Ke Alakai O Hawaii, Volume I, Number 1, 7 January 1888 — KE KUMUKANWAI HOU. KA AOAO HOOMAEMAE AUPUNI OLE WALE. KA HOEMI LILO LEHELEHE. [Kakau ia no Ke Alakai o Hawaii.] [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

KE KUMUKANWAI HOU.

KA AOAO HOOMAEMAE AUPUNI OLE WALE.

KA HOEMI LILO LEHELEHE.

[Kakau ia no Ke Alakai o Hawaii.]

Ma "ke KunLiukanawai i e ka Moi JKamehameha 111, ke Alii o I Ko Hawaii Pae Aiua, me ke kuka pu j a me ka ae pu o ka poe i koho'ui e ua | makaaiuana i akoakoa iloko o ka f Ahaole'o Kau Kanawai i.ka ja, 14 o 1 lune, 1852. j Aole i ike ia ka hauhili ona haua !a ka Ahaolelo Kau Kanawai oi* wa, j oiai, he mau makahiki he nui ke ku | ana o ia Kumukauawai. ! A pela no me ke Kumukanawai i | haawiia e ka Moi Kamehameiia \\ V ) I ma ka la 20 o Augate, 1864. : j Aka ina la omaka mua loa no o | keia Kumukānawai Hou, ke iiauhili e | nei no ka ai a ke kawelea ina hHiia a jka Ahaolelo. A o keia malalo iho uei kekahi o na hauhih'* maopopo a ka lahui e nana mai ai:

fiau{iili I—Ke kue oka hapanui o na Hoa o ka Ahaolelo i ka mana hoole o ka Moi i ke, kakauinoa ana i kel?ahi Bila a mau Bila Kanawai paha. Ke olelo nei lakou, aia aao aku, a ae aku hoi ka Aha Kuhina e ho.ole ka Moi, ālaila, pono iho la. Pauku 78 oke Kumukanāwai:—E ka lahui. o keia kekahi ona hana ino loa aua poe hoomaehiae Aupuni ole wale nei ia kakou. No ina he oiaio ka lakou e olelo nei, o ka liana a pau a ka Moi e hana ai, aia no a ao aku, aae aku paha ka Aha Kuhina e hana pela, alaila hiki. Alaila, jjp hooJilo aku lakou i ka Aha Kuhina i Moi Ku'i. Ao ka Moi oiaio, ke kumu, ka lau, ka liko, ka pua, a o 'ka lalani Alii oiaio maoli mai ka po mai, e hooliloia ka ine he mea la, he Kakauoieio wale no na ka Aha Kuhina; aia a olelo aku ka Aha Kuhina e kakau- iho Oe ma keia Bila, a ma kekahi mau hana e ae palia, alaila. oia ka ka pono. ll ka lahui, he hana'ku anei keia i ka hoomaemae Aupuni? Eia ka mea oiaio, he hookumu ana keia o ka manao e lawe kaihi. E apono ia anei na manao o keia ano? Hauhili 2— Ke olelo hou nei ka hapanui ona Iloa oka Ahaolelo, aohe i mana o kekahi Kanawai a ka Moi i kakauinoa ai ke ole e kau ka inoa kekahi Kuhina. Pauku 41 oke ]jĒĒ mukanawai. '9H • keia kekahi o iia olelo a hauhih maopopo hoi. I mea e n|fl opopo ai i lahui, e naua ika Pa* ku 42 o ke Kumukanawai o Kamehameha V r , a me ka Pauku 41 hoi o *re Kumukanawai hou.

O na Pauku 42 nei o ke Kumukanawai o ka Moi Kamehameha V, oia no ka Piīuku 41 o keia Kumukanawai hou, a o na Kanawai a pau mai ka M. H. 1864 mai a hiki i keia wa, aohe no i kakauinoa ia e kekahi Kuhina. IV hea, e lilo ana anei ia mau Kanawai i mea ole no ke kakauinoa oleia e kekahi Kuhnia? A o na Kanawai anei o keia Kau Ahaoleio hoehaa na Kanawai mana, no ke kakauinoa ana o ke Kuhina .Kalaiaina? Ina he oiaio ka lakou, alaila, pehea na hihia e imua o ua A!T/a Hookolokole malulo o na Kauawai īuua i kakauiiioa ole ;ia e kekahi*o na Kuhīna? -# j Hauhili maopopo no hoi. Pehea he ku anei keia la i ka hoomaeinae Aupuni"? ' ! Hauhill 3—Ke Kunawai e hoopau loa a»>a i ke Kokua Ekolu me Eha o ka Aha Kiekie. , | O keia hou kekahi|o na hana h.jiuliili ina o keia Kumukanawai, ma na haua a ka Ahaolelo. | A he mea puha keia e nema t akea. ia |ai no 'ua haim o keia Kau, oiai, ke hou ia mai nti ka hookohu ia ana o ka 11 on. S. B Doīe i Kokua Eha no ka Aha Kiekie, i ka nauh'ili imaopopo o kjila a hi Ahaolehp, u.me he iue.aj la e hlq ana ua Kauawai ia i Kanawai make. • - . j liauhili 4—Ka noonoo hoi\ ole ijina o k i \h lolelo i na kumu o ko ka Moi hooii auii ke kakaiinoa i m iu Bila Kanawai. Oiai ua hoihoi hou ia ae ua nnui Bila uei me ua kumu o ko ka Moi hoole ana, e like lioi me k* Piuku:'4&q ke Knmukjig4\yai h°n. | iau iua e liooiolaia mai kuje | Kumukana-

wai. oiai, aoie i hupai hou ka Ilaie i ka nuonoo ana uo kpia mau Bila ma q ua kuiiiu ia aka Moi i hoike mai ai r aLiila, o ke»a kekahi o na ,hana e iioo-, liauhili loa y ia ai keia Kiunukanawai, a me keia Ahaolelo. ' Heuuiaku na hana hauhili aka AhaoleJo i koe a makou e ike nei malalo o keia Kuimikauuwai hou, ua lawa keia no kq ka lahui hoomaopopo ana mai. Q, ka Hooinaemae Aupum oiaio, e kapae loa ana i na hana hoonui lilo, a me na kaana puu ana, ina oihana mawaena o na hoa o ka poai Hookahi, he mau manao ia i hoapono ia niawaena o ka poe koikoi a naauao i'o o keia lahui. Ahe mau mea no hoi ia i kukala nui ia e na poai hoomaemae Aupuni nei mamua, a mahope iho hoi o ka onou ia ana mai o ke Kumukanawai hou ika lahui. Eia nae, ma ka hoomaopopo ana i na hana a ua poai nei, aole loa lakou i hooko iki ia mau kumumanao a lakou i -kamailio nui ai. O na hana knpulu a lakou i kue loa ai ibko o na makah'iki ēono i hala aku nei, oia r/o ka lak.au e hana nei. Nolaila, ua pili pono ka la i Papaenaena i na Mamala Olelo e kau kehakeha ae la ma ke poo p keia kalaimanao o ka aoao Hoomaemae Aupuni ole wale, maluna o lakou.

A o keia mau iioike ana maialo iho nei ka mea e inaopopo ika iahui : Oie wale-I—Ka hoosui wale iha iilo 4 lga hoonuilllo i Ike īa i ke\a au hooponopono* Aupuni hou ? Ae, he ninau miikai ia, a he maopopoioa oo ka haina, a e heluhelu ia iho e ka iuhui me ka moakaka lea. I—Ka uku oka Peresidena oka Papa 01a 3 $2,500 no 5 mahina wale no. Ua iike ia me $500 mahina, aina e lawe ia keia i rula e hoomaopopo ia ai o ke ano e ukii ia aku ai oia ma keia mua aku, alaila e hiki ana kona uku makahiki i ka $6,000, a e oi aku ana kona uku mamua o ko na Kuhma * O keia kulani o ka Peresidena o ka Papa Ola, mai ka M. R. 1876 mai a hiki i ka M. H. 1886, ua iawelawe ia kela hana me ka ukii ole. A'k», i keia au hoomaeniae hoi he puū dala nui a ka lahm e leholeho ai. 2—*Ka ukiT Komisma na iakou e nana ka hiki oka wai i kai o Hamakua, Hawaii. He 2,500 hou ka lilp oka la hui no keia hana. Oka heie wale ak'u no ka keiii komi- ' sina e. nana i na e hiki a lilki ole Daha ka wai. Aua ka lahui nae e ieholeho keia pa\i dala nui. 3—Na liio ika Pualikoa -Raifeia, §12,000 aoi no keia mau mea O keia kekahi o na lilo niauwale loa a ka lakui e auamo aku ai, oiai, aole i hoomaopopo ia mai na mea o ka lilo ana, aka, ma na mea i hoike ia ae e ke komUe koa o ka A haolelo, he mau hila wale no e hoike ana, ia mea a ia inea. Ua uhiuhi lau mamane.iii xuai keia» maiia paha ua lilo i na ;pu a iuo uu poka, a me na iole aahu hoi 5 aua puali koa uel e ku-ka UkL mai nei. lna o keia ae la ke ino o kahi i hooiilo U al keia mau dala nui, alaila o keia kekahi o i*a hana ekaeka ino loa o keia uu hooniaemae ole wale. A he iuau hana niui ai koi keia o ke aiio a lakou i kue loa ai mamua a hauie pahu iho la nae hoi iloko''o ke kipiika a lakou i hoolewalewa ai no hai. 2s v ui kela e ka % laiun enana pono ilto. He mea kupono anei m ka lahni e hoolau. im mea o keia au<fa i han» ai ma ka malu. a ma ia mau mea hoi i hooko fa ai na haua o ; kela ia 30 poiua ole o luik\ ma Mana- , ; munu ?

Aole wate no o kela puu dala nni i hoike ia ae la maluna ka ka lahul e kanond pono ai, ak'ā, eia hou ilio 110. v He 'aku ia hookahi Luna Koa i kapaia he "Bngadier Genefal" he {150 0 ua like ia me $8,600 ke paii na makahiki elua. O keia mau v lilo nm hewahewa e hoilee ia nei ma- - īuiia no keia p'uali ho'okahi wale no ia, oia hoi ka puaii koa Kaifela. O; oa puuli koa e ae i koe, he mau lilo iiui okoa no ko ia mau puali koa, a e ike ana ka lahui i ka Hoike o na li!o » pau e pili ana ia mau puali ke puka m»! ka Hoike a ke Kuhina Waiwwi-i ke Kau ma i o ka Ahaoklo ma k:i nralama o Mei e hiki mai ana. Oka nui o na puali koa ma ke Kanawai Koa aua poe hoomaemae aupuni ole wale nei i lawe mai ai imua o keia Kau Ahaolelo, he Elima. A eia iho na inoa o ua mau puaii ala: I—'Honolulu Rifles, . nona na huina da]a pokeokeo i hoike ia ae la maluna 2—King's Own. 3—Pnnee'a Own. Own. ō—Leleiohuku Guards. t A, mawaho ae o keia mau puali e hoike ia ae nei maluna, ua ku no i ke kanawai i ke%.upunī Hawaii e kepa a malama i puali koa mau aole nae e oi aku mamua o 65 kanaka (Hawah ~t>ahal; me ka uku mau ia— WiHM i io Ina lilo? A pehea la hoi o ?Ilakawao i hoike ole ai i keia haawfe nui ī "ka lahui, e like hoi me na wahi puolo ana iiioike ae uei ma Ko Hawaii Pae * Aiim? O na puali koa, a me na hoolilo dala nui ana no na Puali Koa, oia kekahi mea a ua o lakou nei ma i nau ai na ku'i, a aneane e aki hewa i na lehelehe, me ke kue ikaika loa i kela wa i hala aku nei. Olelo ae lakou, "he mea makehewa ia Hawaii ka hapai i na puali koa, i mea aha ia? I mea aha ke kuai ana i moku manuwa? Eaa aku ana o.īlawaii e kaua me wai?" A nui wale aku ko lakou mau olelp kue no'keia mea he hoonui wale ana i fia lilo 110 na pnali koa, Aka, pehea i keia wa?—Hamau na leo! —Aole kalahea «fa na nupepa? aole no hoi ma kekahi mau ano e ae. Aka, hookahi no leo lohe keia Kau Ahaolelo hoehaa: "Ilooholo ka Bila Koa, a niakon. Ilooholo ka uku oka Luna Koa a makou. Hooholo ua dala o na pu, na p< k , na elau, ame na lole aahu a makou."

Ua hala i ke ala boi ole mai ma ka la 30 o ka mahina i hala, ma Kawa-oui-uka, Kpna Akau, ua kii mai la ka make i ka hanu hope loa o Laimakua Kaiwipuoakea. Ua haalele.iho oia he kane. he mau keiki e 3> a me na moopuna, e ku-wo aua iaia. Ua hanau oia ika mnkahiki 1816; mare i ke kane 1836, a ua loaa mal he 13 keiki, Ua hala ehe 10, ekolu e ola nei. He makuahine aloha keiki, a aloha kane »o hoi, Ua mauele ia kona kino lepo mai ka home o kana kaikamahiue» a kanu ia maloko o ka pa o ka luakuii o Lanakila. "Pomaikai ira poe make,! ke make iloko o ka Haku. M Kaiwipunakea Ono.