Ke Alakai O Hawaii, Volume I, Number 26, 30 June 1888 — Ka Huakai Noii a na Komite Ahaolelo i ke Panalaau o Kalawao, Iune 24, 1888. [ARTICLE]
Ka Huakai Noii a na Komite Ahaolelo i ke Panalaau o Kalawao, Iune 24, 1888.
Ma ka noni 9:25-p. m. o ka Poaono nei i haalele iho ai ke' Alii.wahine ankai Likelike i ke awa lai o Eou, no ka hali ana i na Komite Ahaoleio a me na Ukali, no Kalawao. Eia'na Lala o ke Komite ma keia huakai: Hon.'A. P s Paehaole, Luha Hoomala o ke Komite; na Lala, Jno. llicharclson, W. H. l)aniels } 3 v « A. Kinney, E. Helekunihi, E. 11. Bailey, a me Frank a .mawaho ae o lakou na alii W. E. Foster a me S. C. Luhiau; mawaho o lakou ka Luna Nui 0 na Ilana llou W. E» Kowell; kekahi lala o ka P tpa Ola Jno. T. Waterhouse; uhau pehaku mnihepa elna; ka Ilon. 1). Kahanu, na Kauka haole 3 a me 2 Hawaii; a me kahi poe e ae. Ma ka iiOra 2 o ka wanaao, ua ike ia aku la ka puaiki mai o ka ipukukui o ka lae o Kalaau, e nou mai ana hoi ka 3ae kaulana o Kalaau ma ka Hema Hikina o kaihu aukai o ke aliiwahine kai Likelike, a nia kona Akau Hikina hoi, e haawe mai ana ka lae naliii o Kalio, a ma kona ak au, ke one lele o ua aina kui la ke ala pupu a Kihapiilani, a me ke ana kapuai wawae papaakea o na kanaka o ke au kahiko. Eia makou i ka hapalua o ka hora 3 1 keia wa, a ke hoomaopopo noi kou mea kakau . i ka nui o na poino o na mai ma kela alahele moana loihi, e laa hoi ka wa ino, ua, makani a me na ale ahiu o ka moana e hapapa ana maluna o ka oneki o.na moku nana e lawe nei ia poe. Ua hoopahaohao nui ia kou kiu i ka ike ana aku i ke kuahiwi o Maunaloa e haawe mai. ana ma ke alo pali o ua aina la e nana la i ka makani, a eia hoi kona aoao e nana la ia Lanai ka mala ai kaulana a Pakaa ke kamaeu kaulana o ka wa kahiko. Eia ka ohu ke halii paa ae la i ka aina, me na k'lipakaua kilihune e liele--3ei ana, aka, no ka wa pokole wale no ia, a waiho malaeiae mai la ka aina. Ma ka hora 4 ;30 a. ip. aia ke Kulanakau}iale o Kalawao a me Kalaupapa e puakea mai ana iloko o ka ponliuli* a ke uilani ae nei hoi kou mea kakau, e ake o ka hiki koke «ku i ke awa pae o Kalaupapa. Ma keia huakai au mo'ana, he elima ka nui o na lalo o ka. oihana pai nupepa n.o lakou keia mau inoa: T. P. Spencer, no ke Kuokoa; 8. P. Kanoa no ke | Alakai; Sam. Pua no ka Makaainana ; S. L. Kekumano a me Geo. Kalaau no ka Paeaina, he maikai ko lakou mau ola a pau mu keia huakai aumoana. Hora 5 :5, e kiei mai ana ma ke komohana iho o Kalaupapa kahi aina o Nihoa, a ia wa i hookomo aku ai ka Likelike no ke awa o Kalaupapa oiai e moauakea mai ana na hale o uku o ka aina, he nani a molale ke nana aku. Ma keia huakai aumoana he 30 a oi ka huina o k«t poe i hēle ma keia hua- ■ kai , He 25 minute 1 hala o ka hora 5, ' ' i kamumu »ku la ka heleunia o ka Li-! kelike i ke awa o Kalauoapa j la wa i oloham ae ai na mea a j au 1
nokapaina kakahiaka, a pakeo aku j la na Lnnamakaāinana Kini ame Daniela a me Kauka Kimbali. Hoia 6:45 a. m. i haalele iho ai ka waapa hali ohim hope loa ī ka moku, maluna o keia waapa na kakau nupepa 5 a me kahi poe e ( ae. - Ika wa i pili aku ai ka waapa'i 'ka' uapo, aia ke aluka o na makamaka i loohia ika haawina o ka ehaeha e haiamu ana mamua iho o kie alo, a e haawe mai ana ma ke kna o ka hale papaa o ka Papa Ola, no lakou ka heluna nui i hiki aku i ka 500 a oi. I keia wa i nee aku ai makou no ka haiepapaa oka Papa Ola, kahi a na makamaka e kali mai la p ake oka ike mai ina hoaioha. Aia ko'a iuuaikehala ke hakoko la me na manao o ke kupilikii e ikemaka aku i na helehelena mi\vahwali o kuu pokii aloha Andrew Kahanai a me kana lede a!o haMa.ria Kaane, me knu mau makua aloha nui S. W. Kaiwi a me Beke. I keia wa i papain iho ai na waima ka ma ko'u mau papalina, a me na pu-
ili ana oke &loha i hm akn ai au me lakou he alo a he alo. He mau minuie pokole wale no ma Kalanpapa a nee aku la ka huakai no Kalawao ame Waikolu; ua kaa ka hana nui maluna oka Lnnahoomalu o ke Komile no ka hoomakaukau ana i na lio no na hoahele. !No kou mea kakau e Ke Alakaī, aole e k*tla kahiko i kaili īa ai ka hanohano oia haawina, a nona ka mea kakau e hooheno ae nei, u lva Opae Mahikihiki. o Kalaupapa;" a maluna o kona hokua. i uee aku ai au me ko'n mau hoahele Ua komo hele ia na hale oka poe mai e ka Lunahopmahi o ke Komite, ame kahi mau lala. I keia wa i maheie lua »i ka huakai aia ka ilina o ke . paipu wai o Waikolu. U x hihia ma ka umiumi kekahi mau kakau nnpepa a me na paa puolo. Ke haawi aku īiei ka mea kakau o ke Alakai i kona malialo nui i ka Lunamakainana o Waimea n:e Niihau, a me Kauka JMeekapu; aua hoike ae ia he lehulehu wale o. i>a iaau i hiki ke hoola i keia anomai. Ua awiwi makou a liiki i ki hale hoahu ai o Waikolu. He ku ī ka'ehaeha o ka puuwai ke alahele e hiki akn ai iua hale hoahu ai la. Ma keia wahi i liuikau hou mai ai me ka poe e hoi hope ne< no Kalawao no ka halawai a na Komite; a ua kipa mua lakou ma ka Haukapila o laila. j
Ua ninau ia o Eather Damien e na komite no kekahi mau keiki mai ole, i hala ko lakou mau makua i ka make he hookahi keiki i makekona mau makua. . Ua hai mai ka Luna Nui. he 27 keiki mai ole he ekolu keiki i hanauia ma Kalawao, a he 24 mana wahi e ae. Mahope o keia, ua'ninau ia o kauka Kealoalii, e nana i kekahi wahi keiki uuku, a pela no ka lua, a ua komo pu o kauka a hai mailaua: ua hiki no ke hoopakeleia ko laua mau ola. He 4 haleauau no na keiki mai, a he 3 manawa e auau ai <o ka'la, a 1 rumi haawi laau. A ma keia wahi i nee aku at na komile no kahi noho o Pila Auwana,'a ma i wahi ia wehe mua ia ai na liana e A. P. Paehaole ka lunahoomalu o na koinite. O Sam. Kamoahakau ke komite o na īna'i, ua hai īnai oia i ka pilikia; 1 pilikla ahikoe' 4 opeope no 1 i hooholoia e ka Peresidena i ka la 30 o I)ec. 1887, a i Aperila 1888, i loaa mai ai ia haawina, a o ka loihi he 1 mahina, uā makemake io 1 pena no 4 maliina no ka ma'i hookahi. 2 Ka haawina ?opa no 1 mnhina he
hapalua auka ;ua imlkemakeia 1 auka no 1 mahina no ka mal hookahi. 3 Ka Bila dala alualu, nona ka waiwai io he $10 no ka makahiki 1; ua makemake ia iss pepa* a i $5 maoli, e uku ia ī ka mnnawa hookahi. 4 Ua makemake ia i 1 lunakanawai. 5 I luna makai, ame na makai ; 6 E hana ia ke alanui Pali. J - 7 E kukulii ia i ,Hale Kula' no na keikikane a me na kaikamahine. 8 K*a mana o ka Bila dala alualu. 9 I kaa kupapau no Kalaupapa. 10 I HUe leta ponoi no Kalawao. 11 E ae ia na kokua o ka poe ma'i. e noho pu ma ka Panalaau. 12 He 21 paona.ai ka haawina'; ka makeniake i 25 paona ai. 13 1 waliie no lakou. " 14 E haawi ia i Poi palaoa. 15 E hoouna ia mai ji Kauka makau ole, e like me Goto, Meekapu a me Kea- - loalii. - 10 E hoopauia ka Peresidena o# ka Papa Ola. 17 I 1 no iio ka mai' hookahi. ao ka pau keia o na kunmhana i waiho ia niai mai ke Ko >aite mai o lia ma'i, ame kekahi mau pakui ma? kahi mau ma'i mai. O ka pau keia o na kumu lioopii i wailio īa mai ma ka aoao o na mai o Kalawao; ine na pakuikui nieniele $ku mai kekahi mau lala aku o ke Komite,
1 keia wa ī ku mai ai ka Lunahuomalu o ko Kcmite, ka Hon. A. P. Paehaole a nma aku la.imua o.ke anaina me kapuu. wai hamama o ke aloha hoa kanaka ; a i ka na»a aku i kaiia mau huaolelo paipai epi h ana ina keiki m aji o1 e, no ka h oonaauao ana ia lakou ma ka liio ana na ke Aupuni ka malama a hoopakele ana i ko lakou mau ola; he ku i ka walohia kaua mau'olelo i hai aku ai īmua o kela lehnleliu kanaka nt)i, he nui wale aku o kana mau olelo paipai i hookaulua ia e kou mea kakau. I keia wa i kike mai ke Kini o Hamakua i kekahi mau olelo pVtipai aka Lūnahoomalu no na mqa;,jē pili ana īna keiki. (Mnhope e huaipau ia aku ai keia mau kike olelo ana) • 0 ka pau keia o na Hana ma Kalawao, a haawi ia'ku la n:t aloha hope loa i na' ma'i, a huli hoi aku la uo kai o Kahiupapa. Ma keia wahi o Kalawao i hui aku ai ■ 9 ' au me ka pokii o ku'u ; wahine nona ka inoa o Sussna Kahulikaia, a me kona ohana pu, ame kuu hoakula o -ka Ua Poaihala o Kaha luii. Pelei' Nawookele ame na makamaka no;a pau oia Apana a ka ehaeha i noho ;»i. aia ke aloha hope loa o ka mea kakau o ke Alakai mahope o ko oukou mau meheu. 1 keiā wa e holomoku nei ka huakai
no kai o Kaiaupapa, ua kipa ae U ka huakai e ikc i o K;iuhako, kahi hoi aka Pule i eli ai i liome uoua, a 110 ka papa'u haalele'oia ia laila a hoi aku la no Hawaii. Eia iluna o keia puu kalii o ka hcjuupapau ō J. W. Nakuina a me kekahi niau mea iho elua e-pili pu aiia me ia. He wahi nani loa keia uo ka makaikai ana uo na manhini, oiai e waiho malnelae mai ana me ka hiehie nui, a e waijho papu mai ana ka mala ai a na mai ma |ka hikiua-hema o ke hele, a e waijho kipukapuka mai ana n4 apaua kuleana i liio ole i ke Aupuni. Ua haaiele aku la la walu no kaf o Kalaupapa, oiai ka majiawa e nee awiwi a la 110 mua. | Ua kipa aku la au ma ka home noho o ko',u pokii a nie kana jlede, ko'u papa S. W, Kaiwi a me na mea 110 apau oloko oia Imle; ua pahola pu 'ia mai hoi au e ke keiki lalawai o Kaunj>kakai, Jos. |N. Uahipui, ua halii pu ia| mai hoi he paina i luhiiH na mea ono, iua lawe mai a hookomo 1 ko waho m 'loko. s lloin :l :3 i>, m,j ua w<fh<;ia ka hahwai nui ma Kalanpapa, e ka I/u.' I:i ' *
nahoomalu o ke komite, a i kapnu ana o kana, ua ku mai la o Hanapule ke komite o muna'i a o ka mea hookahi iwaena o 827 ma'i i wawahi i ka puuwa'i o na komite ame na hoahele.o keia huakai e apono aku Ina kumu hoopii, oia iho keia: 1 Ka ninau e pili ana i ka wahie. 2 E nonoi aku ana mak'ou i mokuuhi i mea nana e lawe ka makou ai., 3 I hale loie bipi okoa no ko Kalawao, a pela hoi o Kalaupapa. 4 Nā kokua ma'i. oia hoi, ina o ke kano ka ī loaa i ka ma'i hele pn no me kana wahine; a pela aku. ■5 E ao ia kela ma'i keia ma'i i 1 lio, Bila dala alualu, nons ka waiwai 10 he $10.00; ke makemake nei makou i 5 ma ke dala maoli, ais ma ka hila aala alualu. 7 Ē haawi ia i hookahi manawa no ka. Htni anā i kef?TTnaTi~dahxa paii. . ; Ma keia wa i kaliea ia aku ai o Kumunui, kekahi ona mai i buai i ka wahie me kaAgena oka Papa Ola, ame kahi mau mai iho aole i hiki mai. Ke kpi nei ke Alakai o hoihoi hou aku ia mau dala iloko oka poli o k_ela poe nawaliwali i kapului ia.-
Ninnu na Komite ho ka hāawimi w.;\-hi.Cj-hoole-.like mai la lakou a paii aole. . Ua niuauia o nanapule i kona wahi, ua hai oia no nanalei i Kauai, a he s.makahiki i Kalaupapa. 8 E hoopau ia o Ktiuka Kmekona a e kohoia o Sam'i Damon. Oa kainailio mai ka Lumakaainana o Waimea, ua kaa kana mau kamailīo ana maluna ona kokua ma'i ame ka walne hoopukapuka a ka Papa Oia. ■ < Pau kan#,- ku mm o Kini a komai-ho wo ka pono ole ke hoohuiihuli pinepine i ka pohaku, mahope ulu ole ka liniu. ' ('E huai pau ia aku ana ke loaa ka wa kupono.. Eia iho kekahi hapao kana mau oleio.) ' Ua maopopo anei ia oukou ka nui o ia mau lilo, me he mea ala he lr<ipiiha miliona ka nuī q ua lilo, a un mahele īa he 8 hapawalu , ahe 1 hapawalu no oukoo, a he 7 hapawalu ke koena no na wahi e ae. KaMaiho nnu oia no Peresi(lena oka 'Papa Ola, aole nana keia,'mau hana, aka, na na la!a oka Papa Ola uo, a o Bam- Da*non pu no kekahi. E hoopau loa ia o Kakaako,a e hoihoi ia ka iepera ma ka Panakum nei a malaila e lu ia ai na elala a paii o ke Aupuni ma keia wahi. able ma na wahi e ae. No ua keiki uuku pehea la e pakele ai? Ua liele makou e nuna i na kaileamahine imt Kakaako, un maikai ko lakou malama ia ana e na \ r irsg!ni, a'me lie mea la, e ola aua no lakou a hiki i ka liopena. Ua olelō mai oukou no ke aloha.oia ke knniu e" liiki ole ai ke lawe ma ko'u aho he komite, aole hiki i ke Aupuni ke kaili aku i ka oukou mau keiki E, Helekunihi, he. komite uo ka Aliaolelo o 1876 a he 13 iala o ke komite, o ka me» nui u.ia koiuite i hana ai, o ka lioihoi ana ia Peter Kaeo Ivekuokal uii, ahe 37 poe ano nuvi ole. Ua haawi o J. Riehaidsoii i ka mahalo mii no un kumu a tia mai o Kalaupapo, a o kana mau huaoieio lie wai meli ia. Aole i pau.
Ke pii mai nei ka oluolu o Mr. I> Manaku, ka Ilope Lnna Lota Niū I keia mau Ia v Ua loaa mai ia makou ka hoike a ka oka Papa Ola imua oka ma ka Poakahi nei, aia a loaa ka wa hoike aku makou ina mea ano nui.