko ia mawaena o na kapaka ano opio a me na wahine aoo ke hoohalikelike ia." Ua mahuahna na kumu e hana kue ana i ke ola o ka lahui Hawaii i ka manawa e hoonohonoho pono ia ai. Aka» ma ka puimauē ana m;awaena o na kumu e hana nei no ke kukulu hou ana i keia lahui, he nui aku no kahi i koe iio J[a manaolana, i kukulu ia maluna ena haawina ikaika e waiha ana iloko o keia lahui. ' Ua piha ka aina i na nahelehele, aka ke koe nei no kona maikai.