Ke Au Okoa, Volume VIII, Number 49, 20 Malaki 1873 — Ke Au o ka manawa o [Illegible] Aupuni Hawaii mai a Kamehameha I a hiki i ka ia 11 o Dek., A. D. 1872. [ARTICLE]

Ke Au o ka manawa o [Illegible] Aupuni Hawaii mai a Kamehameha I a hiki i ka ia 11 o Dek., A. D. 1872.

KAOAKAHIAHAOLA. I ka A. D. 1782 i ka panalaan i Mokaohai a hiki i Kaipalaoa ma Hilo i fea A. D. 1797, oia be 16 makahiki, he mao makahiki inea, i naiia roa ka aiho o ka laaeaeki, oaa hanaoi o ka leioniaoo, ma kf 'leio o fea laau palao, ma ka welelao o ka ibe, ma «a olapa o ka pololo, ma ka oioi o ke koia, ma ke koele o ke kauawao, ma ke kawewe o ka aapaa, oaa ka hihio o ka ifeci, ma ka haianua ka ha:lawa, ka i ke opohiwa a Lono , he kakahalake ka ooho ana o ka lahui.

Mai ka A D 1797 a hiki i ka 1843, he 46 makahiki, ua makia ke aupnni, ua lanakile ka noho ana oka lahni Ua keuia ke kaoawai la« me ka hoano !oa, he Mamalahoa ka iooa; o ka poe i hihia i na hewa karaima nai i ka i ka pilikin a me ka hoopai i ka make, a i kukala ia mai ke kanawai Mamalahoa, ua hookuaia na pio a pau, oia ka lubire i ke au o Kamehameha I , a na kauia a kukulu ia kekahi kanawai pokoie moluna o keia Kumukanawai, " Mamalahoa, e hele ka elemaknle a moe i ke ala, e hele ka luahine a moe i ke al», e hele ke keiki a moe i ke ala," Eia ke ano : Aole pepehi kanaka, aole aihue, aoie hao wele, aole pakaha wale, aoie makaha i ka puolo a ka elemaknle, a ka ina* hioe a ke keiki, pela aka. I ke au e oai aaa, e alo ana i ka nahi o ke kaua, me he lulana manawahua kaikoo la, aia ua waeia ,ka poe akamai ioa o ka aiua, i poe kalaiaina, i poe kalai papahulihonua. o ka poe kaakaua, o ua papa kahona, o ka papa kuliikuhi puuone a me ka poe akamai kaikawa. 0 ka poe kalaiolelo papahnliho'noa, a kalaiaina, a kakaoielo; o Kaaloa, Kapaloa a me Kauakahiakahaula, a o Kamehanieha ka aha iloko o keia ahakokamalu. O keia poe ka poe nana e imi ke kanawai, a e makia i ka pono a me ka malohia o ke aupuni.

0 ka Aba Kuimia, o Keeaumoku, Kameeiamokui Kamanawa a me Keaweaheuh, a o na kaikaina elaa o Kamehameha, o Kalaimamahu ame Keliimaikai; a i ka A. D. 1795, 00 komo o Kalaimoku i ahaiolelo na Kamehameha. 0 ka haoa nai a keia aha kuhioa o ke kaakaoa, ke kupono a me ke kupono ole o na wahi e hoouka ai ke kaua; o ka mahele i na waiwai pio a me na aina i loaa ma ke kaaa ana, o ka puanaae i na'lii a me oa puali koa 1 na waiwai pio a me oa aioa. a i ka holokapapa aoa o ke aupuni, kukahua bsa ka papamahimahi, ua kuapapanui ke aupnoi, aole kaua koloko, aole kaua kuwaho, aole kaua kipi aupuni, aole he mau aohao kaumaha i aohauia maluna o aa maba.ain nnn Mahiai a lawaia o Kamehameha nona iho, a no oa'lii, a irai i waiwai oona iho ma kona mau aina ponoi, a kuai ako i ka poaa a me ka laau ala i oa haole, oo ke dala a me ka loie, a hoiliili mai i ke dala me ka pukuniahi a me na pa kaupoohiwi, na elau me na pahikana he mau tausaoi ka nni, o oa moku kuna, na moku birigi me na moku kiakola, ua koa) ia e Kamehameha a nui, a pela hoi« fta waihooa pauda, i mea e mau ai ka maluhia a me ke koapapanoi o ke aapnni.ie like me ka olelo a ka poe akeakamai, aka, aole nae i< anhau ia malona o oa makaainana. Ua ohiia na'lii, na keiki aiii a pau o ke koaaina i poo aikane, a pela ka poe akamei i kela oihaoa keia oihana ike a pau loa, i mea e maa ai ke koapapaooi o ke aopuoi.

I ka pao aoa o oa haoa kuloko i ka hoopooopoao ia me ka mikiaia, i mau peao e kt> paa ai kooa nobo aapooi aoa, alaila, kikoo ako ia oia iwaho i kokaa ooaa mawaho, ao oa pilikia kowaho, oia hoi ke kaoa ia mai e na aapuoi e. Ua ae mai fee aupuoi o Beritania Nui i kokoa mawaho, aia laa na palapala a Eamehameha i ka M. H. 1810 a me 1811, i fee auone aapooi o Bantania Nai i ka Moi Kmi George 111., aka, be eiai aoo popule kooa, a ua lilo ka hooponopono o ke aupooi i oa kahu malama aupuoi, a i ke i£uhioa Noi ia Hon Oommin i kapaia o Kalaimoka, a ma oua la i loaa mai ai ka palapala ae a ke aopooi o Beritania Noi ia ly»naehameha. a • oleio mai aoa aa ia palapala, "He lanakila oui ko Beritania ma oa kaaa moaea a ka aioa, a e biki ia Berifc«oia Noi ke kokoa ako i oa enemi o waho." A ua haawiia mai ka Hae Eaokha o ke aapaai Hawaii, ho I

bo*iloa» m ko BaritMl» MMiil» hok»t bmī mawaho, • om ke aMi io i ke Mpaei B«wm<, aMki i ko auke m.

1 ka ae oka Mol Übotibe 1., «m kuap»?a 1 ao ka aopoai aalako a mawaho, u maiohia, •ot« aokaa e piU iu i m mea kiM • «m m mea pilikioo, aia wa!« so ka aahao ma ka aiaa, aia i ka aah«a «ioa ke ola a mo k« pono oke aepa&i a me ka Moi, a pete so hst oaMii i ko takoo maa ama tbo, k» paa ka aakao o Kaloa. Hookahi aahao aM 0 kaioa i ka makahiki hookahi, a i o)o ia, eioe « ekoio makahiki, alaila, aohao kaloe, a o oa auhaa ma« i ka makiiiiki o na aioa poooi o ka Mo> 1•moko ea 'Lii. ~ Ho «lii poei Imlm ao ko oaa, • ho aopo- [ ni lealoa ke au o koo« aopnni, aiia, aoio oia j i hoopilikia 1 ka poe e imi aoo i ka naaoao a 1 mo k« pm haipaH i ko Akaa

ūa m«o m ke koapap* o ko aopooi, o Uke me ko ao o Kamehameha I. A oo ia koapapaooi a kona makaakaoe i haoa koikahl iiko ii me Beritftaia Nui, a i hookokono mai iaia e hoio ako yseritaoia i ke ao ia Kiai IV., a oa make oia malaila, a oa waiho oe ke koapapanoi a Kamehameha Noi i nai ai. I ko ae i ka Moi Kaoikeaooli, ea hoohiki oia i kona auponi, be aupuni hoomaoa Akua, be aupuoī imi naaoao, a o ke Akoa a me ka i uaaoao ka mea 0 oaoeae ote ai ke aupooi, e e keapapanui ai ke aoponi, a e ooho ai hoi 1 ka lahoi me ka maiohia ooi. A lohe na'lii al me oa makaaioana, alaiia, oa hoiomokn noi ka lahui me ba pupoahuio nai, a o ke aliime ke kanaka e hookanlua, a e ku i *ka wa, he kipi aioa ia, a he kipi aupuoi, aole ia e heaia. ma na aloalii, a ua hooknmakaia ia kooa inoa, he inoa pHau, a ina mea baabaa e hoopaiia oia i kekahi hoopai ino, a e ku bele loa oia mai ka aina ako, a ina he konohiki eioa e hemo kooa aioa, a pela wale aku, a ma keia mau hana, ua makaoia ke alo o Kaahumanu meheakua lapo la, a ua kipapa ibo la keia mao pooo me ka Kamehameha I maa pono kahiko, a e. hakaka ana ka pono kahiko me ka pono boo. ee kaawale o ee kuapapa a kamehameha 1. I kt> la 26 o Feberuari, M. H. 1843, ua oni mai ka pono a Kamehameha I a paahilo, a hiki i keia la moka ke kaa o ka lihi mna, mai moku mna oo i ka milami 0 lulai, M. H. 1849, a paa i ka haaliali.

Mai ka makahiki 1643 a hiki i ka la 11 o Dekemaba, M. H. 1872, he 29 makahiki, he aupuni hoomana i ke Akua, a he lahui Kanstifmo, he aupuoi i hoonaauao noi ia, a oa hoolilo aku ke aupuoi i na waiwai paa, a me ka uku ana i ka hoonaauao aoa i ka lahui, he miliona a oi aku ke dala i haawiia e ke aupuni; a he mau haneri tausani hoi a hiki aku i ka nui ke dsla i haawiia e ka lahui no ke aupuoi o ke Akua, no ka pono kaloko a me ka pono kiiwaho, a i> keia msu kuinu a ke uupuoi i hilinai nui ai, (wahi a ke kakaolelo) he kumu la e naueue ole ai ke aopuni. I ka ike ana o ka poe kilo a me ka poe kuhikuhi puuone, ua komo i ke anapuni, alaila, kuhikuhi ke Akua o Kahala, aia ka paa o ke aupuni i ke Knmukanawai a me na kanawai, alaila, makaukau ka ponana a ke kolea e hoopunana i Hawaii nei, e hoomoe, e kiko, e kai, a laukoa, no ka mea, ua maikai ka punaoa no oa manu kolea ; a o na manu paeo ke kiai o ka aina. "Ua pili iki pili aama, ua pili-wale ka ia o pili-wale, ua hele ke kai ka makamaka."

I ka makahiki 1852, na kakan ka Pepeaidena o ka Ahaolelo o na Lunamakaainaoa, a o ka Lnnakanawai Nui Kiekie hoi ia o Hon. L. Lee, a e koi ana i na hoa a pau o ka Ahaolelo, e hoopii aku i ka Moi e hoohoi aku i ke aupuni Hawaii me kekahi aopuoi e, i kupaa ke aupuoi Hawaii, a i mau ka malohia o ka lahui, wahi a ke kilo nai o ke aupuni, a i ole e komo mai ka poe powa e kaili wale i ke aupum, a pela aa kilo noi nei i houpuopu mai ai, a ua kakau inoa ka īhaolelo, a ua waiho aku imua oka W„i. A lohe na knhina, ua -hn'po me oa h&ole a pau o ke kulanakaohale, a kakan inoahe palapala loihi a hoopii imna o ka Moi Kanikeaouli, e hoohni i ke aupuoi Hawaii me Amerika Huipaia, oa mau ka manao hoohui aupuni mai ka makahiki 1852. 1863 ame 1854. Oke Kuhina Aopaiapala, a Peresi4eoa ooi o ka Papa Hoonaaoao o Hon. Rev. R. Limaikaika, oia ka i olelo ponoi mai ia K»uakahiakabaola e paipai ikaika ako i na kanaka e hoohni i ke aopani Hawaii me Amerika Hnipoia, aka, oa kue ikaika loa o Kauakuhiakahaola i ka hoohui «opuei.

I Oke Eohioa Waiwai oia wa, a me ka poe kohikuhi puoone o ha lahui hoiookoa mai i Hawaii a Kauai, oia kekahi poe kumoao paipai i kB lahui e boobai i ke anpuni Hawaii me Amenka Hnipaia. Ua pouihei ea kolea kaoahoa i ka Moi Kaaikeaooli, oa maoao aoi lakoo, o lakoa ka poe i hoopaoahele ia, a ua iilo lakoa i poe aliī, a i poe hako oaaluna o ka lahoi Hawaii, aoko lakou nao kapoai hia maloaa o ke poo o ka lahoi Hawaii e ooho hookauwa koapaa aoa, a e lilee me ka hipi kaoo w"»a, e kahe «oa ka «ale hope ioloa o ka iho tatit waha, a e like irj ka hipi i hoolooia i ks *na ki poo o ka iho, e hukiia aaa i o a i aoei, a oa maoao nui lakoo e ko, a e laoaKila ko lakoo maaao hoohoi ao* pooi, aka, aole i ae ka Moi Eaoikeaouli, aka, aa lilo ia i pohīkoali e oei aoa iloko o lakoa, aia a hiki i ha «a kupooo e ho«a mai aoa ke poo, a e omaoma otai a&a ka ooka he puhi oo bf »te/~" ' ' Eia kopoao : I ko ookoa aoo--000 ana īpeia mao kom» mahope iho o ka moko aoJo ka Kameh«meha Noi kaola lioo 1 pu-ai a |aa ke aopooi Hawaii. Pehea na komo hoi i oleloia ma ke ao o ka Moi Caoi--n *'

keaooii } oe kMpapMoi «Mi ko aop«H»s »• (HiipM aMI, m pole aMi m koU, • ©ioikw Maa loao P Pt&M be ookoa oomm mifcfei «a e k* lahoi heioekoa oe ka ole, ikaponoamoka bewa. Ke oMo'ao aoi ke k«koolol» o Kaoakabi(tkabaiea, ko Mpooi ōlewa ko ka Mei Kaoikoaooii, aole 0 hiki fce k«pai«, ho oopnni koapapaeoi, 00 ka moa, olm • ekoiu a eha ka ili aoa i ka ba. i alwli o ko anponi i ka lilp, a rae m p»tkia j nai, a pakaha wale e Wlo ke aopoai ia wabo. i a o kekaki pilikui, aia m* oa taoMai4aia ka i pakele, • o kek*hi ata mo ka li ia o ke kai»k« ko pakele, afa ma ko kailiia o ka w«iwai o ko aapaoi k» pakole a m« ka b*o wale, aia om ki kMwi aka i ko aopoai o aobo kaowo malalo 0 ka maUi o kekabi •»p»n» k* pakeie, a poia walo «ko. E»tolo, eba • eiima paba ka hooaaa aaa i na Blo> o makiio i ka malubia, ame ko koapapa oko aopooi i wabo; • 0 m Keiki AIU i noho Mol UlO Mi kok«bi mau kapwa eieio i hooaoaia. Nohea mai koia maa piiikia ? No aa pono • Kaihiii&aou 1 kilioai ai i mao pono aui oo ko aopaoi o naoeoeoieai. Oa b<'ohiki oia i aopuni hoomaaa Akoa, i aupuui iml naanao, i aaponi kamakaoawai ame oa kanawaL He mao kumu noi keia 0 pomaikai ai ke aopooi, a-b©_ oiaio no ia ; aka, aw keāa maa komu i poka mai ai ka pilikia a me ke kolanalana o ke auponi, a me ka ikaika » ka baki ana e III» ke aoponi ia waho. Aku, aole aa e hai ana i ka io maoli o keia, aia no a ninau ia, a no ka olewa o ke aopani, nolaiia, hookuu ako ia ka Moi Kauikeaooli i kooa lohomaikai pau o!o e haawi i ka aioa a pan mai Hawaii a Kaoai no ka iahai, a ao ka okaoa okekoke o kahiki.

I na Moi mahope o ka Moi Kauikeaouli, he mau Alii Mol naauao ia, aole laoa i hilinai aoi i ka pono a Eaahumano, ua hookaawale i ke aupuni Akaa e hookuokoa,,e hoomana e like me ko lakoa makemake me ke keakea ole ako, a me ka pili oie r k¥ "ffßpUni, aole kekahi poe i aa aku ia laua e pahele a e hoohokono aku ia laaa no na mea pili aapuni, aia ma ko laua maoao iho ka hooko a me ka ole o ka laoa mau haoa, a ma ka maoa o na ahaolelo. Aole nae laua i palolo i keaupnni no ka ulu aoa oka lahui, aka, "ua hulihia kapaau ia Nua." « ' KE KULANA O KR:JUJPUNI HOO. He aupuni hanohan - kiekie a me ha he> moleie iloko o keia mau la pokole, ua kanikani pihe huro ia mai Hawaii a Kauai, ua hauoti, ua olioli, ua baa, ua hulahola, ua himere, ua halelu, ua huro, horo, baro, ma na aloalii, ma oa alanui, m#na pilipa a me na alaloa, aole Moi i iko ia ma ke aupuni Hawaii mai ke kumu mai ; aole no i ke au o Kamehameha 1., ka Moi nana i nai ke aupani, aole i ke au 1 na la o ka Moi i kanlana oui oo ka lokomaikai a me ke aloha iahui, a i hooko i ke kauoha a Kamehamelia 1., " E hele ka elemakule ka lunhine a me ke keiki a moe i ke ala," oia uo ka Moi kaalana o Kaoikeaouli ka Nai.

Eia ka oinaa : Mai b«a omi ba piha aoa o ka oiioli o ba oaau o ka lahui holookoa inai Hawaii a Keuai, no Kamehameha īaoei ? no ka moopuoa aoei a Eaahumana ? no ka keiki aaei a Kekaha i ka aoao kapa o Ko, o Kekaha o Ku ma laua o Looo, o Kekahaaluohiomaoo aoei ? Aole, nolaila. Eia ke kumo oana I ha|>ai ka oaanao o ka laboi holooUoa, ua hookaolana oa nupepa i ka iooa o ke keiki alii ka Mea Kiekie i na kao ahaolelo o kela mau alii Moi i hala e aku nei, aia ma Da hoolaha akea ooa a pao, ua hoike ia malaila ke koe ikaika i ka hana a oa Kohina o ia mao Moi no ka pono oke aapooi a me ka pomaikai o ka lahoi, aole oia i hoopilioaeaai ma ka na Kuhina a me na 'Lii, aia kona iooa aiii e kaa pn ana mabopa o na Lonamakaainana. I ka ike aoa ona makaaioana mai Hawaii a Kauai, a ua haoa berita iho la ka aanao e hoalii ana iloko o l&kou iho, a •"> kohokoho wale la no, aia ke alii e ola'i na iwi, a e huii ai ke alo o ke aupooi iluea, a e 010 omamaka mai ka oliko hawaewae o ka lahni, a e boohua na wahine opopa i ka hoa lonoian e boopiha ai i ka aina, a e anhee ka awaawa a me ka mulea nana i hoUhola i ka lahui a panoanoa, a holo ia ole kaheka, no ka mea, aa au'huho ia a lena kohola i ka peapea, noho ka opihiawa me ke kAmimi, oia ka luku «eliweli ana a ka make i ka lahui.

I ka hakahaka ana o ka nohoalii, oa h&awiia ka maoa i ka lahui holookoa ma ke Kamokaoawai, a ua hapai like ka lahoi i ka mea i moe mua ka hia, a 6 kao ana i ke kiionohi 0 ko lakou mao maka ; a e hailoko ia i ka pohaku, a e haehae ia i na lima, a e hahihahi 1 oa kapoai, a 6 hoolele liilii ia'ka i ka iewa ka poe e hoouluhua a keakea mai ia lakoe; a ; oa ko ko lakeo makemake, aia k« kapalili oei i ke kalaunu i na welelau makaoi, ke kupooi | aei ke ao a me ka po, aia ke aoh6 nei » ka 1 Nohoalii KaUunu a me ka LeiaiŪ oaoi o ke i Aoponi. I Pehea ke knlana oke auponi ma keia mao la, • ma keia hope eke t E ko aoei ka makemake e ka lahoi e wehe i kekahi mao piiikia i kaoiohu ai ka lahni ? E oio aoei ka lahoi ? Pehea ke ao ooa Moi moa ? Pehea ke au o keia Mol ? Aole ae"e hai aku i ka io maoli, aka, i kekahi mea akaka oo i ka lahoi, aia ke aopani iwaho—Eia na kumu, eha, elima a 000 pohaku oaea e "kaohi ke aopuni e paa ai Pehea t Aia iwaho, P«w>i, eha hale ahaolelo o ke aupoai, eloa, he pepa kuhikohi pooone oo ka I. Aha Kuhina, he poe kilō a kohikohi pooooe oo ka Bffoi, he poe kolea oo aia iwaho. 3. Aha kuk «alu, be 16 koiea, a e_ 7 oo ka aiaa, a elaa t kahi e. 3. Ahaolelo haea i ke kolee. 4, -Papa kiekie o na k<n«wai, ekolo lekeu, he poe kolea wale no. & Papa Ola, ekolu kolea. 6. Haie Ahaelelo o ka Poeikohoia, aia eo ilaila ke oia a me ka make, aia ikila e weho ia'i, aia ilaila e hoolou ia'i aa poka ihe i ka uwea, aia oo ia ookoe ke kilo «ke ie nu a me hope. Btf-eH-k«|M) —eli-eli-noa. S. M. KAMAsao,~Kakaolele